Спеў аб Гаяваце

Ад перакладчыка

Паэма Генры Лангфэла «Спеў аб Гаяваце» па праву займае выдатнае месца сярод здабыткаў сусветнай паэзіі. З часу свайго з'яўлення (1855 г.) і да нашых дзён яна здзіўляе чытача магутнасцю паэтычных малюнкаў, свежасцю вобразаў, глыбінёй думкі.

Пабудаваная на аснове індзейскіх паданняў і легенд, глыбока народная па сваёй сутнасці, паэма ўваскрашае перад чытачамі светаўспрыманне першабытнага чалавека з яго амаль дзіцячай непасрэднасцю, шчырасцю і высакароднасцю, жыццём і працай сярод вялікаснай нерушы навакольнай прыроды. Менавіта ў непасрэднасці светаўспрымання і светаадчування адзін з сакрэтаў паэтычнасці гэтай паэмы. Але не толькі ў гэтым яе вартасць. «Спеў аб Гаяваце» — гэта песня аб чалавечнасці, страсны заклік паэта да міру, да братэрства і дружбы паміж народамі.

Напісаная аб тым гістарычным часе, калі жыхары Еўропы ўпершыню ступілі на бераг Паўночнай Амерыкі, паэма не пазбаўлена трывогі за лёс індзейцаў, што апынуліся на мяжы першабытнага і капіталістычнага ладу і трапілі ў поўную залежнасць ад новых, не зразумелых ім грамадскіх сіл. Некалі карэнныя жыхары Паўночнай Амерыкі, загнаныя на горшыя землі, асуджаныя на выміранне, індзейцы ў наш час гінуць у рэзервацыях ад голаду і холаду. Ці не гэтую трагедыю старажытнага народа меў на ўвазе Лангфэла, калі, вуснамі Гаяваты, героя сваёй эпапеі, выказаў такое прадбачанне:

Там свайго народу рэшткі Бачыў я, што варты жалю, Як сухое лісце ўвосень, Бурай гнанае на захад.

«Спеў аб Гаяваце» перакладзены на многія мовы і даўно ўжо здабыў сусветную славу непаўторнага, арыгінальнага твора. Перакладаючы гэты твор з англійскай мовы на беларускую, я імкнуўся, у меру сваёй здольнасці, захаваць не толькі змест славутай эпапеі, але і яе форму, строгі рытм, паўторы, народны каларыт, багацце і дакладнасць вобразаў. У паэме сустракаюцца індзейскія словы, выразы, якія, як і ў арыгінале, тлумачацца ў тэксце. Напрыклад: «Вава, гусь», «Чапля шызая, Шух-шух-га», «Іза, іза! Сорам, сорам!» і г. д.

Прапануючы пераклад «Спеву аб Гаяваце», буду вельмі задаволены, калі гэтая мая паэтычная спроба знойдзе прыхільны водгук у беларускага чытача.

Уступ

Вы спытаеце: дзе ўзяты Казкі гэтыя, паданні? Дзе народжаны легенды З іх лясным духмяным пахам, З халадком лугоў вільготных, З мірным дымам над вігвамам, З рэк імклівасцю і гулам Стогалосым, што падобны Да грымот з іх горным рэхам? Я скажу, я адкажу вам: «У лясах, палях раздольных, Ля азёр Зямлі Паўночнай, На зямлі Аджыбуэяў, На прыстанішчах Дакотаў, На палянах верасовых, На балоце, дзе пасецца Чапля шызая, Шух-шух-га. Казкі гэтыя, паданні Чуў я з вуснаў Навадагі — Мілагучнага музыкі». Дзе, спытаеце, знайшоў іх, Песні гэтыя, легенды, Мілагучны Навадага,— Я скажу, я адкажу вам: «У лясных птушыных гнёздах, У баброў таемных сховах, У цяжкіх слядах бізонаў, У арліных уладаннях. На тарфянішчы маркотным, На балоце непралазным Іх яму спявалі птушкі: Манг, чырок, гусь Вава, чапля Шызакрылая Шух-шух-га, Чытавейк, зуёк, глушыца Мушкадаза і гагара». А каб вы яшчэ спыталі: «Хто такі ён, Навадага? Раскажы нам пра музыку»,— Гэтак я на запытанне Адказаў бы вам адразу: «У даліне Тавазента, На лугоў улонні ціхім, Каля шпаркіх рэк гуллівых Жыў музыка Навадага. За паселішчам індзейскім, Дзе ён жыў, шумелі нівы, Там стаяў, зялёны — летам, А зімой — адзеты ў іней, Бор вячысты, што заўсёды Уяттыкаў, спяваў, шаптаўся. Вілаваты след рачулак Быў прыкметны на даліне Па паводках іх — вясною, Па алешынах — улетку, Па туманнай плыні — ўвосень, А зімой — па стужках чорных. Там і жыў ён, Навадага, У даліне Тавазента На лугоў улонні ціхім. Там спяваў аб Гаяваце, Аб ягоным нараджэнні, Аб яго жыцці дзівосным: Як пасціў ён і маліўся, Як рабіўся паступова Змагаром за лёс народа, За яго дабро і шчасце». Вам, хто любіць луг зялёны, Дол, заліты ззяннем сонца, Змрок лясны, і шэпты лісця, I дажджы, і завірухі, і нястрымныя патокі Сярод пушчы першароднай, I грымотаў горных рэха, Што падобна на арліных Крылаў лопанне глухое,— Прапаную я паслухаць Старажыгныя паданні, Гэты Спеў аб ГаявацеІ Вам, хто любіць слухаць казкі, Галасы легенд далёкіх, Тых, якія запрашаюць Нас спыніцца на хвіліну, Што гучаць так непасрэдна, Ціха так, што не адрозніць — Гукі гэта альбо словы, — Прапаную я легенду, Гэты Спеў аб Гаяваце! Вам, хто сэрцам першародным Верыць богу і прыродзе, Шчыра ўпэўнены, што людзі Быць заўжды людзьмі павінны, Лічыць, што і ў жорсткім сэрцы Абудзіцца можа прага Да дабра і спраў карысных, Што слабыя і сляпыя Праўду вобмацкам знаходзяць У глухой адвечнай цемры Іх цяжкога існавання,— Прапаную прастадушна Гэты Спеў аб Гаяваце! Вы, хто іншы раз блукае Па даўно забытых сцежках, Дзе да змрочнай агарожы, Што ад часу заімшэла, Барбарыс прыпаў чырвоны; Хто схіляецца з увагай Над магільнаю плітою, Разглядае, сцёрты часам, Верш няўмелы, надпіс просты, Але поўны шкадавання, Веры чыстай і развагі Аб Мінулым і Наступным,— Прыпыніцеся, чытайце Гэты надпіс мой няхітры, Гэты Спеў аб Гаяваце!

I. Люлька міру

На гарах сярод раўніны, На высокім іх кар'еры, На абрыве Скал Чырвоных Гітчы Маніта магутны, Уладар Жыцця, ўзвышаўся — I адтуль склікаў народы, Жыхароў краін вакольных. З-пад яго слядоў імкліва Бегла рэчка на світанні, Зіхацела, як камета, I зрывалася ў бяздонне. I Уладар Жыцця рукою Ёй накрэсліў на даліне Вілаваты шлях, сказаўшы: «Вось твой шлях з хвіліны гэтай!» Ад скалы чырвонай потым Адламаў рукой кавалак Гітчы Маніта, і ў люльку Камень той ператварыў ён; Вырваў з рэчкі чараціну I зрабіў цыбук для люлькі, I, карой вярбы чырвонай Люльку гэтую набіўшы, Ён на лес суседні дзьмухнуў, Каб здабыць агонь, — і дрэвы Сталі церціся сукамі, Загарэліся, як свечкі,— Ад іх полымя ляснога Прыпаліўшы Люльку Міру, Гітчы Маніта народам Падаваў сігнал прызыўны. З люлькі дым паціху віўся Урачыста на світанні: Рыскай цёмнаю — спачатку, А пасля ўжо — сіняй парай, А далей — як дрэў вяршыні, Што да воблакаў падобны, Над зямлёю заклубіўся, Покуль неба не крануўся, Не разбіўся аб нябёсы, Не разлёгся па прасторах. На даліне Тавазента, На даліне Ваямінга, У лясістай Таскалузе, Са Скалістых Гор далёкіх I азёр Зямлі Паўночнай Людзі ўбачылі выразна Той сігнал, той дым далёкі — Дым Пакваны, Люлькі Міру. I празорцы ўсіх народаў Гаварылі: «Дым Пакваны! Гэтым дымам, што дадолу, Як вярба, з паклонам нізкім Нахіляецца гасцінна, Гітчы Маніта магутны На нараду ўсе плямёны Навакольныя склікае!» I ад кожнага народа Пасланцы ішлі са зброяй, Пасланцы Аджыбуэяў, Далавераў і Магокаў, Чарнаногіх і Дакотаў; I Чактосы, і Каманчы, I Шашоны, і Амогі, I Гуроны, і Мэндэны Пасыходзіліся разам Па сігналу Люлькі Міру Да вяршыні, дзе чакаў іх Гітчы Маніта магутны. Там стаялі ў фарбах яркіх Пасланцы — як дрэвы ўвосень Альбо неба на світанні — I адзін другога дзіка, Ваяўніча аглядалі; Вочы іх — смяротны выклік, Сэрцы — лютая варожасць, Помсты прага — неадольны Запавет адвечны продкаў. Гітчы Маніта ўсеўладны, Што стварыў усе народы, Пазіраў на іх з бацькоўскім Жалем, любасцю, спагадай — Іхні гнеў яму здаваўся Смешнай злосцю малалетак, Спрэчкі — забаўкай дзіцячай. Ён прасцёр руку над імі, Каб іх лютасць папярэдзіць, Каб стрымаць шалёны нораў Усеўладнаю рукою. I вялікасны пачуўся Голас, шуму рэк падобны, Шуму гулкіх вадаспадаў, Як дакор і засцярога: «Дзеці горкія, о дзеці, Неразумныя, малыя! Слова мудрае звяртаю, Слова мірнае парады Я да вас, ваш бацька родны! Я зямлю вам даў — палюйце! Даў ваду — лавіце рыбу! Даў мядзведзя і бізона, Даў аленя і казулю, Даў бабра вам і казарку; Засяліў я рыбай рэкі, А балота — птушкай дзікай; Хто ж вас, дзеці, прымушае Паляваць адзін другога? Я стаміўся ад штодзённых Вашых сварак, вашых спрэчак, Ад крывавых вашых боек I ад крэўнай помсты вашай. Ваша сіла — толькі ў згодзе, А бяссілле — у разладзе. Памірыцеся, жывіце, Як браты, заўсёды ў згодзе! Я пашлю да вас Прарока, Знае шлях ён да ратунку; Будзе жыць ён разам з вамі I пакутваць з вамі разам. Слухаць будзеце яго вы — Свет пазбавіцца разладаў, А не будзеце — асудзяць Вас разлады на знішчэнне! Акунайцеся, змывайце З твараў фарбы баявыя, Змыйце з пальцаў кроў, і зброю Закапайце назаўсёды, Так, як я, зрабіце люлькі, Люлькі Міру, Люлькі Згоды, Чарацін для іх нарвіце, Ярка пер'ямі ўпрыгожце, Закурыце Люлькі Міру, Як браты, жывіце ў згодзе!» Пасланцы свае даспехі Паздымалі, паскідалі На зямлю сваё адзенне, Смела кінуліся ў рэчку, Змылі фарбы баявыя. З гор на іх вада лілася Чыстай хваляй са скалы той, Дзе Ўладар Жыцця ўзвышаўся, А далей паток каціўся, Як крывёй афарбаваны, Мутнай хваляю чырвонай. Змыўшы фарбы баявыя, Выйшлі воіны на бераг, Закапалі на ўзбярэжжы Зброю ўсю і ўсе даспехі. Гітчы Маніта магутны, Дух Вялікі і Стваральнік, Іх усмешкай стрэў зычлівай. Ад скалы чырвоны камень Адкалоўшы, Люлькі Міру Пасланцы з яго зрабілі, Каля рэчкі чарацінак Наламалі, яркім пер'ем Цыбукі пааздаблялі I пайшлі дамоў — і хмаркі У той самы час над імі Расступіліся, і згінуў Гітчы Маніта ў тых хмарках, Знік у белых клубах дыму Ад Пакваны, Люлькі Міру.

II. Чатыры вятры

«Слаўся, дужы Мэджэківіс!» — Гучна воіны крычалі I дзяды, калі з паходу Ён прынёс дамоў Свяшчэнны Пояс з вампума, здабыты Ім на Поўначы Суровай, Дзе труса, Вабаса, царства. Выкраў ён Свяшчэнны Пояс У Вялікага Мядзведзя, З шыі зняў у Мішэ-Моквы, Што пагрозай слыў усюды, Зняў тады, як на вяршыні Спаў мядзведзь камлыгай грузнай, Глыбай той, што заімшэла, Глыбай той, што ў плямах бурых. Да яго ён падкрадаўся Гэтак ціха, гэтак блізка, Што чырвоны кіпець звера Ледзь яго не дакрануўся. Як здымаў ён Пояс Вампум Па вачах — мядзведзь не бачыў, Па вушах — не чуў асілак, Як здымаў па доўгім носе — Ноздры чорныя, нібыта Рукавіцы скураныя, Мэджэківісавы пальцы Цёплай парай сагравалі. Потым паліцаю ёмкай Замахнуўся і з працяглым Гучным крыкам Мішэ-Мокву Між вачэй ударыў моцна Пераможны Мэджэківіс! Як аглушаны грымотай, Уставаў Мядзведзь Вялікі, Ледзьве ён падаўся ўперад, Як затрэсліся калені, I, на лапы сеўшы грузна, Ён заенчыў, быццам баба. А магутны Мэджэківіс Перад ім стаяў бясстрашна, Смеючыся з Мішэ-Моквы, Прамаўляючы з пагардай: «О мядзведзь! Ты — Шагадая! Не герой, якім лічыўся, Бо іначай ты б не енчыў, Не стагнаў, не выў, як баба! З вашым племем пачалі мы Бой даўно, і хто дужэйшы — Ты цяпер пераканаўся. Ваша племя палахліва Ад пагрозы ў лес знікае! Калі б ты мяне падужаў, Перад смерцю я б не енчыў. Ты ж увесь свой род няславіш Тым, што поўзаеш і стогнеш, Як агідны баязлівец, Як нікчэмны Шагадая». Потым паліцай ударыў Зноў мядзведзя Мэджэківіс Між брывей, і трэснуў чэрал Пад бязлітасным ударам, Нібы лёд пад рыбаловам. Так загінуў Мішэ-Моква, Так сканаў Мядзведзь Вялікі, Страх і жах усіх народаў. «Слаўся, дужы Мэджэківіс! — Людзі ўсе яго віталі.— Слаўся, слаўся, Мэджэківіс! I ад гэтых дзён навечна Быць табе Заходнім Ветрам, Так, як бацьку над сынамі, Над вятрамі — уладарыць. Ты цяпер не Мэджэківіс, Ты цяпер — Заходні Вецер!» Бацька ўсіх вятроў на свеце, Ён сабе навек пакінуў Кэйбіен, Заходні Вецер, А сынам аддаў другія: Вебану — Усходні Вецер, Шавандазі — Вецер Поўдня; А Паўночны люты Вецер — Аддаваў Кабібаноку. Малады, прыгожы Вебан! Гэта ён нясе евітанне, Гоніць стрэламі праменняў Змрок начны з далін і ўзгоркаў То яго чало і шчокі Афарбованы зарою, А прызыўны голас будзіць Паляўнічага і звера. Адзінокі ў небе Вебан! Хай яму спявалі птушкі, Хай яму на лузе кветкі Пах духмяны разлівалі, Хай яго прыход шумлівы Сустракалі луг і рэчка, Ды заўсёды сумаваў ён: Адзінокі ў небе Вебан. На зямлю глядзеў аднойчы Рана ён, як вёска спала I туман бяліў палотны; I ў той час на ўсходзе сонца Запрыкмеціў ён дзяўчыну, Што хадзіла і збірала I чарот і доўгі шпажнік Па-над рэчкаю ў даліне. З той хвіліны бачыў Вебан Што ні дзень дзяўчыны вочы, Як блакітныя азёры, На яго яны глядзелі, З ім чакаючы спаткання; Пакахаў дзяўчыну Вебан: Бо яна была самотнай На зямлі, а ён — у небе. Песціў сонечнай усмешкай Ён каханую дзяўчыну, Ціхім словам і ўздыханнем, Ціхім спевам заляцаўся, Ціхім шэптам дрэў вячыстых, Кветак слодыччу духмянай. Прытуліў пасля да сэрца, Яркай чырванню ахутаў — I дзяўчына задрыжала На грудзях ягоных зоркай. Так да нашых дзён у небе Карагодзяць неразлучна: Вебан, побач Вебан-Ананг — Вебан і Світання Зорка. Сярод айсбергаў спрадвечных, Дзе труса, Вабаса, царства, Лютай сцюжы панаванне, Вецер жыў — Кабібанока. Гэта ён увосень лісце Размалёўвае старанна Фарбай жоўтай і чырвонай, Гэта ён нясе завеі, Злосна ў лесе завывае, Лёдам скоўвае азёры, Вастракрылых чаек гоніць, Гоніць чаплю і баклана У далёкі цёплы вырай, Дзе прытулак іх на ўзмор'і, Там, дзе царства Шавандазі. Выйшаў раз Кабібанока З ледзяных сваіх палацаў, Злосны, рынуўся на поўдзень Па зямлі, скаванай сцюжай, Валасы яго даўгія, Зацярушаныя снегам, Валакліся чорнай рэчкай — Чорнай стужкаю зімовай. На зямлі, скаванай сцюжай, Зімаваць чырок застаўся, Што цягаў балотам снежным За сабою нізкі рыбы: Жыў той Шынгебіс самотна Без братоў сваіх, якія Падаліся ў цёплы вырай. Закрычаў Кабібанока Гнеўна: «Хто сабе дазволіў Пагарджаць Кабібанокам? Хто ў маім застаўся царстве, Калі Вава і Шух-шух-га, Гусь здзічэлая і чапля, Адляцелі ў цёплы вырай? Я вігвам яго зруйную, Я ачаг ягоны знішчу!» I прыйшоў Кабібанока На парог варожы ноччу. Ён намёў сумётаў горы, Выў ад злосці ў дымаходзе, Трасучы шалёна дзверы. Смелы Шынгебіс ніякай Не звяртаў на гэта ўвагі. Ён агонь свой забяспечыў Харчаваннем — аж чатыры Сухадрэвіны цяжкія, Па адной — на кожны месяц, А галодны страўнік — рыбай, Сам жа, сыты і сагрэты, Пеў ён: «О Кабібанока, Ты — мой нудны спадарожнік!» I тады Кабібанока У жыллё ўварваўся злосна; I хаця адчуў дыханне Ледзяной зімовай сцюжы Смелы Шынгебіс, ды гучна Не пакінуў ён смяяцца; Павярнуў палена толькі, Каб ярчэй агонь успыхнуў, Запалаў і заіскрыўся. З твару, з кос Кабібанокі, Зацярушаных завеяй, Кроплі падалі на прысак, Пакідалі наздраваты След, як дождж у пыле цёплым, З кос, нібы са стрэх вясною, Кроплі падалі, тачылі Прысак той, як дрэва шашаль. Пераможаны пякельным Тым агнём і раззлаваны Спевам, выскачыў з вігвама На прастор Кабібанока, Цяжка тупаў па сумётах; Дзе ішоў ён, там рабіўся Пад нагамі снег цвярдзейшы, На азёрах — лёд таўсцейшы, Гучна клікаў, каб выходзіў Дзёрзкі Шынгебіс з вігвама, На заснежаным балоце Пачынаў з ім бой адкрыты. Выйшаў Шынгебіс з вігвама; З Ветрам Поўначы змагаўся Усю ноч ён на балоце, А пад раніцу дыханне Заняло ў Кабібанокі, Хватка лютая прапала, I пачаў ён на світанні У палац свой адыходзіць, Дзе труса, Вабаса, царства,— Сорам гнаў яго на Поўнач. Як сустрэў, так і праводзіў Дзёрзкі Шынгебіс асілка Песняй: «О Кабібанока, Ты — мой нудны спадарожнік!» Шавандазі, тлусты, сонны, Жыў на поўдні, дзе ў дрымотным Бляску сонечных праменняў Увесь час пануе лета. Гэта з ласкі Шавандазі Шоша, ластаўка, вясною Прылятае, а таксама Гусі дзікія, Авейса, Сіваграк, і летам маем Мы тытунь ды вінаграду Гронкі з ласкі Шавандазі. Дым, што з люлькі Шавандазі, Поўніць водарам паветра, На зямлю кладзецца парай, Цьмяным бляскам — на азёры, На абрысы гор — смугою, Ён у Месяц Лыж прыносіць У Паўночную Краіну Мяккай восені дыханне. Бесклапотны Шавандазі! Толькі раз азмрочыў ценем Ён свой твар, тугою — сэрца: Неяк, гледзячы на поўнач, Ён убачыў сярод стэпу Адзінокую дзяўчыну, Адарвапь вачэй не мог ён Ад яе фігуры зграбнай. Быў на ёй убор зялёны I былі, як сонца, косы. Дзень за днём глядзеў маўкліва Ён на косы залатыя, Уздыхаў, і сэрца шчырым Разгаралася каханнем Да пяшчотнае дзяўчыны. Але быў гультай заўзяты Бесклапотны Шавандазі, Тлусты, сонны, нерухомы: Уздыхаў, пайсці марудзіў Да каханай на спатканне, Толькі ўсё глядзеў на косы I на стан дзяўчыны прэрый. Ды аднойчы на світанні Ён заўважыў, як змяніўся Твар дзяўчыны, як раптоўна Збляклі косы залатыя. «О мой брат з Краін Паўночных, Дзе труса, Вабаса, царства, Дзе ўладарыць Сівер Люты! Ты дзяўчыну ўкраў, якую Я лічыў сваёй каханай, Ты яе Паўночнай казкай, Казкай Сіверу прывабіў!» Так няшчасны Шавандазі Хмаркам скардзіўся дарэмна, I блукаў спякотным стэпам Вецер Поўдня, поўны палкіх Уздыханняў Шавандазі, Ад якіх паплыў паветрам Белы пух, нібы сняжынкі. Так загінула дзяўчына Ад дыхання Шавандазі, А з вачэй яго навечна Зніклі косы залатыя. Як ты жорстка памыліўся, Летуценнік Шавандазі! Ты ўздыхаў не па жанчыне, Ты глядзеў не на дзяўчыну, А на кветку-абдзіманку. Ты ўздыхаў па ёй сардэчна, З пачуццём такім гарачым, Што твой подых, быццам вецер, Па зямлі яе развеяў. Бедны, бедны, летуценнік! Так магутны Мэджэківіс, Уладар вятроў, у небе Месца ўсім сынам акрэсліў, Удакладніў абавязкі; Так пакінуў Мэджэківіс За сабой Заходні Вецер.

III. Маленства Гаяваты

Неяк з месяца зляцела У далёкі час Накоміс — На зямлю красуня ўпала: Не дзяўчына, а жанчына, Хоць жанчына, а не маці. Як з падружкамі сваімі Забаўлялася Накоміс, Калі гушкалі Накоміс Вінаградныя арэлі,— Іх падрэзала падступна Вераломная сяброўка; Вось тады на луг зялёны, Мускадэ, яна і ўпала — Бесклапотная красуня, Чорнай зайздрасці ахвяра. «Зорка вунь зляцела з неба! Зорка!» — людзі гаварылі. Там, дзе папараць густая, Мяккі мох пад галавою, Там, дзе ціхую даліну Асвятлялі зоры, месяц, Разрадзілася Накоміс Першароднаю дачкою, Ёй імя дала — Венона, I ў даліне, як лілея, Расцвіла яе Венона: Стала гнуткай, стала зграбнай I прыгожаю, як месяц, I чароўнаю, як зоры. I не раз дачку Венону Папярэджвала Накоміс: «Бойся ты, асцерагайся Мэджэківіса, Венона! Ты ягоных слоў не слухай, Не гуляй у лузе позна, Спаць у кветках не кладзіся, Каб цябе ён не пакрыўдзіў!» Не паслухала Венона Мудрай матчынай парады. З шэптам хілячы дадолу Травы, кветкі лугавыя, Адшукаў Заходні Вецер, Мэджэківіс, адвячоркам У густой траве Венону, Спакушаў дзяўчыну словам Ён ласкавым і пяшчотным, Аж пакуль не нарадзіла Ашуканая Венона Сына смутку і кахання. Так радзіўся Гаявата, Сын кахання, цуд прыроды; А пяшчотная Венона Ад бяды-тугі памерла, Бо каварны Мэджэківіс, Бессардэчны ашуканец, Назаўжды яе пакінуў. Доўга-доўга галасіла Па сваёй дачцэ Накоміс: «О калі была б я мёртвай, Каб магла ляжаць з табою! Я ўжо выплакала вочы! Ваганомін, ваганомін!» На ўзбярэжжы Гітчы Гумі, Каля Велічнага Мора У той час жыла Накоміс. За сцяной яе вігвама Дзень і ноч шумела нетра Цёмных хвой і елак змрочных, А з другога боку — мора Падступала да вігвама I, празрыстыя, шумелі Хвалі Велічнага Мора. Там унука калыхала Шматпакутная Накоміс У калысцы, змайстраванай З ліпы, звязанай надзейна Лані моцным сухажыллем I засланай мяккім мохам, Калыхала і спявала: «Спі! А то мядзведзь пачуе! Люлі-люлі, мой савёнак! Што там свеціцца ў вігваме, Што за вочы-вачаняткі? Люлі-люлі, мой савёнак!» Калыхала, гаварыла Пра начныя зоры ўнуку, Паказала хвост каметы — Ішкуду з касой агністай, Паказала каляровы Танец воінаў нябёсных, Іх блішчастых паліц ззянне Над Паўночнаю Краінай; Паказала серабрысты Шлях усіх нябёсных зданяў — Белы шлях на цёмным небе, Поўны прывідаў і ценяў. Цёплым вечарам улетку Слухаў хлопчык на парозе Ціхі гоман хвой вячыстых, Слухаў ціхі плёскат хваляў, Гукі дзіўных слоў і песень: «Міні-вава!» — чуў у хвоях, «Мэдвэй-ошка! — чуў у хвалях. Бачыў там ён Ва-ва-тэйзі, Светлячка, які лятае, Як агеньчык, свеціць свечкай Над кустамі, над травою; Ён спяваў паціху песню, Што Накоміс навучыла: «Ва-ва-тэйзі, светлячок мой! Светлячок, малая мушка, Светлячок, начны агеньчык, Пасвяці сваёю свечкай Перад тым, як спаць я лягу, Як свае заплюшчу вочкі!» Бачыў, як над Гітчы Гумі Поўны месяц падымаўся, Бачыў цень на ім і плямы I пытаў: «Што там, Накоміс?» I адказвала Накоміс: «Гэта воін раззлаваны Неяк раз схапіў бабульку I закінуў аж на месяц: Плямы, што на ім ты бачыш,— Гэта цела той бабулькі». Прыкмячаў вясёлку ў небе Ён на ўсходзе і паціху Гаварыў: «Што там, Накоміс?» I адказвала Накоміс: «То дыван, сатканы небам,— Гэта кветкі ўсе лясныя I лілеі дзікіх прэрый, Што завянулі калісьці, Зноў у небе расцвітаюць». Калі чуў ён крык савіны, Смех, выццё ў начных гушчарах, Дык палохаўся: «Што гэта? — Ён шаптаў.—Што там, Накоміс?» I адказвала Накоміс: «Гэта совы, Куку-Кугу — I нічога болыш — у лесе На сваёй гавораць мове!» Так хлапчук, унук Накоміс, Навучаўся мове птушак, Знаў іх тайны, іх імёны: Як звіваюць гнёзды летам, Дзе зімой прытулак маюць; Размаўляў ён часта з імі, Зваў: «Мае вы птушаняткі!» Вывучаў ён мову звера, Ад саміх звяроў дазнаўся, Як бабёр жытло будуе, Дзе вавёрка спраты мае, Што аленя робіць жвавым, А Вабаса палахлівым; Часта з імі Гаявата Размаўляў і зваў «братамі». I вялікі знаўца казак — Самахвал вядомы, Ягу, Гаварун і валацуга, Верны друг старой Накоміс, Лук зрабіў для Гаяваты; Ягу з ясеню надзейны Лук зрабіў, а стрэлы — з дубу, Наканечнікі іх — з яшмы, Цеціву — са скуры лані. I сказаў ён Гаяваце: «Ну, сынок, збірайся ў пушчу, Дзе аленяў ходзяць статкі, Застралі самца, што горда Носіць рогі, як галіны». Гаявата лук і стрэлы Браў — і рушыў смела ў пушчу А вакол яго спявалі Птушкі, лётаючы ў дрэвах. «Не страляй нас, Гаявата!» — Так малінаўка спявала; Сіваграк, Авейса, ўторыў: «Не страляй нас, Гаявата!» Ён ішоў, яго вавёрка, Аджыдома, выглядала I скакала па галінах, I прыцмоквала са смехам, I са смехам прымаўляла: «Не страляй, о Гаявата!» I са сцежкі ўбок саскочыў Трус бялявы і, на лапкі Стаўшы заднія, прамовіў Паляўнічаму малому Жартаўліва і нясмела: «Не страляй, о Гаявата!» Іх не слухаў Гаявата,— Нібы сонны, крочыў лесам, Думаў толькі пра аленя, У сляды яго ўглядаўся, Што па сцежцы ўніз да рэчкі Прывялі яго тым часам. За алешынай густою Дачакаўся ён аленя: Меў ён рогі, як галіны, Меў два вокі, як маланкі, Дзве наздры, як подых буры; Да ракі алень спускаўся, Ад лістоў — у ценях-плямах, I ад сонца — ў плямах светлых Звера ўбачыўшы на сцежцы, Наш стралок закалаціўся Сам, як лёгкі ліст бярозы. I, прыпаўшы на калена, Ён нацэліўся ў аленя, Ледзь крануў рукой галінку, Як алень насцеражыўся, Гучна тупнуў капытамі, Скочыў, нібы ад удару, Скочыў, быццам нечакана На стралу нагой наткнуўся. Як аса, страла звінела, Як аса, ў яго ўпілася! Мёртвы ўпаў ён каля броду; Сэрца біцца перастала У рагатага аленя; А затое ў Гаяваты Ледзь не выскачыла сэрца, Як дамоў ён нёс здабычу; Нёс, а Ягу і Накоміс Гучна пляскалі ў далоні. I пашыла плашч Накоміс Паляўнічаму са скуры, Для гасцей-суседзяў з мяса Смачных страў нагатавала, Частаваліся суседзі, Гаявату называлі Сон-джы-тэгэ! — хлопец дужы, Ман-го-тэйзі! — малайчына.

IV. Гаявата I Мэджэківіс

Адышлі гады маленства, Пасталеў наш Гаявата; Паляўнічае майстэрства, Гульні светлай маладосці I дзядоў сівую мудрасць Зразумеў ён, пасталеўшы. Спрыту шмат у Гаяваты! Як стралу запусціць з лука, Следам ён бяжыць так хутка, Што стралу пераганяе. Сілы шмат у Гаяваты! Лукам так сваім валодаў, Што дзесятаю стралою Мог дагнаць стралу, якую З цецівы пускаў ён першай. Меў ён сілы цудадзейнай Рукавіцы, Мінджыкэван, Мог у гэтых рукавіцах Ён крышыць на часткі скалы. Макасіны Гаяваты Сілы поўны чарадзейнай: Іх да ног прымацаваўшы, Прывязаўшы рамянямі, Мог рабіць па цэлай мілі З кожным крокам Гаявата. Пра бацькоў сваіх нярэдка Ён распытваў у Накоміс; Ад яе юнак дазнаўся, Як згубіў Венону здрадай Вераломны Мэджэківіс. Запалала, быццам вугаль, Сэрца ў грудзях Гаяваты. Ён сказаў старой Накоміс: «Я хачу пабачыць бацьку, Я знайду яго ў тым царстве, Перад брамамі якога Вартай стаў Заходні Вецер». Выпраўляўся ў шлях далёкі Ён, нібы на паляванне; Быў на ім убор багаты: Галава ў арліных пер'ях, Пояс — з вампума і пругкі Лук, сагнуты цецівою, Цецівою з сухажылля, Стрэлы — зробленыя з дубу, Наканечнікі іх — з яшмы, Мінджыкэван, рукавіцы, Захапіў з сабой і сілы Цудадзейнай макасіны. Гаварыла Гаяваце Асцярожная Накоміс: «Не хадзі ў той край далёкі, Дзе ўладар — Заходні Вецер: Там цябе каварствам знішчыць Мэджэківіс вераломны!» Толькі смелы Гаявата Слоў не слухаў асцярожных, Пакідаў вігвам, і кожны Крок яго быў роўны мілі. Лес яму здаваўся змрочным, Неба — цёмным, а паветра Спёкай дыхала пякельнай, Дымам курнага балота, Нібы ў час лясных пажараў,— Гнеўна сэрца Гаяваты Разгаралася, як вугаль. Так на захад і на захад Ён імчаў хутчэй аленя, Абганяючы бізона, Пераплыў ён Эсканаба, Пераплыў ён Місісіпі, Мінаваў ён Горы Прэрый, Край Варон і хітрых Лісаў, Пасяленні Чарнаногіх I прыйшоў да Гор Скалістых, Дзе жыве Заходні Вецер, Дзе ўладарыць над вятрамі — Над віхураю, над бурай — Састарэлы Мэджэківіс. З тайным страхам Гаявата Перад бацькам прыпыніўся — Валасы яго сівыя Развяваліся ў паветры, Быццам снег іскрысты, ззялі; Ішкудой, каметай яркай, Косы бацькі зіхацелі. Поўны радасці зычлівай, Пазіраў на сына бацька — Быццам бачыў Мэджэківіс Дні далёкага юнацтва, Нібы ўстала з дамавіны Перад ім краса Веноны. «Калі ласка, Гаявата! — Так звяртаўся Мэджэківіс.— Ты жаданы госць у царстве, Дзе ўладар — Заходні Вецер! Старасць — лёд, агонь — юнацтва, Нагадаў ты мне былыя Дні гарачай маладосці I прыгожую Венону!» Многа дзён ішла размова, Доўга дужы Мэджэківіс Перад сынам выхваляўся Даўняй доблесцю сваёю, Небяспекамі, якія Ён знішчаў, яшчэ хваліўся Сваім целам несмяротным. Слухаў моўчкі Гаявата, Як хваліўся Мэджэківіс, Ні пагрозай, ні папрокам, Ані вокам ён не выдаў Сваёй злосці, толькі гнеўна Разгаралася, як вугаль, Сэрца ў грудзях Гаяваты. «Мэджэківіс! — запытаўся Ён, — хіба нішто на свеце Загубіць цябе не можа?» I магутны Мэджэківіс Сыну велічна, прыхільна Адказаў: «Нішто не можа Загубіць, апроч уцёса, Апроч Ваўбіка, таго вунь!» Ён зірнуў на Гаявату Вокам мудрым, вокам добрым, Ён красой яго, і сілай, I высокім, зграбным станам Захапляўся па-бацькоўску. «Гаявата! — запытаўся Ён, — няўжо нішто на свеце Загубіць цябе не можа?» Асцярожны Гаявата Памаўчаў, нібы ў сумненні, Нібы ў роздуме, хвіліну I сказаў: «Нішто на свеце, Толькі той трыснёг, Эпоква, Толькі той чарот высокі!» Ледзь памкнуўся Мэджэківіс Вырваць той чарот, Эпокву, Як сказаў з няшчырым страхам Свайму бацьку Гаявата: «Не чапай! Не дакранайся!» «Не палохайся, не буду!» — Супакоіў Мэджэківіс. Зноў яны вялі размову, За якой успаміналі Бестурботнасць Шавандазі, Свежасць Вебана і злосны, Люты твар Кабібанокі; Размаўлялі аб Веноны Чарадзейным нараджэнні, Аб яе заўчаснай смерці — Аб усім, аб чым Накоміс Размаўляла ўжо з унукам. І стрымацца Гаявата Тут не змог: «О Мэджэківіс! Гэта ты забіў Венону, Знішчыў кветку веснавую, Растаптаў яе нагамі! Прызнавайся! Прызнавайся!» І схіліў тут Мэджэківіс, Як у знак маўклівай згоды, Галаву сваю сівую Нізка ў роспачы глыбокай. Падхапіўся Гаявата, Вокам бліснуўшы пагрозна, На скалу, на чорны Ваўбік, Замахнуўся ён рукою У чароўнай рукавіцы, Мінджыкэван, разламаў ён Той уцёс, пасля патрушчыў На кавалкі, з лютай злосцю Іх пачаў шпурляць у бацьку: Разгарэлася, як вугаль, Сэрца ў грудзях Гаяваты. Ды ўладар вятроў заходніх, Мэджэківіс, раззлаваны, Гнаў назад каменне тое Бурай гнеўнага дыхання, Гнаў назад, на Гаявату. Грабянуў чарот рукою І, пад рогат Гаяваты, Вырываў яго з карэннем — Той чарот, Эпокву, з глею, З прыбярэжнай гразкай ціны. І пачаўся бой смяротны — Твар у твар — між гор скалістых; Сам Кінк), арол магутны, Спрат пакінуўшы арліны, Лопаў крыламі на скалах, Назіраючы за боем. Нібы дрэва ў час навалы, Рассякаў чарот паветра, І, патрушчаны на часткі, З грозным гулам чорны Ваўбік Падаў глыбаю каменнай, Аж дрыжала наваколле, І ў адказ на грукат бою Па гарах грымела рэха, Адгукалася: «Бэм-Вава!» Адыходзіць Мэджэківіс Па гарах пачаў на захад; Дзень, другі і трэці з боем Уцякаў ён, сынам гнаны, Да канца свайго ўладання, Да апошняга парога, Да канца зямлі, дзе сонца На начлег свой адыходзіць, На спачын свой, як фламінга Вечароваю парою У гняздо сваё садзіцца Сярод сумнага балота. «Супыніся, Гаявата! — Папярэдзіў Мэджэківіс.— Ты забіць мяне не зможаш: Бессмяротнага не ўсмерціш. Я хацеў выпрабаванне Даць табе, тваёй адвазе, І ты варты ўзнагароды! Ты вяртайся ў край свой родны, Ты служы свайму народу, Ты сваёй стараннай працай Расчышчай цярпліва рэкі І рабі зямлю ўрадлівай, Забівай пачвараў злосных, Змей, Кінэбік, і асілкаў, Як забіў я Мішэ-Мокву, Што быў волатам славутым. А надыдзе час смяротны І ў жахлівай вечнай цемры Вочы Погака ты ўбачыш — Я з табою падзялюся: Сілу ўлады дам табе я Над Ківайдзінам — над ветрам Жыватворным, бессмяротным!» Вось такая адбылася Бітва ў час далёкі Ша-ша, У грымотны час, у царстве, Дзе жыве Заходні Вецер. І цяпер сляды той бітвы Можа бачыць паляўнічы, На стаўках і рэках бачыць Можа ён чарот гіганцкі, Бачыць Ваўбіка асколкі Па далінах і па ўзгорках. Кіраваўся Гаявата Зноў дадому, дыхаў вольна Ён цяпер, бо назаўсёды Гнеў былы яго пакінуў, Не паліў агонь пякельны Сэрца больш, аб помсце думка Мозг яго не свідравала. Толькі раз прыцішыў крокі, Толькі раз ён прыпыніўся, Каб купіць сабе ў дарозе Наканечнікаў на стрэлы У краіне той, дзе шумна, Гулка падалі ў даліну, Зіхацелі між дубамі Вадаспады Мінегагі. То была зямля Дакотаў, Там рабіў славуты майстра Наканечнікі на стрэлы З крэмню, з яшмы, з халцэдона, Ён абточваў іх і гладка Адшліфоўваў, як іголкі. Жыў з дачкой, што мела нораў Вадаспадаў Мінегагі, Ногі шпаркія, як рэчка, Косы доўгія, як хвалі, Гневу цень, прамень усмешкі У вачах яе зіхцелі; Ён назваў яе за нораў Вадаспадаў — Мінегагай, А яшчэ Вадой Вясёлай Называў яе — за косы. Дык няўжо заходзіў толькі Гаявата ў край Дакораў, Для таго наведаў майстра, Каб купіць галоўкі з яшмы, Наканечнікі на стрэлы? А магчыма, ён заходзіў, Каб зірнуць патайна ў вочы Сарамлівай Мінегагі І пачуць адзення шорах За заслонаю фіранкі,— Так зірнуць, як выглядаюць Вадаспад блішчасты з нетры, Слухаць так, як чуюць рэчку За густой заслонай лесу? Хто, скажыце, адгадае Думкі, мары маладыя? Хто дазнаецца, якія Ён нясе лятункі ў сэрцы? Як дамоў прыйшоў з дарогі, Гаявата ўсё Накоміс Расказаў: пра бой, пра стрэчы З Мэджэківісам магутным, Не сказаў нічога толькі Аб дзяўчыне і аб стрэлах!

V. Пост Гаяваты

А цяпер я раскажу вам, Як пасціў у нетры дзікай, Як маліўся Гаявата Не аб шчасці паляўнічым, Не аб спрыце ў рыбнай лоўлі, Не аб славе пераможнай — Аб дабры для ўсіх плямёнаў, Згодзе, шчасці для народаў. Збудаваў сабе спачатку Ён жыллё — вігвам у лесе Над празрыстым Гітчы Гумі У вясновы час вясёлы, У духмяны Месяц Лісцяў, I ў дзівосных мроях-зданях Сем начэй і дзён пасціў там. Першы дзень блукаў ён лесам Ён труса загнаў у норку, З нетры выпужаў аленя, Слухаў, як фазан балбоча, Як вавёрка гаспадарыць, Бачыў, як пад дахам хвоі Віў гняздо Амімі, голуб, Як на поўнач з шумным статкам Вава, гусь, назад ляцела У свой родны край балотны. «Уладар Жыцця! — усклікнуў Ён з адчаем. — Я хацеў бы Знаць: няўжо ад іх залежыць I жыццё і шчасце наша?» Дзень, другі блукаў ён лугам, Мускадэ, і Манамоні, Дзікі рыс, ён там убачыў, I Мінагу, і Адамін — I чарніцы, і суніцы — і агрэста куст, Шабомін, I Бімагут, вінаграднік, Што гірляндай віўся ў дрэвах. «Уладар Жыцця! — усклікнуў Ён з тугою. — Знаць хацеў бы Я: няўжо ад іх залежыць I жыццё і шчасце наша?» Трэці дзень сядзеў і думаў Ён над возерам празрыстым; Асятра ён бачыў, Наму, Як пляскаўся той на волі, Сыпаў пырскі, быццам вампум. Бачыў там марскога рака, Шагашы, і Акагавіс, Селядца рачнога, бачыў. «Уладар Жыцця! — усклікнуў Ён з адчаем. — Знаць хацеў бы Я: няўжо ад іх залежыць I жыццё і шчасце наша?» На чацвёрты дзень на лісці У сваім ляжаў вігваме Да начы ён у знямозе. Перад ім мільгалі здані; Недзе хвалі пазалотай Зіхацелі, і ў павольным Карагодзе палыхала Неба полымем заходнім. Ён убачыў: падыходзіць Да яго юнак плячысты, Стройны, змрокам апавіты, Галава ў зялёным пер'і, Пасмы мяккія, а косы Залацістыя, як сонца. Ён спыніўся на парозе, Доўга з жалем і спагадай Пазіраў на Гаявату, На ягоны твар пакутны, I, уздыхнуўшы, як лагодны Вецер Поўдня ў верхавінах, Ён сказаў: «О Гаявата! Голас твой пачула неба, Бо цярпліва ты маліўся Не аб шчасці паляўнічым, Не аб спрыце ў рыбнай лоўлі, Не аб славе пераможнай Сярод воінаў адважных, А маліўся ты аб шчасці, Аб дабры для ўсіх народаў. Гэта я прыйшоў, Мандамін — Гітчы Манітай пасланы, Каб сказаць табе, што працай, Барацьбой сваёй упартай Ты жаданае здабудзеш. Ты ўставай з галін зялёных, Каб падужацца са мною!» Быў галодны Гаявата, Сілу страціў, але хутка Ён устаў з галін зялёных, На святло з вігвама выйшаў, Каб з Мандамінам змагацца,— Да яго ледзь дакрануўся, Як вярнулася бадзёрасць, Як напоўнілася сэрца Зноў адвагай і надзеяй. Сілай мераліся ў лузе Доўга ў полымі заходнім, I рабіўся ўсё мацнейшы I дужэйшы Гаявата; Але змрок зямлю ахутаў, І пачуўся енк тужлівы Чаплі шызае, Шух-шух-гі,— Горкі крык яе галодны Даляцеў да іх з балота. «Годзе! — вымавіў Мандамін I ўсміхнуўся Гаяваце.— Заўтра часам вечаровым Будзе зноў выпрабаванне». Так сказаўшы, знік Мандамін: Ці дажджом на дол праліўся, Ці падняўся туманамі — Не прыкмеціў Гаявата; Бачыў толькі: знік Мандамін, Аднаго яго пакінуў З бледным возерам унізе, З карагодам зор уверсе. Так два вечары — як толькі Дагараў, нібы той вугаль, У нябёсаў яркім горне Сонца шар і апускаўся На ваду паволі з неба — Выклікаў яго Мандамін. Два разы з'яўляўся моўчкі Ён, нібы раса, якая Набывае форму кропляў На траве альбо на дрэвах, Што нікому непрыкметна Ні ў часы свайго прыходу, Ні ў хвіліны адыходу. Сілай мераліся ў лузе Тройчы ў полымі заходнім, У святле яго, аж покуль Не ахутвала іх цемень I Шух-шух-га крык галодны Ім з трысця не пасылала. Слухаў гэты крык Мандамін. Стройны ён, шыракаплечы, У сваім стаяў уборы: Галава прыбрана пер'ем, На чале яго, ад стомы Пасля бою, выступалі Кроплі поту, як расінкі. Ён усклікнуў: «Гаявата! Тройчы ты са мной змагаўся, Як герой, табе за гэта Уладар Жыцця прысудзіць Нада мною перамогу!» А пасля дадаў з усмешкай: «Заўтра скончыш перамогай Ты сваё выпрабаванне. Скінь з мяне тады адзенне — Мой убор зялёна-жоўты, Пер'е ўсё паабрываўшы, Пахавай і грунт магільны Разраўнуй, пасцель такую Падрыхтуй, каб мог прыходзіць Да мяне вясновы дожджык, Сонца схоў мой сагравала. Так зрабі, каб пустазелле Нада мной не вырастала, Каб да ціхае магілы Кагагі, крумкач магутны, Цар Груган, не знаў дарогі. Ты вартуй маю магілу, Аж пакуль я не прачнуся!» Так сказаўшы, знік Мандамін. Спаў спакойна Гаявата,— Слухаў спеў начное птушкі, Ваванэйсы, спеў маркотны Над прытулкам адзінокім; Слухаў ён, як Сібавіша, Гаваркі ручай, праз пушчу Бег і вёў размову з ёю; Чуў ён шорах, чуў дыханне Тых галінак, што на дрэвах Калыхаў лагодны вецер. Чуў усё, што потым стала Сонным гоманам і шэптам: Спаў спакойна Гаявата. А на сёмы дзень Накоміс Прынясла яму паесці, Са слязамі гаварыла, Што ад голаду загіне Неразумны Гаявата, Як адмовіцца ад ежы. Ён не стаў нічога есці, Каштаваць не стаў нічога, Толькі так сказаў: «Накоміс! Пачакай, як сонца зойдзе, Дачакайся, як сцямнее I Шух-шух-га на балоце Гучным крыкам дзень праводзіць!» I пайшла дамоў Накоміс З горкім плачам, баючыся, Што яго загубіць голад. I адзін чакаць застаўся Ён Мандаміна з тугою. Вось на ўсход даўгія цені Ад лясоў і скал кладуцца; Вось упала сонца з неба На шырокую затоку, Паплыло па ёй на захад, Так, як вечарам асеннім На ваду ляціць чырвоны Ліст і ў хвалях патанае. Зірк — а ўжо стаіць Мандамін На парозе з прывітаннем: Галава — прыбрана пер'ем, Косы — мяккія, даўгія, Залацістыя, ва ўборы Дарагім — зялёна-жоўтым. Бледны з твару Гаявата, Хоць і зможаны, а выйшаў На апошняе змаганне. I зліліся дол і неба, Замільгалі прад вачамі! Як шчупак, што ў сеці трапіў, Хоча вырвацца на волю, Гэтак сэрца Гаяваты Трапяталася шалёна. Сотні сонцаў у адзіным З ім кружылі карагодзе, Назіраючы за бітвай. На зялёнай лугавіне Раптам ён адзін застаўся, Цяжка дыхаў, і дрыжала Ад напружання ўсё цела; Перад ім на лугавіне, У адзежы пашматанай, На зямлі ляжаў Мандамін Мёртвы ў полымі заходнім. Пераможца Гаявата Так зрабіў, як ён наказваў: Зняў з Мандаміна адзенне, Пахаваў яго як трэба: Разраўняў над ім магільны Грунт, зрабіў яго мякчэйшым, I сярод дрыгвы балотнай Чапля шызая, Шух-шух-га, Гучна крыкнула з тугою, Горкім жалем і жалобай. I вярнуўся ў дом Накоміс У той вечар Гаявата, I ў той вечар завяршыўся Сёмы дзень выпрабавання. Не забыў ён той мясціны, Дзе змагаўся, не пакінуў Без прыгляду Гаявата Той грудок, дзе сном глыбокім Спаў, зямлёю закапаны, Пад дажджом і яркім сонцам, Пераможаны Мандамін. Кожны дзень стаяў ні варце Пахавання Гаявата, Даглядаў, каб наваколле Палыном не зарастала, Каб на мяккі груд магільны Груганы не заляталі. Час мінуў, сцяблінка глебу Прадзяўбла зялёнай дзюбкай, А за ёй услед — другая. I не скончылася лета, Як маіс узняўся, косы Распусціўшы залатыя, Пышны, стройны і высокі. Не стрымаўся Гаявата, Гучна выгукнуў: «Мандамін! Гэта друг людзей, Мандамін!» Тут жа ён пазваў Накоміс, Клікнуў Ягу, расказаўшы Аб здарэнні чараўнічым, Барацьбе і перамозе, Паказаў маіс зялёны — Людзям новы дар, што стане Іхняй ежай назаўсёды. А калі парой асенняй Пажаўцеў маіс зялёны, Сакавітыя зярняты Сталі цвёрдыя, як вампум, Ён сабраў яго кіёўкі, Скінуў з іх сухое лісце, Як з Мандаміна адзежу Скідваў некалі і людны «Баль Мандаміна» наладзіў, Новы дар паказваў людзям.

VI. Сябры Гаяваты

Гаявата меў нязменных Двух сяброў, сяброў надзейных, Давяраў душу і сэрца Ім у радасці і ў горы, I адзін з іх быў музыка Мілагучны — Чайбайабас, А другі — асілак Квазінд. Дружбы іхняе сцяжынка Быльнягом не зарастала; Плёткі, злосныя паклёпы Намагаліся дарэмна Пасварыць сяброў адданых: Абмяркоўвалі звычайна Між сабой яны ўсё чыста I жылі адзінствам думак, I імкнуліся іх сэрцы, Каб рабіць дабро народам. Лепшым сябрам Гаяваты Быў музыка Чайбайабас. У народзе ён лічыўся Песняром непараўнаным. Быў адважны ён, як воін, Як дзяўчына, быў пяшчотны, Як вярбы галінка, гнуткі, Як алень магутны, зграбны. Заспявае песню — людзі Пасыходзяцца з вігвамаў: То пяшчотным, то журботным Пачуццём глыбокім сэрцы Хваляваў ім Чайбайабас. Так іграў ён на жалейцы Самаробнай, трысняговай, Што змаўкаў ручай гуллівы, Сібавіша, сярод лесу, Птушкі песні забывалі, А вавёрка, Аджыдома,— Балбатню сваю на дубе, Трус, Вабаса, асцярожны, Прысядаў ад захаплення. Цуд! Сціхаў ручай гуллівы I прасіў: «О Чайбайабас! Навучы мяне, каб хвалі Разліваліся, як гукі!» Цуд! Зайздросціў і Авейса, Сіваграк: «О Чайбайабас! Навучы мяне шаленству Гукаў палкіх, неспакойных!» Цуд! Малінаўка казала, Апечы: «О Чайбайабас! Навучы мяне пяшчотным, Бесклапотным гукам песень!» Пасылала Ваванэйса Просьбу-плач: «О Чайбайабас! Навучы мяне журботным Гукам песень, поўных смутку!» Наваколле слодыч гукаў У музыкі пераймала, Сэрцы ўсіх кранаў чулліва Ён напевам пачуццёвым, Бо спяваў аб волі, згодзе, Аб любві і прыгажосці, I аб смерці, і аб вечным Пасмяротным існаванні, Услаўляў Зямлю Паніма I Паселішчы Шчаслівых. Любы сэрцу Гаяваты Быў лагодны Чайбайабас, Той музыка, што лічыўся Песняром непараўнаным; Любы быў ён за пяшчоту I за песень чараўнічасць. Любы сэрцу Гаяваты Быў і Квазінд — той асілак, Самы дужы са смяротных I магутны між магутных; Ён любіў яго за сілу, За характар незласлівы. Квазінд быў ад нараджэння Летуценны, бесклапотны. Не любіў дзіцячых гульняў, Ленаваўся вудзіць рыбу, Паляваць на птушку й звера; Але ён пасціў старанна, Часта молячыся Духу, Што аховай быў ягонай. «Квазінд, — скардзілася маці, Ты ні ў чым мне не пасобіш! Ты спякотным летам, сонны, Па палях, лясах блукаеш, Крукам гнешся ты зімою Над агнём сярод вігвама! Я адна зімою лютай Выхаджу на лоўлю рыбы, Лёд на рэчцы прабіваю; Мерзне невад мой набраклы Над парогам, не лянуйся ж — Выкруці яго старанна I павесь сушыць на сонцы!» Неахвотна дужы Квазінд Пакідаў астылы прысак, Моўчкі ён з вігвама выйшаў, Скінуў сеці, што віселі Над парогам, і выкручваць Іх пачаў асілак Квазінд, I, скруціўшы іх, патрушчыў, Нібы крохкі пук саломы. Вось якую меў ён сілу! «Квазінд! — гэтак бацька сыну Гаварыў,— ледзь дакранешся Да стралы альбо да лука Ты рукой — адразу зломіш. Дык хоць так хадзем са мною: Прынясеш здабычу з лесу». Вёў ручай іх па цясніне Зверху ўніз, дзе пакідалі След свой лані і бізоны На пяску і ліпкім глеі; Нечакана паляўнічых Напаткала перашкода: Тут і там, як вокам кінуць, Загрувасцілі дарогу Ім паваленыя дрэвы. «Нам дамоў,— стары прамовіў,— След вяртацца: тут не пройдзеш! Тут вавёрка не пралезе, Мыш лясная лаз не знойдзе». I дастаў з кішэні люльку, Задыміўшы, сеў ка камень. Не паспеў ён накурыцца, Глянь-паглянь, а ўжо адкрыты Непралазны шлях, з якога Параскідваў дрэвы Квазінд: Сосны ўправа — быццам стрэлы, Кедры ўлева, быццам пікі. Пагуляць яго аднойчы Запрасілі аднагодкі: «Квазінд! Што ты выглядаеш, Што стаіш, скалу падпёршы? Што не дужаешся з намі, З прашчы камень не запусціш?» Не сказаў нічога Квазінд, Не сказаў ні слова Квазінд, Да скалы ён павярнуўся, Абхапіў яе рукамі, Расхістаў і вырваў з глебы, Закруціў над галавою I ў раку яе закінуў, У імклівую Павэцін. Там скала і засталася. Вірам пеністым аднойчы Па Павэцін шпаркаплыннай Квазінд плыў з таварышамі Т бабра, Аміка, ўбачыў, Караля Баброў Аміка: Ён змагаўся з плынню грознай То ўсплываў, то ў хвалях гінуў. Не раздумваючы доўга, Квазінд кінуўся ў бяздонне, У вірах яго схаваўся, Ён пагнаўся за Амікам ІІа шалёнай вадаверці, Пад вадою ён так доўга Быў, што ўсе, хто гэта бачыў, Закрычалі: «Згінуў Квазінд! Болын нам Квазінда не ўбачыць!» Квазінд выплыў з перамогай: На плячы вісеў ягоным Сам Кароль Баброў забіты, I вада з яго сцякала. Вось такіх сяброў надзейных Гаявата меў, і першым Быў музыка, Чайбайабас, А другім — асілак Квазінд. Доўга ў згодзе жыў ён з імі, Вёў сардэчныя размовы, Доўга з імі дбаў ён разам Аб дабры для ўсіх народаў.

VII. Пірога Гаяваты

«Дай кары мне, о Бяроза! Дай бяросты мне, Бяроза! Ты ўзвышаешся ў даліне Зграбным станам над ракою! Я з кары тваёй збудую Човен, шпаркую пірогу, Паплыве яна ракою, Быццам жоўты ліст увосень, Быццам жоўты той гарлачык! Плашч скідай свой, о Бяроза! Скінь убор з бяросты белай, Бо ўжо лета надыходзіць, Сонца грэе, прыпякае, I плашча табе не трэба!» Гаявата так звяртаўся Да бярозы ў цёмным лесе Над імклівай Такваміна На зары, калі ўслаўлялі Месяц Лісцяў птушкі ў лесе, І, прадраўшы вочы, сонца Гаварыла, ўстаўшы: «Вось я! Сонца я, вялікі Гізіс!» Дрэва ўсёй сваёю кронай Зашумела на світанні I пакорліва ўздыхнула: «Скінь мой плашч, о Гаявата!» I нажом акальцаваў ён Дрэва зверху, дзе галіны, Знізу, дзе яго карэнні, Покуль сок з яго не пырснуў; Па ствале лязом прайшоўся, Зверху ўніз кару разрэзаў, Адкарыў драўляным клінам, З дрэва зняў яе цалюткай. «Дай, о Кедр, галін мне гнуткіх, Не шкадуй сукоў мне моцных, Каб была мая пірога I надзейнай і трывалай!» Па шумлівай кроне кедра Жах прабег і гул нязгоды; Але ён схіліўся нізка, Прашаптаў: «О Гаявата, Ты вазьмі мае галіны!» Ён адсек галіны кедра, З двух сукоў зрабіў аснову, Ёй надаўшы форму лукаў, Лукаў двух, звязаных разам. «Дай карэнняў мне, о Тэмрак, О Лістоўніца, такіх дай, Каб звязаць я мог пірогу, Так звязаць канцы з канца'мі, Каб вада не працякала, Не сачылася ў мой човен!» I лістоўніца на ранку Страсянулася ўсім целам, Да чала яго прыпаўшы, Уздыхнула безнадзейна: «Забірай, о Гаявата!» Вырваў ён з зямлі карэнні, Павыцягваў валаконцы, Шчыльна сшыў кару і шчыльна Змацаваў аснову імі. «Дай свайго мне соку, Елка, Дай сваёй смалы гаючай, Засмалю я шво надзейна, Каб вада не працякала, Не сачылася ў пірогу!» I ва ўборы змрочным елка Зашумела, быццам галька На тым беразе пясчаным, Адказала са слязамі: «Забірай мой сок гаючы!» I сабраў ён слёзы елкі, І яе смалой гаючай Засмаліў ён шво, пірогу Ад вады абараніўшы. «Дай калючак мне, о Вожык! Дай калючак, каб зрабіў я Для пірогі-прыгажуні З іх і пояс, і каралі, I дзве зоркі ёй на грудзі!» I зірнуў санліва вожык На яго і, быццам стрэлы, Ён з дупла калючкі кінуў, Мармытнуўшы ў блытаніну Вусаў: «Вось табе калючкі, Сабірай іх, Гаявата!» Ён сабраў з зямлі калючкі, Што як стрэлы зіхацелі, Фарбаваў іх жоўтым, сінім I чырвоным сокам ягад, Аздабляў пірогу імі: Стан абвіў — блішчасты пояс, Нос — аздобілі каралі, Грудзі — дзве малыя зоркі. Так пірогу Гаявата Збудаваў у цёмным лесе, У даліне каля рэчкі; I лясоў жыццё было ў ёй, Тайны ўсе і ўсе іх чары, I бярозы лёгкай зграбнасць Кедра моц, гаючасць елкі I лістоўніцы надзейнасць; I гайдалася пірога На вадзе, як ліст увосень, Быццам жоўценькі гарлачык. Не зрабіў ён толькі вёслаў, Бо не меў у іх патрэбы: Думкі вёсламі служылі, Летуценні кіравалі; Воля — руль трымала цвёрда, Шлях — жаданне пракладала. А пасля на дапамогу Друга Квазінда паклікаў: «Трэба рэчышча ачысціць Ад карчоў, калод і меляў!» Квазінд, быццам выдра, скочыў У раку, нырнуў, нібыта Быў бабром ад нараджэння, То вада яму па пояс, То да горла падступала, З крыкам ён карчы выцягваў, Затануўшыя калоды, Выграбаў пясок рукамі, Глей і водарасць — нагамі. I паплыў мой Гаявата ГІа імклівай Такваміна, Плыў уніз праз крутаверці, Плыў за Квазіндам, што спрытна Гроб рукамі, дзе глыбока, Пераходзіў брод, дзе мелка. Так уверх і ўніз па хвалях Праплылі між астраўкамі — Ад карчоў, калод і жвіру Дно ачысцілі рачное, Вілаватую дарогу, Водны шлях яны праклалі — Ад яго вытокаў горных Аж да самых хваль Павэцін, Да заліва Такваміна.

VIII. Рыбная лоўля

Па праменнай Гітчы Гумі, Гладдзю Велічнага Мора, З новай лёскай, лёскай з кедру, Што з кары ягонай звіта, На бярозавай пірозе Плыў святочны Гаявата, Плыў адзін на ўлоў асетра, На здабычу Мішэ-Намы. Бачыў ён праз шкло заліва, Як глыбока пад пірогай Ходзяць рыбы табунамі, Бачыў, як гуляе Сава, Жоўты вокунь прамяністы, Дзе ляжыць на дне пясчаным Шагашы, амар лянівы, Чорным ценем павучыным. На карме пірогі ўласнай Ён сядзіць з надзейнай лёскай, Вецер пер'е Гаяваты, Як цыкуты куст, варушыць; Насупроць яго вавёрка, Аджыдома, — хвост дугою, Вецер шэрсць яе варушыць I, нібы ў траве, дурэе. Пад вадой на дне пясчаным Дрэмле дужы Мішэ-Нама, Ён цар рыб, асетр магутны, Ён ваду праз жабры цэдзіць, Ледзь варушыць плаўнікамі, Дно пясчанае хвастае. Як той воін-збраяносец, Самавіты і спакойны, Ён ляжыць — спіна ў калючках, Абаронены шчытамі Касцянымі лоб і плечы; У парадных яркіх фарбах, У палосах жоўтых, сініх, У барвовых, чорных плямах Дрэмле Нама і чырвоным Плаўніком перабірае, А над ім сваю пірогу Прыпыняе Гаявата З новай лёскай, лёскай з кедру. «Гэй, вазьмі маю прынаду! — Гаявата крыкнуў гучна.— О асетр, о Мішэ-Нама, Уставай, бяры прынаду, Мы пабачым, хто дужэйшы!» І ў ваду з пірогі ўласнай Ён закінуў лёску з кедру; Марна ён чакаў адказу, Доўга ён чакаў дарэмна, Доўга ён дарэмна клікаў: «Гэй, цар рыб, вазьмі прынаду!» Моўчкі слухаў Мішэ-Нама Ды паціху плаўнікамі Варушыў, на Гаявату Знізу ўверх глядзеў з пагардай, Аж пакуль не надакучыў Нецярплівы крык, і гэтак Ён сказаў тады Кенозе, Прагнай рыбе Маскенозе: «Гэй, шчупак, хапай прыманку, Вырві лёску ў грубіяна!» Чулі пальцы Гаяваты, Як напружвалася лёска, Тузануў ён, дыбам стала У вадзе яго пірога, Быццам белы ствол бярозы З жартаўліваю вавёркай, Аджыдома, на вяршыні. Абурыўся Гаявата, Як убачыў пашчу рыбы, Прагнай рыбы Маскенозы, Як пачаў з вады выцягваць, Ён пагардліва ёй крыкнуў: «Іза, іза! Сорам, сорам! Ты ўсяго шчупак Кеноза, Ты не той, каго мне трэба, Ты не рыба-Цар, не Нама!» I назад на дно нырнула Прысаромленая рыба, I тады сказаў Самглаву, Угудвошу, Мішэ-Нама: «Гэй, хутчэй хапай прынаду, Вырві лёску ў самахвала!» I павольна, нібы месяц, Белы месяц, з дна марскога Угудвош, Самглаў, скрануўся, А пасля, схапіўшы лёску, Як струну, напяўшы туга, Так яе сваім цяжарам Закруціў у вадаверці, Што вакол сама пірога Пачала хадзіць кругамі, Так, што хвалі дасягнулі Берагоў і захістаўся, Зашумеў чарот і шпажнік. А калі з вады падняўся Угудвош, як поўны месяц, Гаявата так Самглаву Кінуў з кпліваю пагардай: «Іза, іза! Сорам, сорам! Ты Самглаў, ты месяц-рыба, Ты не той, каго я клікаў, Ты не рыба-Цар, не Нама!» I на дно бялявы, страшны Месяц-рыба апусціўся. Зноў пачуў магутны Нама Гучны голас Гаяваты, Выклік смелы, нецярплівы, Што знявагі гулкім рэхам Разлягаўся над вадою. З дна пясчанага падняўся Злосны Нама, натапырыў Ваяўнічыя калючкі — Баявыя фарбы ярка Зіхацелі,— як маланка Мільгануў і ў вокамгненне На паверхні апынуўся, Праглынуў шырознай пашчай Гаявату і пірогу. Нібы ў цёмную пячору Пакаціўся Гаявата, Як калода ў рэчцы чорнай, Закруцілася пірога, Покуль там ён, у вантробе, Не намацаў сэрца Намы: Нібы млын, яно грымела Гулка ў цемры непрагляднай. Гнеўна ўдарыў Гаявата Кулаком па сэрцы Намы, Так, што жылы ўсе і нервы Затрымцелі ў целе Намы,— Аслабеў ён, скалануўся, Забурліў вадой і пенай, Боль глухі адчуўшы ў сэрцы. Лодку ўпоперак паставіў Гаявата для бяспекі, Каб не выскачыць часамі З пашчы Намы, не загінуць; I вавёрка, Аджыдома, Завіхалася вясёла, Балбатала і старанна, Як умела, Гаяваце Увесь час дапамагала. Гаварыў ёй Гаявата: «О маленькі мой таварыш! За адвагу Гаявата Шле сяброўскую падзяку I імя табе дае ён: Зваць цябе з хвіліны гэтай Будуць дзеці Аджыдома, Альбо хвосцік, што лятае!» Зноў пачаў магутны Нама Задыхацца, скалануўся I раптоўна сціх і плынню Быў да берага прыбіты. I пачуў тут Гаявата, Як шуміць пясок і галька, Зразумеў тады, што Наму, Рыб Цара, прыгналі хвалі, Мёртвым кінулі на бераг. I пачуў ён крык і енкі, Сумятню і лопат крылаў, Як на зборышчы драпежных Птушак, што здабычу дзеляць; Між рабрын вялізных Намы Над сабой святла палоску Ён убачыў і заўважыў Там Каёшк, жыхарак мора — На яго глядзелі чайкі, Размаўлялі між сабою: «Гэта брат наш Гаявата!» Ён ім крыкнуў пераможна Са сваёй пячоры цёмнай: «О мае браты і сёстры! Перамог, забіў я Наму: Вызваляйце кіпцюрамі Вы мяне з маёй няволі, I навек з хвіліны гэтай Подзвіг ваш уславяць людзі, Будуць зваць з хвіліны гэтай Вас Каёшк, што азначае — Дабрачыннасць і рашучасць!» I шумлівай чарадою Чайкі дзюбамі сваімі, Кіпцюрамі выратоўваць Узяліся Гаявату, Так яны з вантробы Намы Ад пагібелі ў няволі, Ад магілы пад вадою Гаявату вызвалялі. Выйшаў ён тады на бераг Каля роднага вігвама I пазваў адтуль Накоміс, Паказаўшы ёй на месца, Дзе ляжаў на мокрай гальцы Нерухомы Мішэ-Нама, А над ім ляталі чайкі. «Я, — сказаў ёй Гаявата,— Рыб Цара забіў, усмерціў! Глянь, ён стаў здабычай чаек, То сябры мае, Накоміс: Сёння вызвалены імі Я з вантробы Мішэ-Намы. Не гані іх прэч, Накоміс, Хай на славу пабалююць, Хай дадому на балота Адляцяць, як сонца зойдзе, I тады нясі ўвесь посуд, Кацялкі, глякі і цэбры, Свежым тлушчам запасайся!» Сонца дня зайшло паволі, Узышло начное сонца Над залівам — бледны месяц; З шумным крыкам чарадою Баль свой чайкі пакідалі, Адляцеўшы да далёкіх Астравоў, дзе іх чакалі Гнёзды родныя ў чароце. Моцным сном спаў Гаявата; А Накоміс працавала, Покуль месяцу на змену Не прыйшло з усходу сонца I пакуль не прыляцелі З астравоў сваіх далёкіх Чайкі зноў з галодным крыкам Чарадой на баль світальны. Так тры дні старой на змену Чайкі з крыкам прыляталі, Балявалі над здабычай, Покуль голыя рабрыны Не абмыў прыбой і птушкі Не пакінулі ў спакоі Косці Намы на ўзбярэжжы.

IX. Гаявата I Жамчужнае Пяро

На ўзбярэжжы Гітчы Гумі Састарэлая Накоміс Рукі ў неба прасцірала Над зямлёй, дзе захад сонца Фарбаваў у чырвань хмары, Завадзь Велічнага Мора. Сонца полымем пякельным Прабівала шлях барвовы, Падпаліўшы за сабою Неба, так, як паліць войска Стэп у часе адступлення; I ўзышоў на ўсходзе месяц, Быццам ён з засады вылез, I пагнаўся ўслед за сонцам Па яго крывавых сцежках, Сам у водблісках крывавых. I на захад прасцірала Рукі ў роспачы Накоміс, Гаварыла Гаяваце: «Там жыве ўладар караляў Меджысогван, Дух Багацця, Чараўнік, які завецца З веку ў век Пяром Жамчужным; Там жыве ён пад надзейнай Вартай змей, пачвар агністых, Змей Кінэбік; іх пабачыць Можаш ты ў вадзе бясконцай, Чорнай, як смала, як дзёгаць, Што, як мора, разлілася Да заходніх хмар барвовых. Гэта ім забіты бацька Мой, каварна ашуканы, Калі з месяца спусціўся На зямлю за мною следам, Каб знайсці мяне ў даліне. Меджысогван пасылае Нам хваробы, ліхаманкі, Дзьме смяротнаю імглою, Вее вільгаццю балотнай, Багны параю атрутнай! Выбірайся ў шлях на чоўне З булавою, Пагэвоган, Лук вазьмі свой, Гаявата, З наканечнікамі стрэлы, Рукавіцы, Мінджыкэван; Змаж пірогу тлушчам Намы, Каб па чорных вадаёмах Ты на ёй праехаў шпарка, Каб знішчаў ты чарадзея, Ратаваў народ ад смерці, Меджысогвану адпомсціў — За майго адпомсціў бацьку!» Не марудзіў Гаявата, Захапіўшы ўсё, што трэба, I паляпаўшы вясёла Па баках сваю пірогу, Загадаў: «Плыві наперад! Нас с табой не спыняць змеі, Смаляныя вадаёмы, Човен мой, о сябра любы!» Човен горда бег уперад, I ўрачыста Гаявата Гімн спяваў свой ваяўнічы, А над ім Кіню магутны, Правадыр сям'і птушынай, Баявы арол, кружыўся З дзікім крыкам, з перасвістам. Хутка ўбачыў Гаявата Велічэзных змей, Кінэбік, У вадзе яны кішэлі, Выгіналіся пачварна, Натапырваючы грывы, Парай дыхалі пякельнай, Каб ніхто не мог да іхніх Уладанняў падступіцца. Але смелы Гаявата, Гучна крыкнуўшы, сказаў ім: «Прэч, пачвары, прэч, Кінэбік, Вызваляйце шлях-дарогу!» Засіпелі змеі люта, Злосна ў твар агнём дыхнуўшы: «Гэй, вяртайся, Шагадая, У вігвам старой Накоміс!» Гаявата ўскінуў гнеўна Лук свой з ясеню і стрэлы Пасылаць пачаў з пірогі, Трапна цэлячыся ў гадаў: Кожны гук нацятай туга Цецівы быў гукам смерці, Свіст стралы нёс гібель змеям, Гаяваце — перамогу! Па вадзе ён плыў крывавай Між пачвар, якіх усмерціў, I звяртаўся пераможна Гаявата да пірогі: «Ты плыві цяпер да чорнай, Смаляной вады балотнай!» Густа змазаў тлушчам Намы Ён бакі і нос пірогі, Каб шпарчэй яна імчала Па вадзе, як дзёгаць, ліпкай. I ўсю ноч ён плыў па гразкай Той вадзе, пакрытай вечнай Цвіллю, па вадзе стаячай, Ад трысця гнілога чорнай; Пры святле начнога сонца Плыў вадою нежывою, Месцам тым, дзе душы мёртвых У паўночны час ляталі Трапяткімі аганькамі Над прыстанішчам часовым. Асвятляў паветра месяц, А ваду цямрылі цені, А над ім маскіт, Саджэма, З баявой круціўся песняй, Ліхтарамі Ва-ва-тэйзі, Светлякі, збівалі з тропу, А з вады Дагінда, жаба, Жоўтым вокам пазірала, Ціха ўсхліпнула і знікла; I напоўнілася ў момант Наваколле стогалоссем, I, пазнаўшы Гаявату, З трыснягоў сваіх Шух-шух-га Абвясціла крыкам гучным Аб ягоным набліжэнні! Плыў на захад Гаявата, Дзе ў палацах Меджысогван Жыў і слыў Пяром Жамчужным Змардаваны, бледны месяц Доўга-доўга на світанні Углядаўся ў Гаявату, А калі на ўсходзе сонца Паднялося, прыпаліла, Перад ім ужо на ўзгорку Ззяў палац — Вігвам Жамчужны, Меджысогвана харомы. «Гэй, наперад!» — зноў пірозе Ён сказаў тады — і шпарка Паімчаўся лёгкі човен Пераможна праз лілеі, Праз густы чарот і шпажнік, Што хістаўся на ўзбярэжжы. I на бераг Гаявата Выйшаў, ног не замачыўшы. Тут жа ўзяў ён лук свой грозны I, адным канцом надзейна У пяску замацаваўшы Лук свой з ясеню, каленам Пасярэдзіне націснуў; З цецівы, напятай туга, У палац — Вігвам Жамчужны, Пеючы, страла ляцела З гордым выклікам на бітву: «Меджысогвана на бітву Гаявата выклікае!» Хутка выйшаў Меджысогван, Змрочны з выгляду, магутны, I высокі і плячысты, З галавы да пят убраны — Як нябёсы на світанні — Упрыгожаннем і зброяй, Яркай фарбай баявою — Жоўтай, сіняю, чырвонай, Пер'ем лепшага гатунку, Пер'ем з доўгіх крыл арліных. «А, дык гэта ж Гаявата!— Кпліва крыкнуў Меджысогван.— Добра ведаю цябе я. Прэч адгэтуль, Шагадая! Прэч адгэтуль, баязлівец! Ты ж унук старой Накоміс! Твайго прадзеда забіў я I цябе не пашкадую!» Не збаяўся Гаявата, Адказаў яму спакойна: «Словам гучным, словам грубым Не заб'еш, як тамагаўкам, Самахвальствам не параніш, Стрэлы б'юць вастрэй, чым кпіны, Справа значыць больш, чым слова!» I пачаўся найвялікшы Бой з усіх баёў, вядомых Сонцу, птушкам ваяўнічым. Цэлы летні дзень, з усходу Да заходу, ён цягнуўся, Бо жамчужнае кальчугі Не маглі ніяк пашкодзіць Тамагаўк і Мінджыкэван, Рукавіцы Гаяваты; Імі мог крышыць ён скалы, Але толькі не кальчугу, Не з жамчужын дробных петлі, Што ад стрэл зачараваны. Перад тым, як сонца зойдзе, Хмурны, ранены, змарнелы, З разадранай рукавіцай, З калчаном, дзе засталося Толькі тры стралы, спыніўся Адпачыць, на лук прыпаўшы, Гаявата пад сасною, Скрозь пакрытай шэрым мохам, Цвіллю жоўтай, нібы скурай Чалавечага абутку — Страшнай згадкай аб памершых. Нечакана дзяцел, Мэма, Прабубніў над галавою: «Цэлься ў скронь стралою трапнай, Бі ў карэнні незаклятых Валасоў і кос ягоных. Толькі гэтак чарадзея Можна раніць, Гаявата!» Выбраў момант Гаявата, Калі вораг нахіліўся, Каб падняць і кінуць камень,— I стралой, ад пер'яў — лёгкай, I ад яшмы — вострай, трапіў У карэнні незаклятых Кос ягоных; спатыкнуўся Чарадзей, рвануўся ўперад, Як бізон, стралком падбіты На заснежаных прасторах. I яшчэ трапней ад першай Біла ў цэль страла другая, I ўпілася больш глыбока, I працяла больш балюча; Захістаўся Меджысогван, Пачалі калені гнуцца, Як трысцё пад буйным ветрам. Ад стралы апошняй, трэцяй, Што, як громам, аглушыла, Дзень пагас, і Меджысогван Смерці крок пачуў у цемры, Голас Погака прызыўны, I адчуў у вечным змроку На сабе ягоны позірк. Пад нагамі Гаяваты Чарадзей ляжаў забіты. I тады пазваў удзячны Гаявата Мэму, дзятла, З той сасны, сасны маркотнай; Меджысогвана крывёю Фарбаваў чупрыну Мэмы Ён у знак заслуг ягоных; З дня таго зялёны дзяцел Носіць горда чуб чырвоны — Знак заслуг сваіх мінулых, Не забытых Гаяватай. З чарадзея скінуў потым Ён жамчужную кальчугу, Як змагання знак, як памяць Незабыўнай перамогі. Цела берагу пакінуў, Частку — хвалям, частку — сушы: Галаву вада схавала, Жоўты жвір засыпаў ногі. Над забытаю ахвярай Баявы арол кружыўся, З кожным кругам ён зніжаўся, Набліжаўся, набліжаўся. З Меджысогвана харомаў Вынес скарбы Гаявата, Незлічоныя багацці, Горы футраў сабаліных, Скур бабра і гарнастая, Паясы, каралі, стрэлы, Наканечнікі са срэбра. Ён дабром сваю пірогу Нагрузіў, паплыў дадому Па вадзе, як дзёгаць, чорнай, Міма змей, якіх ён знішчыў. Вёз трафеі Гаявата З гучнай песняй перамогі. На пясчаны бераг выйшлі, Каб сустрэць як след героя, Што дадому ехаў з песняй, Састарэлая Накоміс, Чайбайабас, дужы Квазінд; I народ зварот ягоны Адзначаў шумлівым святам, Гучнай песняй, прывітаннем: «Слава, слава Гаяваце! Ён забіў таго, хто зваўся З веку ў век Пяром Жамчужным, Хто труціў нас, хто знішчаў нас Векавечнай ліхаманкай, Багны пошасцю смяротнай!» Назаўжды застаўся ў сэрцы Гаяваты дзяцел, Мэма. Каб не гасла памяць бітвай Змацаванага сяброўства, Люльку мірную ўпрыгожыў Ён чубком з чырвоных пер'яў, Грабяньком барвовым Мэмы. А багацце чарадзея, Незлічоныя трафеі, Ён аддаў свайму народу, Раздзяліў усім пароўну.

X. Сватанне Гаяваты

«Цеціва патрэбна луку, Як жанчына для мужчыны: Хоць яна яго згінае, Але ён кіруе ёю; Хоць яна яго і цягне, Ды за ім ідзе слухмяна; Сэнс жыцця іх — у адзінстве!» Так нярэдка Гаявата Разважаў, калі з адчаем І трывожнаю надзеяй, I гарачым хваляваннем Аддаваўся летуценню Аб прыгожай Мінегазе, Што жыве ў краі Дакотаў. «Не шукай па свеце жонкі,— Папярэджвала Накоміс, — Не прыводзь з чужога краю! Не красой дачка суседа — Цеплынёй вігвам сагрэе, А красою чужаземкі Не сагрэць яго, як ноччу Месяц неба не сагрэе!» Папярэджвала Накоміс, Ёй адказваў Гаявата: «О Накоміс дарагая! Я люблю ачаг свой родны, Ды, аднак, люблю не меней Месяц той, што ясна свеціць!» Папярэджвала Накоміс Гаявату: «Нам не трэба Леных рук і ног бяздзейных; Жонку сватай завішную, Каб ахвотна ўсё рабіла, Мела рукі залатыя, Паваротлівыя ногі!» Ёй адказваў Гаявата: «У паселішчы Дакотаў Майстра стрэл жыве з дачкою, Мінегагаю прыгожай. Прывяду яе ў твой дом я, Хай тваёй дачкою будзе, Ясным месяцам і зоркай, Цеплынёй твайго вігвама, Сонцам нашага народу!» Папярэджвала Накоміс З асцярогай: «Не бяры ты Жонку з племені Дакотаў! Злосць і дзікасць іх вядомы З дзён, як мы ваюем з імі. Не сціхаюць сваркі нашы, Не загойваюцца раны!» Смеючыся, адказаў ён: «З той прычыны альбо іншай, Але я хачу, Накоміс, З гэтым племем парадніцца, Каб старыя скончыць спрэчкі, Загаіць цяжкія раны!» I пайшоў у край красуняў, Край Дакотаў Гаявата. Ен ішоў раздоллем прэрый, Перасігіваў балоты I лясы з іх цішынёю Непарушнай, першароднай. У чароўных макасінах Што ні крок — рабіў ён мілю; Ды хутчэй ляцелі думкі, Сэрца крокі абганяла; Ён ішоў без адпачынку, Аж пакуль не ўчуў прызыўны Шум далёкі, гул магутны Вадаспадаў Мінегагі. «Як прыемна, — прашаптаў ён,— Слухаць гэты гул знаёмы!» Між святлом лясным і ценем Ён ласіны ўбачыў статак, Што папасваўся на ўзлессі. «Гэй, не схіб!»— загадваў луку, «Трапнай будзь!» — страле наказваў. З тым наказам Гаяваты Лук паслаў стралу, якая I ўпілася ў сэрца лося; Ён яго на плечы ўскінуў I яшчэ шпарчэй пакрочыў. У вігваме, пры ўваходзе, Майстра стрэл, сівы ад часу, Наканечнікі выточваў З яшмы, з крэмню, з халцэдону. Побач з ім дачка сядзела, Прыгажуня Мінегага, Што калісьці Гаявата Называў Вадой Вясёлай,— З трыснягу пляла цыноўкі. Думаў бацька аб мінулым, А дзяўчына — аб наступным. Дні юнацтва згадваў бацька, Калі стрэламі такімі ж Забіваў бізонаў грозных, Паражаў нясмелых ланяў, Патрапляў стралой смяротнай На ляту ў гусей крыклівых; Згадваў ён і пра атрады Баявыя, што калісьці Срэлы гэтыя куплялі. Не, цяпер часы не тыя, Слава воінаў звялася! Сёння воіны як бабы: Языкі — іх тамагаўкі! А дзяўчына ўспамінала Юнака, які заходзіў, Каб купіць у бацькі стрэлы; Гэткі стройны і прыгожы, Нетутэйшы сам, пакінуў Ён вігвам іх неахвотна, На яе зірнуўшы ўпотай. Бацька мужным і адважным Называў яго нярэдка. Ці ён прыйдзе зноў наведаць Вадаспады Мінегагі? Ці ён прыйдзе зноў па стрэлы? Уздыхала Мінегага, Склаўшы рукі ў задуменні. Цішыню парушыў раптам Нечы крок — і ў той жа момант Апынуўся на парозе Перад імі Гаявата З цяжкай ношаю лясною — З мёртвым лосем за плячамі. Строгім позіркам акінуў Госця бацька Мінегагі, А пазнаўшы Гаявату, З месца ўстаў, адклаў работу, Запрасіў яго праходзіць: «Калі ласка, Гаявата!» Каля ног Вады Вясёлай, Зняўшы з плеч, паклаў лясную Ношу госць яе жаданы; На яго зірнула ўдзячна Мінегага і ласкава Гаяваце адказала: «Калі ласка, Гаявата!» Той вігвам, куды гасцінна Гаявату запрасілі, Зроблен быў са скур аленяў, Скрозь — багі намаляваны, А ўваход у дом прасторны Быў такі, што Гаявата Не згінаў сваёй высокай Галавы з арліным пер'ем. З месца ўстала прыгажуня Мінегага, не даплёўшы Трысняговую цыноўку, Каб прынесці пачастунак, Па ваду схадзіць да рэчкі; Страву ў місках падавала, А ваду — ў драўляных кубках, Чула ўсё, што госць расказваў, Што яму адказваў бацька, А сама яна ні разу Не прамовіла ні слова. Сном здаваліся ёй словы Гаяваты пра Накоміс, Што была яму за няньку У маленстве незваротным, Пра сяброў сваіх надзейных — Чайбайабаса, музыку, I пра Квазінда, асілка, Пра дастатак і пра шчасце На зямлі Аджыбуэяў, У яго краіне мірнай. «Пасля доўгіх год бясконцай Барацьбы, вайны крывавай, Зажылі Аджыбуэі I Дакоты ў добрым ладзе,— Так працягваў Гаявата, А пасля дадаў спакойна — Каб навечна мы злучылі Рукі поціскам сардэчным, Сэрцы — вернасцю сяброўскай, Ты аддай дачку мне ў жонкі — Прыгажэйшую з прыгожых Аж па ўсёй зямлі Дакотаў». Майстра стрэл, сівы ад часу, Закурыў спачатку люльку, Горда ён на Гаявату Праз дымок зірнуў з павагай, На дачку сваю — з пяшчотай, I, падумаўшы, адказваў: «Згодзен я, калі на гэта Згодна сэрца Мінегагі!» Яшчэ больш прывабнай стала I чароўнай Мінегага У той час, як Гаяваце З нерашучасцю дзявочай, Сеўшы побач з ім, сказала, Чырванеючы: «Я згодна Стаць тваёю жонкай, муж мой!» Так дамогся перамогі Ён над сэрцам Мінегагі, Адружыўся так з дачкою Майстра стрэл з зямлі Дакотаў. Пакідаў з Вадой Вясёлай Ён яе вігвам бацькоўскі; Ім глядзеў услед з парога Майстра стрэл, сівы ад часу; I, пабраўшыся за рукі, Адыходзілі і чулі За сабой яны далёкі Шум і голас развітальны Вадаспадаў Мінегагі: «Будзь шчаслівай, Мінегага!» А стары адзін застаўся; За ранейшаю работай Ён сядзеў, бурчаў паціху: «Так вось дочкі пакідаюць Нас, бацькоў, якіх любілі, Нас, бацькоў, што іх любілі, Нас, старых, якім патрэбны Іх прыгляд і дапамога. Дзе там! З'явіцца аднойчы Прыгажун з чужога краю, На жалейцы трысняговай Паіграе мілагучна, I гатова ўжо дзяўчына З ім ісці, куды пакліча». Быў прыемны шлях дадому, Шлях праз пушчы векавыя, Праз узгоркі і праз горы, Праз лугі, даліны, рэчкі, I здаваўся Гаяваце Шлях кароткім, хоць павольна Ён ішоў і прымяркоўваў Крок да крокаў Мінегагі. На руках сваіх праз рэкі Пераносіў ён дзяўчыну Лёгка так, нібы пярынку, Што ў яго над галавою; Адхіляў рукой галіны Дрэў густых на вузкіх сцежках, А на ноч, шалаш зрабіўшы, Слаў пасцель ёй з лапак тсугі I агонь з сасновых шышак Распаліў каля ўвахода. Па чарзе вятры-бадзягі Падарожнічалі з імі, Зоры сон іх вартавалі, Не заплюшчваючы вока, I вавёрка, Аджыдома, Не вылазячы з засады, Закаханых выглядала, I цікаўны трус, Вабаса, Уцякаючы з іх сцежкі, Цікаваў з нары патайнай Кожны рух і крок суладны Гэтай пары закаханай. Быў прыемны шлях дадому! Звонка птушкі шчабяталі, Сіваграк, Авейса, гэтак Ім спяваў аб мірным шчасці: «Ты шчаслівы, Гаявата, Што такую жонку маеш!» I малінаўка спявала, Апечы: «Шчаслівай будзеш З гэткім мужам, Мінегага!» З неба сонца іх вітала, Гаварыла ім: «О дзеці! Ведайце: святло — каханне, Цень — нянавісць; шлях жыццёвы Стракаціць святлом і ценем, Будзь сардэчны, Гаявата!» У шалаш з нябёсаў месяц Заглядаў, шаптаў таемна: «Тлумна днём, а ноччу — ціха, Муж — спрадвечны ўладалюбец, Жонка — вечная пакора, На дваіх — адно жыццё ў іх, Будзь цярплівай, Мінегага!» Гэткі быў іх шлях дадому, Так прыйшоў з Вадой Вясёлай, З Мінегагай, Гаявата, Так прыйшла дачка Дакотаў У вігвам старой Накоміс I яе дачкою стала, Цеплынёй таго вігвама, Ясным месяцам і зоркай, Сонцам братняга народу.

XI. Вясельны баль Гаяваты

Гэты сказ аб тым складаю, Як прыгожы По-Пок-Ківіс, Йенадзізі, забаўляўся На вяселлі Гаяваты, Як музыка Чайбайабас Аб любві спяваў там песні, Як хвалько вядомы Ягу Там свае расказваў казкі, Нечуваныя прыгоды, Каб гасцям было прыемна, Каб яны не сумавалі На вяселлі Гаяваты. Баль наладзіла Накоміс Для гасцей велікапышны. Кубкі, робленыя з ліпы: Белай, гладкай адшліфоўкі. Лыжкі ўсе — з рагоў бізона: Чорнай, гладкай адшліфоўкі. Пасланцы яе разнеслі Па дварах вярбы галінкі, Як святочную прыкмету — Запрашэнне на вяселле; Пасыходзіліся госці У сваіх уборах лепшых — Урачыста зіхацелі Фарбы, пер'е дарагое, Футры, вампум і каралі. На вясельным пачастунку Елі госці Маскенозу, Шчупака, асетра, Наму, А пасля ім падавалі Пімікан, мазгі бізона, Горб яго і ляжку лані, Дзікі рыс і перапечкі, Скавароднікі з маісу. Але ветлы Гаявата, Прыгажуня Мінегага I нястомная Накоміс Самі ежы ў рот не бралі, Прыглядалі за другімі, Частавалі іх гасцінна. I, калі паелі госці, Клапатлівая Накоміс Прынясла капшук вялікі, Што з трывалай скуры выдры, Тытунём набіла люлькі, Тытунём з краін паўднёвых, I вярбы карой чырвонай. А тады сказала гэтак: «Патанцуй, о По-Пок-Ківіс, Жабрака жартоўны танец, Пакажы сваё майстэретва, Каб гасцям было прыемна, Каб яны не сумавалі». I прыгожы По-Пок-Ківіс, Бесклапотны Йенадзізі, Весялун, каго празвалі У народзе Бурай-Блазнам, У вясельны круг падаўся. Ён не толькі трапным жартам Забаўляць мог і выдатна Кідаць кольцы, кідаць ядры, Танцаваць зімой на лыжах; Быў ён майстрам дасканалым Гульняў самых небяспечных, Захапляўся ён таксама Кантазу, гульнёю ў косці; I хоць воіны празвалі Йенадзізі Шагадайяй, Баязліўцам, абібокам, Але ён не абражаўся, Бо дзяўчатам і жанчынам Падабаўся По-Пок-Ківіс. А на ім — з аленя світка, Світка з мяккай белай скуры, Упрыгожанай густоўна Аблямоўкай з гарнастая. На ягоных макасінах — Бісер, вожыка калючкі, Лісаў хвост — на закаблуччы. Галава яго ў султанах Лебядзіных, веер з пер'яў Ён трымаў адной рукою, А другой рукою — люльку. I, спярэшчаны чырвонай, Жоўтай, сіняй паласою, Твар яго ад фарб свяціўся; Густа змазаныя маслам, Разабраныя праборам I заплеценыя ў косы, У якіх, як стужкі — кветкі, Валасы яго спадалі,— Вось якім у круг вясельны Выйшаў ён пад гукі песні, Гукі флейт і барабанаў, Каб убачылі майстэрства Таямнічых танцаў госці. По-Пок-Ківіс вёў свой танец Урачыста і павольна, То ўваходзіў, то выходзіў, Крокам мяккім, як пантэра, То ў святло, то ў зацень дрэваў, А пасля пачаў, як хваля, Разыходзіцца кругамі, Замільгаў перад вачыма, Праз гасцей скакаў, круціўся, Як ваўчок, вакол вігвама, Покуль лісце не ўзнялося, Покуль пыл не завіхрыўся. Потым вылецеў на ціхі Бераг Велічнага Мора, Замахаў рукамі, дзіка Завываючы ў паветры, Узнімаў пясок нагамі, Покуль вецер не ўскруціўся, Не зрабіўся грознай бурай, Не намёў сумётаў сыпкіх, Як зімой сумётаў снежных, Дзюн пясчаных Нэга-Воджу! Гэтак скончыў По-Пок-Ківіс Жабрака жартоўны танец, Каб гасцям было вясёла, Смеючыся сеў між імі, Ціха веерам памахваў Тым, што з пер'яў індычыных. Потым сябра Гаяваты Чайбайабаса, музыку Найвыдатнага з выдатных, Запрашалі ўсе сардэчна: «Заспявай нам, Чайбайабас, Песню шчасця, гімн кахання Пачуццёвы і гарачы, Каб усім было прыемна, Каб усім было вясёла». I сардэчны Чайбайабас Заспяваў гасцям, з глыбокім Хваляваннем, песню шчасця, Гімн кахання пачуццёвы. Песню гэтую сардэчна Прысвячаў ён Гаяваце I яго Вадзе Вясёлай: «Онэвэ! Хутчэй прачніся! Птушка любая мая ты, Лань, дачка лясоў і прэрый, З мяккім позіркам лагодным! Для мяне твой позірк ветлы — Позірк шчасця, дарагая, Для мяне твой позірк любы — Як раса для дзікай кветкі! Для мяне тваё дыханне — Цеплыня лугоў світальных, Вечаровая духмянасць Іх — у Месяц Лістапада. Хіба ўсёй крывёй не прагну Да цябе я, каб сустрэцца Гэтак, як зара з зарою — У начы кароткай Месяц? Онэвэ! Спявае сэрца, Калі ты са мною побач Уздыхаеш, як галінка, У суніц вясёлы Месяц! А як толькі засумуеш Ты, каханая, адразу Я змрачнею, быццам рэчка, Над якой навісла хмара! А ўсміхнешся — твар мой змрочны Зноў маршчынкамі сваімі Засвіціцца, як ад сонца Рабізна вады халоднай! Дол смяецца, хвалі ззяюць, Усміхаюцца нябёсы, Але як мне быць вясёлым, Калі я цябе не бачу! Я з табою, дарагая — Ток маёй крыві гарачай! Хіба ты мяне не бачыш? Онэвэ! Хутчэй прачніся!» Так пяшчотны Чайбайабас Скончыў песню пра каханне; I тады, хвалько вялікі, Ягу, казачнік вядомы, Даўні друг старой Накоміс, Што зайздросна слухаў буру Воплескаў у гонар песні, У вачах гасцей прыкмеціў, Зразумеў па іхніх жэстах Нецярплівую цікавасць Да яго дзівосных казак I да выдумак ілжывых. Быў хвалько ён на здзіўленне; У прыгодах, што расказваў, Сам удзел прымаў, няйначай; На любы адважны ўчынак Толькі ён адзін быў здольны; Толькі ён адзін дакладна Ведаў байкі ўсе і казкі. Калі верыць самахвалу, Дык ніхто стралу ніколі Не пускаў, як ён пускае — Так далёка і высока, Не забіў так многа ланяў, Не злавіў у сеці рыбы, Не прывабіў дзічы ў пастку. Ён бяжыць шпарчэй ад іншых, Ён глыбей усіх нырае, Ён плыве далей любога, Больш за ўсіх па свеце ходзіць, I ніхто не бачыў столькі На зямлі дзівос, як Ягу, Гэты казачнік найлепшы. Так імя яго ў народзе Для другіх мянушкай стала; Толькі ўздумае хто-небудзь Выхваляцца паляваннем Альбо воін — перамогай, Калі вернецца з паходу, Як яго спыняюць: «Ягу! Новы Ягу, новы Ягу!» Гэта ён для Гаяваты З ліпы выразаў калыску I звязаў яе надзейна Лані моцным сухажыллем; Паляўнічы лук і стрэлы Навучыў рабіць пасля ён Гаявату: стрэлы — з дубу, Лук жа — з ясеню, вядома. А цяпер старой руінай На яго сядзіць вяселлі Ягу, выдумшчык вядомы, Ягу, казачнік выдатны! I Накоміс гаварыла: «Раскажы нам, добры Ягу, Казку, дзіўную прыгоду, Каб было цікава слухаць, Каб гасцям было прыемна, Каб яны не сумавалі!» Адказаў адразу Ягу: «Вы пачуеце прыгоду, Незвычайнае паданне Пра Асэа — чарадзея, Што сышоў з Вячэрняй Зоркі»

XII. Сын Вячэрняй Зоркі

Ці не сонца там заходзіць Над вады бясконцай гладдзю? Ці не ранены стралою Там плыве чырвоны лебедзь, Б'е крыламі і фарбуе Гладзь вады крывёй барвовай, Напаўняючы паветра Яркім бляскам апярэння? Так, заходзіць мірна сонца, Патанаючы ў заліве, Неба ўсё фарбуе ў чырвань, А ваду ў ружовы колер! Не, не сонца, гэта лебедзь Па вадзе плыве, нырае, Падымае ў неба крылы, Іх крывёю гладзь фарбуе. А святло Вячэрняй Зоркі Прабіваецца праз чырвань, Як падвешанае ў змроку. Не, не зорка — гэта небам Уладар Жыцця праходзіць, На яго адзенні вампум Ззяе ў прыцемку, як зорка. «Гляньце, — Ягу захапляўся,— Вось ён, бляск Вячэрняй Зоркі! Вы пачуеце паданне, Сказ цудоўны аб Асэа — Сыне той Вячэрняй Зоркі! У далёкія стагоддзі, У той час, людзьмі забыты, Калі мы былі знаёмы Лепей з небам і багамі, Жыў на свеце паляўнічы, Меў дзесяцера прыгожых Ён дачок, высокіх, стройных; Авені — была малодшай, Але самаю прыгожай, Хоць празмерна летуценнай, Наравістай і маўклівай. Павыходзілі ўсе замуж За адважных і прыгожых; Авені з прыгожых кпіла, Маладымі пагарджала, Выйшла замуж нечакана За Асэа-недарэку; Ён, стары, нядужы, бедны, Вечна кашляў, як вавёрка. Ах, якой была затое Маладой душа Асэа, Прыгажосць Вячэрняй Зоркі, Пачуццёвасць і пяшчотнасць У сябе яна ўвабрала! Захаваў у палкім сэрцы Ён агонь Вячэрняй Зоркі, Таямнічасць — у істоце, А ўвесь бляск яе — у словах! Жаніхі, якіх пакрыўдзіў Авені рашучы выбар, Выхваляліся красою, Ваяўнічай афарбоўкай, Злосна кпілі, а яна ім Так адказвала: «Якія Справы мне да вашых пер'яў, Афарбовак ваяўнічых I да жартаў недарэчных, Калі я люблю Асэа!» Неяк раз на свята ў госці, Цёмным вечарам вільготным, Сёстры ўсе ішлі з мужамі Гаваркою грамадою; А за імі ззаду плёўся, Да размоў не прычыняўся, З Авені, прыгожай жонкай, Непрыгожы муж Асэа. На барвовы захад сонца Ён глядзеў з увагай пільнай I таемнаю надзеяй — На святло Вячэрняй Зоркі, Нібы молячы аб нечым; Сёстры шэпт яго пачулі: «Ах, шавэн-нэмэшын, Ноза! Пашкадуй мяне, мой бацька!» «Чулі,— з іх адна сказала,— Ён аб нечым бацьку моліць! Як шкада, што старычына На карчак не спатыкнецца, Галаву сабе не скруціць!» I яны зарагаталі На ўсю пушчу непрыстойна. На дарозе іх ляжала Дрэва, зваленае бурай, Заімшэлае, старое. Гэта дуб ляжаў вячысты, Разяўляў дупло, як пашчу. I Асэа ў пашчу гэту Скочыў раптам з немым крыкам. З аднаго канца нядужым I старым і непрыгожым Увайшоў ён, а выходзіў Зграбным, дужым і прыгожым Юнаком з канца другога. Так вярнуўся зноў Асэа Да красы і маладосці; Але што такое раптам З Авені прыгожай стала, Што яе ператварыла: Непрыгожая, старая, Кіем мацаючы сцежку, Ледзь яна плялася ззаду, I ў здзіўленні рагаталі, На яе зірнуўшы, сёстры На ўсю пушчу непрыстойна. Побач з ёй ішоў Асэа, Авені ён не пакінуў — За руку трымаў сухую, Як зімой лісток дубовы, Называў яе ласкава Любым другам, Нінімушай. Ён прывёў на баль старую У вігвам Вячэрняй Зоркі, У вігвам, што быў названы Так у знак Вячэрняй Зоркі. Балявалі шумна госці, Жартавалі ўсе вясёла Між сабой, адзін Асэа Да размоў не прычыняўся I не еў, не піў нічога, Ён быў марамі заняты, Тымі зданямі, якія Навакол яго луналі; Сумна ён глядзеў на жонку, А пасля — ізноў на неба. Але вось пачуў ён голас, Ціхі шэпт з надзорных даляў; Голас тых вышынь бязлюдных, Невыразны, мілагучны, Гаварыў яму: «Асэа! О Асэа, сын мой любы! Ты пазбавіўся былога Шматпакутнага закляцця; Да мяне цяпер вяртайся, Пакідай зямлю, Асэа! Пакаштуй жа, сын мой, стравы Блаславёнай, асвячонай, Ад яе чароўнай сілы Ты крылатым духам станеш. Міскі, зробленыя з дрэва, Ператворацца на вампум, Кубкі, зробленыя з гліны, Перайначацца на срэбра, Зіхацець ракушкай будуць, Адбіваць святло люстэркам. I жанчыны больш не будуць Спіны гнуць за цяжкай працай— Перайначацца ў крылатых Птушак з іх красою зорнай, З іх вячэрняй афарбоўкай, З хараством смугі нябёснай». Але тое, што Асэа Чуў, як ціхі шэпт, як словы, Для другіх было далёкай Мілагучнай песняй птушак, Ціхі шэпт ім здаўся скаргай Ваванэйсы, начаніцы, У глыбокім цёмным лесе. Тут вігвам увесь затросся, Як ад дзікай ліхаманкі, I пачаў з гасцямі разам, Як на крылах, узнімацца, Пакідаць лясную цемру, Узлятаць да зорак ясных; Як мінуў ён дрэў вяршыні, Міскі, зробленыя з дрэва, Перайначыліся ў вампум, Кубкі, зробленыя з гліны, Сталі кубкамі са срэбра, Жэрдкі моцныя вігвама — Металічнымі пруткамі, Дах з кары — ператварыўся У страху з жучыных крылаў. Навакол зірнуў Асэа I, замест сясцёр прыгожых I мужоў іх ганарыстых, Розных птушак ён убачыў — Тут былі дразды, сарокі, Тут былі шпакі і сойкі; Шчабяталі і спявалі, Прыхарошваліся птушкі, Пахаджаючы пыхліва: Дзюбка ўгору, хвост як веер. Авені не стала іншай; Засталася той жа самай Як была — сівой бабулькай, З тым жа сумам невыказным. Аж пакуль не ўзняў Асэа Да нябёс вачэй пакутных I не крыкнуў зноў з адчаем, Як у лесе каля дуба. I зрабілася раптоўна Авені былой красуняй, Лахманы яе старыя Сталі футрай з гарнастая, Цёмны кій — пяром блішчастым! Зноў вігвам увесь затросся, Загайдаўся, паімчаўся Скрозь туманныя хмарынкі I на дол Вячэрняй Зоркі Асцярожна апусціўся, Як сняжынка на сняжынку, Як лісток на гладзь рачную, Як таполі пух на хвалю. I тады з вігвама бацька Выйшаў з радаснай усмешкай, З цёплым позіркам святочным, З сівізной высакароднай I сказаў: «Мой сын Асэа, У вігвам заходзь, а клетку З металічнымі пруткамі, Клетку з птушкамі сваімі Ты павесь над уваходам». Дзе загадваў бацька, вешаў Клетку з птушкамі Асэа, У вігвам заходзіў з жонкай; Ім сказаў Вячэрняй Зоркі Уладар: «О сын Асэа, Маладосць табе вярнуў я, А сясцёр і ганарыстых Іх мужоў сваім закляццем Я на птушак перайначыў За іх здзекі над табою. З іх ніхто не змог убачыць За тваім абліччам сумным, За маршчынамі старымі Твайго сэрца маладога, Авені адна, Асэа, Тваё сэрца зразумела. Глянь, Асэа, на нябёсы, На маленькай зорцы ўлева, Што мігціць нібы ў тумане, У вігваме чараўнічым Чарадзей жыве, Вэбіна, Дух зайздрослівы і злосны, Гэта ён цябе, Асэа, Вахлаком зрабіў калісьці, Пазбягай яго праменняў — То праклятых чараў стрэлы!» Многа год пражыў Асэа Пад бацькоўскаю страхою, Многа год вісела клетка З металічнымі пруткамі, Бесклапотна ў клетцы гэтай Птушкі лёталі, спявалі; Авені, Асэа жонка, Сына мужу нарадзіла — Сын прыгожы быў, як маці, I адважны быў, як бацька. Хлопчык рос; зрабіў малому Невялікі лук і стрэлы Для гульні Асэа; клетку З металічнымі пруткамі Расчыніў, павыпускаўшы Тых дзядзькоў яго і цётак — Каб страляў ён з лука ў птушак. Птушкі лёталі маланкай, Апынуўшыся на волі, Абуджалі спевам гучным, Напаўнялі шумам крылаў Цішыню Вячэрняй Зоркі; Вось маленькі паляўнічы Лук сагнуў, страла ахвяру Адшукала ў той жа момант — I параненая птушка Каля ног стралка ляжала. Толькі — вось дзе цуд! — не птушка Перад хлопчыкам ляжала, А красуня маладая Са стралой пад самым сэрцам. Калі кроў ахвяры ўпала На свяшчэнную планету, На траву Вячэрняй Зоркі, Сілу страціла закляцце, I адчуў стралок адважны, Наш маленькі паляўнічы, Як уніз пачаў ён падаць; Ды яго рукой нябачнай Сіла нейкая трымала, Аж пакуль ён не спусціўся На зялёны, травяністы Востраў Мора-Акіяна. Тут убачыў ён, як птушкі Над ягонай галавою Плаўна кружаць, нібы ўвосень Каляровая лістота; Тут жа ўбачыў замест клеткі З металічнымі пруткамі Ён вігвам з жардзін трывалых, Са страхой, карою крытай, — Той вігвам на луг спусціўся I прынёс з сабой Асэа, Авені прынёс з сабою. I вярнуліся ўсім птушкам Чалавечыя абліччы, Але толькі рост Пігмеяў Ім пакінула закляцце, Так, Пігмеяў — Пок-Уэджыс, I, пабраўшыся за рукі, Пры святле Вячэрняй Зоркі Кожны раз яны танцуюць На тым мысе камяністым, На пясчаным узбярэжжы. Гэта іх вігвам заўважыць Можна вечарам лагодным, Гэта з ціхага ўзбярэжжа Рыбакі іх спевы чуюць, Карагод іх шумны бачаць!» Казку скончыў і ўрачыста На гасцей зачараваных Ягу, выдумшчык выдатны, Хітра глянуў, так дадаўшы: «Людзі ёсць з душой узнёслай, Для другіх незразумелай, Хай жа тым, хто з іх смяецца, Крыўдна кпіць, жартуе злосна, Гэта казка пра Асэа Прагучыць як засцярога!» Казку дзіўную з увагай Госці выслухалі, потым Гучна пляскалі ў далоні, Перашэптваліся ціха: «Ён каго на ўвазе мае? Ці не мы — дзядзькі і цёткі?» Потым песню пра каханне Зноў спяваў ім Чайбайабас Мілагучна і пяшчотна Сумным тонам задуменным, Гэта песня — плач дзяўчыны Аб Алгонкіне каханым. «Ах, як горка, як балюча Думаць, марыць мне аб любым, Калі сэрца так сумуе Аб Алгонкіне каханым! Як яго я пакідала, Ах, на шыю мне павесіў Вампум ён у знак кахання, О каханы мой, Алгонкін! «Я пайду з табой, — шаптаў ён, Ах, пайду я ў край твой родны; Ты дазволь пайсці з табою»,— Мне шаптаў Алгонкін любы. «За марамі,— я сказала,— За гарамі,— адказала,— Ах, далёка край мой родны, Мой каханы, мой Алгонкін!» Калі я назад зірнула, Ён стаяў на тым жа месцы, Дзе са мною развітаўся, Мой каханы, мой Алгонкін! Ён стаяў пад тым жа дрэвам, Што схілілася над рэчкай, Што вось-вось гатова ўпасці, Мой каханы, мой Алгонкін! Ах, як горка, як балюча Думаць, марыць мне аб любым, Калі сэрца так сумуе Аб Алгонкіне каханым!» Каб гасцям было вясёла, Забаўляў жартоўным танцам По-Пок-Ківіс іх, а песняй — Чайбайабас, казкай — Ягу; Вось і скончана вяселле; Пад аховай шлюбнай ночы Засталіся маладыя — Гаявата з Мінегагай.

XIII. Блаславенне палёў

Слаў жа песняй Гаявату, Услаўляй жа мір і шчасце На зямлі Аджыбуэяў, Працу мірную народа! Слаў Мандамін таямнічы, Слаў палеткаў блаславенне! Пахаваны тамагаўкі I крывавыя сякеры, Зброя боек пахавана, Ваяўнічы кліч забыты. Надышлі часы такія, Калі можна чалавеку Паляваць без перашкоды, Будаваць сабе пірогу, Рыб лавіць, страляць аленяў, Заганяць баброў у пасткі, А жанчынам можна з соку Клёна цукар здабываць свой, Дзікі рыс збіраць і скуры Вырабляць з бабра і лося. Навакол паселішч мірных На маісавых палетках Зелянеў Мандамін стройны, Распускаў, як знак багацця, Свае косы залатыя, У зямлю яго хавалі, Апрацоўваючы глебу, Кожны год вясной жанчыны; I яны парой асенняй Жоўты плашч з яго скідалі, Як вучыў іх Гаявата. Неяк раз, калі маісам Быў засеяны палетак, Мінегазе Гаявата Так прамовіў: «З блаславеннем Ты палі свае абыдзеш Сёння ў час паўночны, колам Абвядзеш зачараваным Іх — ад злодзея палеткаў, Што завецца Вагэмінам, Ад рабункаў Пэймасэда. Уначы, калі ўсё — глуха, Уначы, калі ўсё — цёмна, А Дух Сну, Нэпавін, гэтак Зачыняе ўсе вігвамы, Што ніхто цябе не ўбачыць, Што ніхто цябе не ўчуе, Уставай з пасцелі ціха, Пакідай сваё адзенне I, захутаная ў косы I апранутая ў цемру, Зачаруй палі, якія Ты засеяла нядаўна. Ураджай збярэш багаты Ты з палёў, якія колам Абвядзеш зачараваным — Ланцужком слядоў таемных; Іх ніхто не пераступіць, Не парушыць той граніцы Ні чарвяк, ні тля, ні шкоднік, Ні стракозы, Куо-ні-шы, Ні тарантул, Сабікашы, Ані конік, По-пок-кіна, Ні магутны Вэ-мок-квана, У мядзведжай шкуры, вусень!» А на дрэве прыдарожным Цар Груган сядзеў галодны, Кагагі, з драпежнай зграяй, З чорнай бандай марадзёраў; Аж хісталася трысцінкай Верхавіна ад іх смеху Над наказам Гаяваты. «Вы паслухайце! — крычалі,— Што мудруе Гаявата, Што надумаў гэты змоўшчык!» Калі ноч зямлю накрыла, Як шатром, маўклівай цемрай, I азвалася маркотна Ваванэйса, начаніца, I Дух Сну, Нэпавін, шчыльна Зачыніў усе вігвамы, Уставала Мінегага З ложка, скінуўшы адзенне, I, апранутая ў цемень, Не саромячыся сведак, Абышла спакойна поле: Абвяла чароўным колам — Ланцужком слядоў таемных. Апроч Поўначы, не ўбачыў Больш ніхто красы жаночай, Толькі чула Ваванэйса Уначы яе дыханне; Цемень мантыяй свяшчэннай Мінегагу ахінула, Каб ніхто не выхваляўся Тым, што бачыў Мінегагу. Раніцой, на самым золку, Кагагі на сходку клікаў Крумкачоў, варон і соек, Зграю чорных марадзёраў, Што ўзнялі на дрэвах вэрхал, I павёў усіх бясстрашна На пасевы Гаяваты, На Мандаміна магілу. «Мы яго, — яны крычалі,— З цёмнай выцягнем магілы, Нас не спыніць Мінегагі Зачарованае кола, Ланцужкі слядоў таемных, Што пакінуты на глебе». Але мудры Гаявата, I разважлівы і пільны, Чуў зняважлівыя кпіны, Смех драпежны чорнай зграі. «Кагагі,— сказаў ён гэтак,— Цар Груган і груганяты, Ко, сябры мае, як след вас Правучу я за абразу». На дасвецці ён прачнуўся, З валасоў і нітак петлі Па раллі параскідаўшы, Як сіло для марадзёраў, Сам залёг за валунамі, Іх чакаючы прылёту. Зграя птушак на пасевы Прыляцела з дзікім крыкам, Кіпцюрамі разграбала Глебу, каб хутчэй дазнацца, Дзе Мандамін пахаваны, Каб яго знайсці і знішчыць. I хаця ў ваенных справах Мелі вопыт і майстэрства Марадзёры, але пастак Не заўважылі, і хутка У палоне Гаяваты Апынуліся іх лапкі. Выйшаў ён тады з засады, I такі быў грозным выгляд Гаяваты, што ад жаху Марадзёры ўсе прыціхлі. Ён бязлітасна знішчаў іх, Забіваў па дзесяць разам, А пасля вакол палетка Паразвешваў іх на жэрдках, Каб, як пудзілы, віселі Знакам помсты і для іншых Марадзёраў засцярогай. Толькі Цар Груган драпежны, Кагагі, не быў забіты Гаяватай, ён старога Як заложніка пакінуў. Крумкачу звязаў ён моцна Крылы, нібы вязню рукі, I да вільчака вігвама Прывязаў вяроўкай з вяза. «Кагагі, цябе, — сказаў ён,— Як зачыншчыка разбою, Завадатара нападу I абразы нечуванай, Я заложнікам пакіну, Каб твае сыны і ўнукі Зналі, як сябе паводзіць!» I на вільчаку вігвама Ён заложніка пакінуў, Каб сядзеў, пахмуры, злосны, З гнеўным карканнем драпежным Кагагі, з надзеяй марнай Узляцець альбо сяброўскай Дачакацца дапамогі! Час ляцеў, і Шавандазі Цеплынёй паўднёвай дыхаў, I маісавае поле Узнялося, паказала Свету свой убор чароўны — Стан зялёны, апярэнне, Косы светла-залатыя I даспелыя кіёўкі, Што даўно з сваіх дзіцячых Павылазілі пялюшак. I звярталася Накоміс Так тады да Мінегагі: «Гэта Месяц Лістапада; Дзікі рыс ужо сабраны I даспеў маіс на полі; Час уборкі надыходзіць, Час з Мандамінам змагацца — Зрэзаць косы, апярэнне, Зняць убор зялёна-жоўты!» I Накоміс пакідала Свой вігвам з Вадой Вясёлай, А за імі ўслед кабеты, Юнакі, дзяўчаты выйшлі, Па іх закліку, на поле Ураджай збіраць багаты, Лушчыць спелыя кіёўкі. А пад соснамі на ўзлессі Гуртам воіны сядзелі, Разам з лысымі дзядамі Люлькі ў зацені курылі. На кабет, дзяўчат і статных Юнакоў яны глядзелі, Любаваліся іх працай, Тым, як дружныя кабеты Балбаталі, што сарокі, Юнакі — вялі размову, Галасістыя дзяўчаты, Як малінаўкі, спявалі. А траплялася дзяўчыне Адшукаць сярод кіёвак Пурпуровую кіёўку, «Гляньце! — ўсе крычалі разам,— Нэшка! Ты шчаслівай будзеш! Нэшка! Хутка выйдзеш замуж!» «Уг!» — дзяды суладным хорам Адгукаліся на ўзлессі. А здаралася кабеце, Юнаку альбо дзяўчыне Адшукаць крывы пачатак — Цвілаватую кіёўку, Як збіраліся ўсе разам I крычалі і кульгалі, Пераймаючы крывога Дзеда смешную паходку, I спявалі так: «Грабежнік, Пэмасэд, начны грабежнік, Вагэмін, палеткаў злодзей!» Так спявалі, покуль нівы Дружны смех іх не пачулі, Покуль Цар Груган палонны, Кагагі, не каркнуў злосна, А на дрэвах прыдарожных Не ўзнялі вароны вэрхал. «Уг!» — дзяды суладным хорам Адгукнуліся на ўзлессі.

XIV. Пісьмёны

Аб людскім жыцці кароткім Часта думаў Гаявата, Разважаў: «Зірні, як хутка Забываюцца паданні, Ваяўнічыя напады, Паляўнічыя прыгоды, Гінуць веды мудрых Мідаў, Чарадзейны спрыт Вэбінаў, Найславуцейшых прарокаў, Джосакідаў, прадраканні. Нібы мора, паглынае Забыццё людзей вялікіх, Мудрасць слоў іх не даходзіць Да патомкаў іх далёкіх, Да людзей, якіх чакае Ад калыскі непрагляднасць Дзён таемных, дзён наступных. Ні прыкмет, ні іншых знакаў На слупках няма магільных; Хто пад імі, мы не знаем, Знаем толькі — продкі нашы, А з якога роду самі I ад татэма якога — Ад Арла, Бабра, Мядзведзя — Іх паходжанне, нікому З нас дагэтуль невядома. Кожны дзень мы размаўляем Між сабой, але бяссільны Мы паслаць свой голас сябру, Калі той ад нас далёка; З пасланцом бы адаслалі Мы сакрэтнае пасланне: Пасланец не так, як трэба, Перадаць сакрэт наш можа, Можа выдаць нашу тайну». Гэтак думаў Гаявата Аб жыцці свайго народа, Мармытаў у задуменні, Лесам ходзячы бязлюдным. Ён дастаў з дарожнай кайстры Фарбы колераў усякіх, Начарціўшы на бяросце Безліч знакаў і малюнкаў I фігурак таямнічых, Але кожная фігурка Мела сэнс і несла думку. Гітчы Маніта, магутны Уладар Жыцця, меў вобраз Яйка з кропкамі-вятрамі Па баках, што азначала: Дух вялікі скрозь пануе. Мітчы Маніта, драпежны Злосці Дух, намаляваны Быў як грозны змей, Кінэбік. Злосці Дух — каварны, вёрткі, Небяспечны — вось якое Меў значэнне гэты вобраз. Белы круг — Жыццё, а чорны— Гэта Смерці знак жалобны; А пасля намаляваў ён Сонца, месяц, зоры, рэкі, Чалавека, лес, жывёлу, Проста лініяй азначыў Ён зямлю, дутою — неба, Паміж імі зорнай стужкай Ноч лягла, а дзень — праменнай; Кропка злева — край усходні, Кропка справа — край заходні, На вяршыні — кропка поўдня, Рысай хвалістай адзначыў Ён дажджы і навальніцы. След на сцежцы да вігвама Быў гасцінным запрашэннем На сяброўскую размову, Акрываўленыя рукі — Грозным сімвалам знішчэння І варожасці адзнакай. Гэта ўсё свайму народу Растлумачыў Гаявата I сказаў: «Зірніце, людзі, На магілах вашых продкаў Ні прыкмет няма, ні знакаў. Хай жа кожны намалюе На магілах свой сямейны Сімвал, татэм старажытны, Каб маглі нашчадкі нашы Іх па надпісах адрозніць». I тады намалявалі На слупках магільных людзі Кожны — свой сямейны сімвал, Кожны — татэм старажытны: Хто Бабра, а хто Мядзведзя, Хто Лася, хто Чарапаху — Як адзнаку, што на гэтым Сумным месцы пахаваны Правадыр, начальнік роду, Што засноўваў слаўны татэм. А прарокі, Джосакіды, Заклінальнікі, Вэбіны, Лекары і знаўцы лекаў, Міды, фарбай малявалі На бяросце і на скуры Разнастайныя малюнкі, Безліч знакаў таямнічых,— Кожны меў свой сэнс, а разам Сэнс агульны набывалі: Сілу песні чарадзейнай. Там Вялікі Дух, Стваральнік, Выбухаў святлом уверсе; Там Кінэбік, Змей Вялікі Узнімаў крывавы грэбень; Там былі намаляваны: Сонца, зоры, цьмяны месяц, Шэры сыч, арол і сокал, I баклан-вяшчун, і жораў, Пакараныя, што ходзяць Без галоў па небасхіле, Смерць, якая прасцірае Рукі з прагаю крывавай, Заваёўнікі, што неба I зямлю ў руках трымаюць! Гэта ўсё намалявана На бяросце і на скуры; I вайна, і паляванне, I хвароба, і папраўка Занатоўваліся ў песнях, Перакладзеных на знакі, Што сваё значэнне мелі. Найвялікшае закляцце — Што мацней ад лепшых лекаў, Палявання небяспечней I смяротней лютай бойкі,— Песня вечная Кахання Не была людзьмі забыта I тлумачылася ў знаках. Першы знак — размаляваны Чалавек чырвонай фарбай; То — музыка закаханы; Значыў знак: «Я расфарбоўкай Над усімі ўладу маю!» Чалавек на барабане Такты гучна выбівае, Мае гэткі сэнс малюнак: «Гэта я спяваю! Слухай!» Той жа самы барабаншчык Пад страхой вігвама грае, Мае гэткі сэнс малюнак: «Я прыйду, маёй ты будзеш, Меж не ведаюць пачуцці!» Потым дзве фігуры побач — I мужчына і жанчына, Дзве рукі ў адну зліліся, Тлумачэнне: «Не схаваеш Сарамлівых шчок румянасць Ад мяне, наскрозь я бачу Тваё сэрца, дарагая!» Потым — востраў адзінокі, А на ім стаіць дзяўчына; Песня гэтага малюнка Так гучыць: «Хаця адлегласць Немалая паміж намі, Але мар маіх імклівасць I жаданняў чарадзейнасць Нашы сэрцы набліжаюць!» А далей — юнак схіліўся Над дзяўчынаю заснуўшай, Словы палкага кахання Шэпча ёй: «Хоць ты ў далёкім Свеце Сну, Маўчання царстве, Але ты мой голас чуеш!» I апошняя фігура, Знак апошні — сэрца ў цэнтры Зачарованага кола; Можна так малюнак гэты Растлумачыць: «Размаўляю Я з тваім адкрытым сэрцам!» Так было, што Гаявата, Мудра дбаючы аб людзях, Навучыў народ майстэрству, Таямніцам малявання На кары бярозы гладкай, На аленя скуры белай, На магіл слупках маўклівых.

XV. Плач Гаяваты

У той час Ліхія Сілы, Што ўжо ведалі пра мудрасць, Пра сяброўства Гаяваты З Чайбайабасам, музыкай, Баючыся іх учынкаў, Іхніх спраў высакародных, Між сабой прыйшлі да згоды Пасварыць іх альбо знішчыць. Чайбайабаса, музыку, Папярэджваў Гаявата: «О мой брат, не адыходзься, Сіл Ліхіх асцерагайся!» Чайбайабас толькі ўстрэсваў Смалянымі валасамі, Смеючыся бесклапотна: «Не турбуйся, брат, за мною Зло з няшчасцем не палююць!» А калі зіма скавала Хвалі Велічнага Мора, Засіпелі завірухі У засохлых лісцях дуба, Сосны ўсе ператварыўшы У бялюткія вігвамы,— Чайбайабас не паслухаў Засцярогі Гаяваты, Захапіўшы лук і стрэлы, На рагатага аленя Паляваць адзін паехаў. Перад ім алень рагаты Морам Велічным імчаўся; Толькі лёд трашчаў здрадліва, Калі гнаўся ўслед на лыжах Ён, не чуючы нічога У запале паляўнічым. А яго Ліхія Сілы Падпільноўвалі ў засадзе, I, зламаўшы лёд здрадлівы, Пацягнулі ўніз музыку, Пахавалі пад вадою; Уладар вады глыбокай, Энктагі, злы дух Дакотаў, Чайбайабаса засыпаў Жоўтым жвірам Гітчы Гумі. З мыса крыкнуў Гаявата З гэткай роспаччу жахлівай, З гэткай сілай, што бізоны Прыпыніліся старожка I ваўкі завылі ў лесе, I ваўкам здалёк грымоты Адгукнуліся: «Бэм-Вава!» Твар пакрыў ён фарбай чорной, Галаву ахутаў коўдрай. Сем жалобных доўгіх тыдняў Так сядзеў ён у вігваме, Паўтараючы з адчаем: «Ён памёр, музыка любы, Мілагучны з мілагучных, Ён пакінуў нас навечна, Адляцеўшы ў край далёкі, Дзе яго сустрэў, як сына, Уладар магутных гукаў! О мой брат, о Чайбайабас!» I ў жалобе змрочнай піхты Пакалыхваліся сумна, І шумелі над вігвамам, I ўздыхалі з Гаяватай, I з яго няўцешным плачам Свой няўцешны плач злівалі. Надышла вясна, дарэмна Чайбайабаса чакала Наваколле і ўздыхалі Лес, ручай, чарот у лузе. А з вяршалін дрэў жалобна Сіваграк спяваў, Авейса: «Чайбайабас! Чайбайабас! Ты памёр, памёр, музыка!» І малінаўка спявала, Апечы, з глыбокім жалем: «Ты памёр, о Чайбайабас, Наш музыка мілагучны!» Уначы па цёмным лесе Чуўся горкі енк і скарга, Плач няўцешны Ваванэйсы: «Чайбайабас! Чайбайабас! Ты памёр, памёр, музыка — Мілагучны з мілагучных!» I прыйшлі да Гаяваты Заклінальнікі, Вэбіны, I прарокі, Джосакіды, I ўсіх лекаў знаўцы, Міды; Побач з ім Вігвам Таемны Збудавалі, і прынеслі У сваіх дарожных кайстрах, З моцных скур бабра і выдры, Травы лекавыя, лісце I заклятае карэнне, Цудадзейнай сілы зелле. Набліжэнне іх пачуўшы, Кінуў плакаць Гаявата; Не пытаўся ён нічога, Не адказваў на пытанні, Скінуў покрыў свой маркотны З галавы, а з твару фарбы Змыў жалобныя маўкліва I пайшоў павольным крокам Да Таемнага Вігвама. Там яму давалі зелле, Нама-Вэск — настойку мяты, I Вэбіна-Вэск — крываўнік, Цудадзейнае карэнне; Гулка білі ў барабаны, Таямнічыя спявалі Песні хорам аднастайным: «Вось я сам! Я сам з табою, Я — Сівы арол магутны; Чуйце голас мой, вароны! Мне пярун дапамагае, Мне спрыяе дух нябачны, Заклік, голас іх прызыўны Я па ўсіх нябёсах чую! Я вярну табе здароўе, Сілу, брат мой Гаявата!» «Гі-о-га!» — так хор уторыў, «Вэ-га-вэ!» — той хор суладны. «Змеі ўсе — мой гурт сяброўскі! Ведай, варта толькі скурай Страсянуць мне сакалінай, Манг, чырок, адразу згіне! Я вярну табе здароўе, Сілу, брат мой Гаявата!» «Гі-о-га!» — так хор уторыў, «Вэ-га-вэ!» — той хор суладны. «Вось я сам, прарок вялікі! Кліч падам, Вігвам Таемны Ад прарочых слоў трасецца, Нібы хто яго калоціць! Крок зраблю, нябёс скляпенне Гнецца з гулам пад нагамі! Я здыму з цябе маўклівасць, Падымайся ж, Гаявата!» «Гі-о-га!» — зноў хор уторыў, «Вэ-га-вэ!» — той хор суладны. Перад тварам Гаяваты Трэслі кайстрамі, хадзілі Карагодам чарадзейным; Як ад сну, як ад цяжкога Наслання, прачнуўся раптам Ён, пазбаўлены хваробы. Як сыходзяць з неба хмары, Так пакінула ягоны Розум змрочнае вар'яцтва; Як сплывае лёд па рэчцы, Так ад сэрца Гаяваты Адышлі туга і гора. Потым гучна выклікалі Чайбайабаса, музыку. Каб пакінуў ён магілу, Жвір маўклівы Гітчы Гумі. I такой валодаў сілай Выклік іх, закляцце магаў, Што пачуў іх Чайбайабас Пад вадою Гітчы Гумі; Ён разгроб пясок рукамі, Ён пайшоў на гукі песень Да Таемнага Вігвама, Да дзвярэй, куды музыку Увайсці забаранілі. Ён праз шчыліну ад магаў Атрымаў гарачы вугаль, Над загінуўшымі ўладу Атрымаў з іх рук музыка I наказ: агонь бівачны Для людзей распальваць мёртвых На начных прывалах іхніх, На прыстанішчах самотных Па дарозе ў край Паніма, На шляху ў іх дзень Наступны. I музыка Чайбайабас Назаўжды пакінуў вёску, Дзе калісьці нарадзіўся, Моўчкі лес мінуў знаёмы, Знік, як пара, непрыкметна, Дзе праходзіў ён, не чула Ні трава, ні дрэў галінкі, Пад нагой не шамацела Лісце восені мінулай. Так чатыры дні ён крочыў Па людзей памёршых сцежцы, Іх суніцамі карміўся, Пераходзіў па жардзінах Іх жалобныя патокі, Па Сярэбраных Азёрах На Каменнай плыў пірозе, Аж пакуль не прыпыніўся Ён на Востраве Шчаслівых. На шляху пакутным гэтым Безліч сгомленых ён бачыў, Абцяжарвалі іх ношы: Лукі, стрэлы, тамагаўкі, Футры, кубкі, міскі, лыжкі, Што сябры ім надавалі У апошнюю дарогу. «Лепш бы, — скардзіліся гэтак Абцяжараныя душы,— Не пілі б мы і не елі, Лепш бы босымі хадзіць нам, Чым згінацца пад цяжарам, Што на нас жывыя ўсклалі». Вандраваць пайшоў па свеце З той пары і Гаявата, Навучаў людзей, як трэба Ад цяжкіх хвароб лячыцца I ўжываць якія лекі. Так даведаліся людзі Пра сакрэты мудрых Мідаў, Пра лякарскае майстэрства.

XVI. По-Пок-Ківіс

Раскажу, як даўся ў знакі, Як дапёк усім на вёсцы По-Пок-Ківіс, Йенадзізі, Па мянушцы Блазан-Бура; Раскажу, як ён сваволіў, Уцякаў ад Гаяваты, Чым закончылася гэта Нечуваная прыгода. На ўзбярэжжы Гітчы Гумі Каля Велічнага Мора Жыў прыгожы По-Пок-Ківіс У сваім вігваме ўласным. Гэта ён, калі выконваў На вяселлі Гаяваты Жабрака жартоўны танец, Паказаў гасцям майстэрства, Гэта ён сваім шаленствам Тут намёў, насыпаў безліч Дзюн пясчаных Нэга Воджу. Зноў цяпер з вігвама выйшаў По-Пок-Ківіс пасваволіць. Ён зайшоў з такім намерам У вігвам старога Ягу, Дзе якраз сышлася моладзь Слухаць казкі і паданні, Незвычайныя прыгоды. Ягу ўсім расказваў казку Аб Аджызе, творцы лета: Як яна, прабіўшы неба, Апынуўшыся на небе, З дзіркі лета выпускала; Як зрабіць спачатку гэта Спрабаваў бабёр і выдра, Рысь, барсук, але дарэмна Узбіраліся на ўзвышша: Кулакі паразбівалі I галовы аб нябёсы, Толькі трэснула скляпенне Неба, ды не падалося; Тут наважылася скочыць Расамаха, падвярнуўшы Ногі гэтак, як вавёрка, Як цвыркун, адвёўшы рукі. «Першы раз паспрабавала Неба дах прабіць, — расказваў Слухачам стары, — над ёю Увагнулася скляпенне, Як вясною лёд на рэчцы, I яшчэ зрабіла спробу — Трэснуў дах, як лёд на рэчцы У бурлівы час паводкі! А на трэці раз — о дзіва! — Неба ўшчэнт яна разбіла, Знікла ў ім у вокамгненне, I за ёй Аджыга, ласка, Апынулася на небе». «Слухай, ты! — яшчэ з парога Крыкнуў Ягу По-Пок-Ківіс. — Час канчаць, мяне стаміла Балбатня старога Ягу I прамудрасць Гаяваты. Я з'явіўся, каб пацешыць Вас не байкай, а гульнёю». Даставаў пасля ўрачыста Ён мяшэчак з воўчай скуры, Там быў келіх і трынаццаць Розных пешак Пагасэна, З двух бакоў афарбаваных Фарбай белай і чырвонай: Дзве фігуркі змей, Кінэбік, Тры фігуркі качанятак, Шышэбнэг, чатыры дыскі — Азавабік, рыбка, Кіго, Тамагаўк, дзве простых пешкі, З косці зроблены фігуркі Для гульні, за выключэннем Азавабік — медных дыскаў: З гладкай, быццам шкло, паверхняй, З цёмнаю — на адвароце. Ён, паклаўшы фішкі ў келіх, Страсянуў, перамяшаў іх, На зямлю перад сабою Сыпануў і растлумачыў: «Фішкі ўсе — з чырвоным верхам, I Кінэбік — на паверхні Гладкай дыска, адпаведны Маюць лік — васьмі адзінак I трынаццаці дзесяткаў». Зноў, паклаўшы фішкі ў келіх, Страсянуў, перамяшаў іх, Сыпануў перад сабою На зямлю і растлумачыў: «Дзве Кінэбік — з белым верхам, Пешкі дзве — таксама з белым, А астатнія — з чырвоным; Пяцьдзесят і восем будзе». Так прысутным ён тлумачыў Сэнс гульні сваёй азартнай — Разнастайныя выпадкі, Спалучэнні і значэнні. Дзесяць пар вачэй глядзелі Са спакусай нецярплівай. «Гульняў шмат, — сказаў тут Ягу, — Рызыкоўных і майстэрскіх Перабачыць давялося Мне ў краінах самых розных. Хто гуляць бярэцца з Ягу, Мець павінен спрыт вялікі! Хоць сябе ты, По-Пок-Ківіс, Лічыш майстрам, не хваліся, Аблуплю цябе як ліпку, Навучу гуляць як трэба!» Маладыя і старыя Селі ў кола і гулялі На адзенне і на зброю Да паўночы, да світання. Абгуляў усіх каварны, Спрытны ў гульнях По-Пок-Ківіс, Не пакінуў ім нічога, Забіраў сабе ўсю зброю, Паясы, адзенне, вампум, Капшукі, каралі, люлькі. На ягоную здабычу Дзесяць пар вачэй глядзелі, Як ваўкоў драпежных вочы. Так сказаў ім По-Пок-Ківіс: «Я адзін жыву ў вігваме, Для прыгод і вандраванняў Трэба мне таварыш верны I прыслужнік, Мэшынова, Каб за мной насіў ён люльку. Я гатоў на кон паставіць Паясы, адзенне, вампум, Капшукі, каралі, люлькі, Зброю ўсю, увесь мой выйгрыш За таго вунь чалавека!» Гэта быў пляменнік Ягу, Год шаснаццаці падлетак, Што мянушку меў — Пахмурны. Як пад прысакам у люльцы Аганёк чырвоны тлее, Так пад цёмнымі брывамі Вочы бліснулі ў старога. «Уг!» — адказваў Ягу злосна; «Уг!» — астатнія сказалі. I схапіў драўляны келіх Ягу, келіх той, Анэган, Моцна сціснуўшы рукамі, Страсянуў, ажно фігуркі Зазвінелі, і са злосцю Вытрас іх перад сабою. Дзве змяі ляглі чырвоным Верхам, пешкі дзве — чырвоным, Качаняткі ўсе — чырвоным, Чорным — дыскі, Азабавік, Белым верхам — рыбка, Кіга; Падлічылі: пяць адзінак! I ўсміхнуўся По-Пок-Ківіс, Страсянуў драўляны келіх I, падкінуўшы ўсе фішкі, Іх вакол сябе рассыпаў: Дыскі — з гладкаю паверхняй, Дыскі — з чорнай, і фігуркі З верхам белым і чырвоным, Пасярэдзіне стаяла Пешка, як сярод партнёраў Спрытны ў гульнях По-Пок-Ківіс. Абвясціў ён: «Пяць дзесяткаў!» Дзесяць пар вачэй глядзелі На шчасліўца з воўчай злосцю У той час, як ён з вігвама Выйшаў разам з Мэшыновай, Як за ім пляменнік Ягу, Хлопец стройны і высокі, Нёс увесь багаты выйгрыш: Паясы, адзенне, вампум, Капшукі, каралі, зброю. «Занясі,— яму загадваў, Пышным веерам махнуўшы, По-Пок-Ківіс, — гэту дробязь У вігвам мой, што на дзюнах!» Як выходзіў раніцою Ён на свежае паветра, Ад гульні і ад курэння У яго балелі вочы, Нібы хто пяску насыпаў Пад чырвоныя павекі. Птушкі радасна спявалі, Ручаі імкліва беглі, Так і сэрца Йенадзізі, По-Пок-Ківіса, спявала З асалодай, нібы птушкі, Пераможна, як патокі, Аж пакуль не падышоў ён Да вігвама Гаяваты, Што ў канцы сяла ўзвышаўся. Пуста там было і ціха, Прывітаць ніхто не выйшаў По-Пок-Ківіса з вігвама, Навакол яго вясёла Птушкі раннія спявалі, Сустракалі дружна сонца, А на вільчаку вігвама Цар Груган крыламі лопаў, З крыкам злосным, негасцінна По-Пок-Ківіса сустрэўшы. «Пуста тут! Няма нікога! — Прыглядаўся По-Пок-Ківіс, Што б зрабіць яму — прыдумваў,— Дом пакінуў Гаявата, Недзе ў полі Мінегага, I няма старой Накоміс, I жыллё іх без прыгляду!» Гругана за глотку ўзяўшы, Навакол сябе ахвяру Стаў круціць, нібы бразготку, Трэсці, як мяшэчак з зеллем,— Задушыўшы, нежывога Кагагі вісець пакінуў По-Пок-Ківіс на вігваме Як абразу Гаяваце. Увайшоў зладзейскім крокам У вігвам, адтуль выносіць Стаў увесь набытак хатні — Скуры буйвала і рысі, Футры выдры, гарнастая, Цэбры, кубкі, міскі, лыжкі, Гэта ўсё параскідаўшы Як знявагу гаспадыням Мінегазе і Накоміс. Потым крокам бесклапотным Крочыў лесам По-Пок-Ківіс I свістаў вавёркам гучна, Што ў яго шпурлялі з дуплаў Жалудовым шалупіннем. Ён спяваў вясёла птушкам, А яны ў адказ вясёла З цёмных спратаў шчабяталі. Са скалы ўзбярэжнай потым Пазіраў на Гітчы Гумі Ён з настроем жартаўлівым, Думаў з кпліваю пагардай Аб звароце Гаяваты. Ён ляжаў і чуў далёкі Недзе унізе шум прыбою, А над ім плылі, як здані, I кружыліся нябёсы; Навакол яго ляталі Чарадой шумлівай птушкі Нізка так, што ледзьве крылы Не краналіся аблічча. Стаў ён нішчыць іх без ліку — I па дзесяць і па дваццаць, Са скалы высокай кідаць Іх на бераг Гітчы Гумі. Тут Каёшк, марская чайка, Узнялася над скалою З крыкам: «Гэта По-Пок-Ківіс! Гэта ён нас забівае! Клічце, клічце Гаявату — Хай наш брат нам дапаможа!»

XVII. Пагоня за По-Пок-Ківісам

Як вярнуўся Гаявата, У народзе панавалі Замяшанне і трывога, Ён дачуўся ад суседзяў Аб учынках і аб злосных По-Пок-Ківіса намерах. Цяжка дыхаў Гаявата, Мармытаў праз зубы словы Абурэння і, як шэршань, Гнеўна ён гудзеў у вусы. «Я адпомшчу ліхадзею По-Пок-Ківісу, — сказаў ён.— Не такі ўжо свет бясконцы, Не такі ўжо шлях суровы, Каб яго не напаткалі Справядлівы гнеў і кара». Не марудзіў Гаявата — З паляўнічымі на пошук Ліхадзея выпраўляўся У той лес, дзе ён праходзіў, На той мыс, дзе птушак нішчыў; По-Пок-Ківіс знік, і толькі Сярод лесу адшукалі След ягонага прывалу На чарнічніку стаптаным, На траве, прымятай целам. З Мускадэ, з нізіны, з лугу, Знак падаў ім По-Пок-Ківіс, Ён, відаць, дамоў вяртаўся, Ды, заўважыўшы пагоню, Кпліва ёй махнуў рукою. Гучна крыкнуў Гаявата Са скалы яму высокай: «Не такі ўжо свет бясконцы, Не такі ўжо шлях суровы, Каб цябе не пакаралі Справядлівы гнеў і помста!» Цераз горы, цераз рэчкі, Праз лясныя бураломы Бег каварны По-Пок-Ківіс; Ён скакаў як антылопа, Аж пакуль ставок у лесе Не спыніў яго на момант У тым месцы нечаканым, Дзе ручай ракой разліўся, Дзе бабры пабудавалі З дрэў падрэзаных запруду: У вадзе стаяў па пояс Лес, і плавалі лілеі, I трысцё шумела ціха. Узышоў ён на плаціну, На лясное збудаванне, Цераз шчыліны якога, Цераз верх вада лілася. З дна бабёр усплыў і кінуў На яго цікаўны позірк, Усё роўна як пытаўся По-Пок-Ківіса аб нечым. Той стаяў на збудаванні, Па нагах ручай празрысты Цёк, зіхцеў, пераліваўся; Так сказаў бабру каварны По-Пок-Ківіс: «О мой дружа, О Амік, бабёр славуты, Так зрабі, каб я таксама Стаў бабром, каб мог схавацца У вадзе такой прыемнай, У тваім пабыць вігваме!» I Амік, бабёр, адказваў Нерашуча, асцярожна: «Мне параіцца спачатку Трэба з іншымі бабрамі». У ваду ён апусціўся, Патануў, як цяжкі камень, Між галін, зялёных лісцяў, Між сукоў, карчоў рагатых. I чакаць яго застаўся На плаціне По-Пок-Ківіс; А пад ім ручай празрысты Цск праз шчыліны ў запрудзе, Цераз край пераліваўся; Ён стаяў, над ім паціху Дрэвы лісцем шапацелі, Ад святла і ценяў хісткіх Быў у плямах твар ягоны. З дна бабры ўсплывалі ціха. Над паверхняю спачатку Галава адна ўзнялася, А пасля, як вокам кінуць, Скрозь іх лычыкі чарнелі. Да баброў звярнуўся хітры По-Пок-Ківіс: «Як харомы — Вадзяныя вашы сховы! Ад пагоні спрат надзейны; Дык хіба, пры ўмельстве вашым, Вы не зробіце, каб тут жа Я ў бабра ператварыўся?» «Добра! — так Амік адказваў, Сам Кароль Баброў славуты.— Ты да нас уніз спускайся, У ваду нырай паціху». У ставок нырнуў паціху I ў бабра ператварыўся Між бабрамі По-Пок-Ківіс: Стала ўсё яго адзенне Чорным, гладкім і блішчастым, Пачарнелі макасіны I хвасты на закаблуччы. «О сябры, я быць хацеў бы,— Зноў прасіў іх По-Пок Ківіс,— Ад усіх баброў вышэйшым!» «Добра! — так бабёр галоўны Адказаў.— Калі ты зойдзеш У вігвам, цябе мы зробім Там у дзесяць раз вышэйшым». Вось на дно з бабрамі разам Апусціўся По-Пок-Ківіс; Там, сярод карчоў рагатых, Дрэў паваленых, прыкмеціў Ён запасы харчавання Перад брамаю вігвама, Перад самым уваходам У прасторныя пакоі. Тут яны яго зрабілі Ад усіх баброў вышэйшым, Аж у дзесяць раз вышэйшым. «Кіраваць ты намі будзеш»,— Так яны яму сказалі. Ды не доўга По-Пок-Ківіс Між баброў пакрасаваўся: Даляцеў адтуль, дзе шпажнік I лілеі, гучны голас Вартавога на плаціне: «Гаявата! Гаявата З паляўнічымі з'явіўся!» А яатым яны пачулі Крык і тупат над сабою, Пачала вада зніжацца I варонкамі круціцца, Тут бабры і зразумелі, Што разбурана запруда. Паляўнічыя нагамі Праламалі дах вігвама, Што, як сіта, засвяціўся; Павыскоквалі праз дзверы У ваду бабры і ў ямках Пахаваліся глыбейшых; Велічэзны По-Пок-Ківіс Не пралез за імі ў дзверы: Ён ад гордасці раздзьмуўся, Як пузыр, распух ад ежы. Праз дзіравы дах вігвама Крыкнуў гучна Гаявата: «Спрыт і ўсе ператварэнні Тут табе не дапамогуць! Я іх знаю, По-Пок-Ківіс!» Білі ёмкімі дубцамі Баламута аж да смерці, Як цапамі малацілі. I таўклі, як проса ў ступе. Потым неслі на жардзінах Нежывога баламута, Што ў бабра ператварыўся; Але дух ягоны, Джыбі, Жыў у ім як По-Пок-Ківіс, Адчуваў як По-Пок-Ківіс. Біўся, кідаўся ягоны Дух, гайдаўся, адбіваўся, Як фіранка, скуранымі Бізунамі, калі ў дзверы Дзьмс зімовы люты вецер,— Покуль сілы не набраўся, Покуль зноў не ўзняўся з цела, Покуль, рысы і аблічча По-Пок-Ківіса набыўшы, Не пачаў знікаць у лесе. Толькі пільны Гаявата По-Пок-Ківіса заўважыў У той самы час, як постаць По-Пок-Ківіса знікала У блакітных ценях сосен; Бег ён, дыхаючы цяжка, Светлай высекай лясною, Як віхор, імчаў прасекай, Ажно гнуліся галіны, А за ім, як дождж за ветрам, З шумам гнаўся Гаявата. Перад возерам спыніўся По-Пок-Ківіс — там цягнуўся Астраўкоў ланцуг бясконцы, А між імі пракладалі, Па лілеях і чароце, Сцежку чорныя казаркі, Пішнэкэ, то ў цень ныралі, То з-пад ценю выныралі, Па вадзе плылі, задраўшы Дзюбы ўгору, як лапаты. «Пішнэкэ! Браты і сёстры! — Загукаў ім По-Пок-Ківіс.— Перайначце на казарку Вы мяне, каб стаў я болынай, Каб у дзесяць раз вышэйшай Стаў казаркай між казарак». I яны ператварылі По-Пок-Ківіса ў казарку З чорнай шыяй, з чорнай дзюбай, Нібы два вяслы, шырокай. Ледзьве стаў казаркай большай Ён у дзесяць раз ад іншых, Як на беразе з'явіўся З гучным крыкам Гаявата. Шумна лопаючы крыллем, Узляцелі чарадою З трыснягоў сваіх казаркі, Летучы над астраўкамі, По-Пок-Ківісу казалі: «Пільны будзь, уніз не трэба Пазіраць, калі жадаеш Каб цябе не напаткала Непрадбачанае ліха!» Кіраваліся на поўнач Шпаркакрылыя казаркі, Іх карміла на прывалах, Вартавала сон балота. На наступны дзень палёту, Калі нёс паўднёвы вецер Іх наперад і наперад Свежым, моцным парываннем, Галасы яны пачулі, Грамады шумлівай крыкі, Што даносіліся знізу Ад вігвамаў узбярэжных. Гэта здзіўленыя людзі По-Пок-Ківіса пазналі Па яго шырокіх крылах, Што былі шырэй, чым дзверы, Чым расчыненыя дзверы. По-Пок-Ківіс, крык пачуўшы I адрозніўшы ў ім вокліч Ягу, голас Гаяваты, Папярэджанне забыўшы, Глянуў скоса ўніз, і раптам Вецер моцным парываннем Падхапіў яго, як трэску, Закружыў у крутаверці. I дарэмна По-Пок-Ківіс Дамагаўся раўнавагі! Ён, куляючыся, бачыў Па чарзе — то вёску ўнізе, То казарак над сабою. Чым бліжэй вігвамы ўнізе, Тым далей казаркі ўверсе, Чым ніжэй, то ўсё гучнейшы Быў і крык і смех натоўпу; Зніклі птушкі з відавоку, Пад сабой зямлю ён бачыў; З гулкім грукатам, як камень, З неба падала казарка Нежывой сярод натоўпу, Аб зямлю разбіўшы крылы. Чалавека дух мяцежны Жыў у ёй, як По-Пок-Ківіс, Зноў яго прыняўшы воблік — Йенадзізі вобраз — тут жа Уцякаць пачаў ён шпарка Ад пагоні Гаяваты, Што крычаў услед: «Не гэткі Шлях бясконцы і суровы, Каб цябе не пакаралі Мой і гнеў і абурэнне!» Ён падбег да баламута Гэтак блізка, што рукою Мог схапіць яго, як раптам Стаў з паветра По-Пок-Ківіс Віць віхор, нібы вяроўку, Закруціўся ў крутаверці Пылу, смецця, сухалісця, У дупло старога дуба Скочыў спрытна і, змяёю Слізгануўшы пад карэнне, Знік пад дубам непрыкметна. Што меў сілы Гаявата Па старому дубу ўдарыў, Раскалоў яго на часткі, Пашчапаў яго на трэскі, Але марна: По-Пок-Ківіс Зноў зрабіўся чалавекам I, рукой здалёк махнуўшы, Паімчаў нястрымным ветрам На ўзбярэжжа Гітчы Гумі, Да пясчаных, маляўнічых Скал, якія азіраюць Далягляды наваколля, Далеч Велічнага Мора. Уладар тых гор высокіх, Іх стары жыхар спрадвечны, Адчыніў шырока браму, Уваход у глыб прадоння, По-Пок-Ківісу надзейны Прапануючы гасцінна Схоў ад блізкае пагоні У сваіх пячорах змрочных. I стаяў перад закрытым Уваходам Гаявата, Надзяваў ён рукавіцы, Мэджыкэван, моцна грукаў Імі ў скалы з гулкім крыкам: «Адчыні! Я Гаявата!» Уладар не адгукнуўся, Адмыкаць не стаў ён брамы Тых маўклівых скал пясчаных, Спратаў змрочнага бяздоння. I тады пачаў, прасцёршы Рукі, клікаць Гаявата Гром магутны, Энэмікі, I Вэвэсіма, маланку; I прынесла іх з далёкіх Гор Грымотных навальніца На ўзбярэжжа Гітчы Гумі; Да зямлі прыпаў ад страху По-Пок-Ківіс, як убачыў Вочы яркай бліскавіцы, Як пачуў грымотаў крокі. I Вэвэсіма, маланка, Браму паліцай разбіла — Уваход у схоў бяздонны Непарушных скал пясчаных, А магутны Энэмікі Што ёсць сілы ў глыб пячоры Загукаў: «Дзе По-Пок-Ківіс?» Абваліліся ад гулу Скалы ўсе, і пахаваны Быў пад імі По-Пок-Ківіс, Спрытны, хітры і каварны, У абліччы чалавечым. Надышоў канец ягоным Трапным жартам, весялосці, Адышло ў нябыт штукарства По-Пок-Ківіса, свавольства, Гульні, забаўкі, залёты Да дзяўчат, кабет прыгожых. Дух ягоны Гаявата — Чалавек высакародны, Даставаў, сказаўшы ўладна: «Больш ніколі, По-Пок-Ківіс, Ты не будзеш чалавекам, Больш не пусцішся ў прыгоды З вострым словам, трапным жартам, Не закруціш пыл і лісце Шпаркім танцам, а ў нябёсах Будзеш ты Кіню магутным, Баявым арлом, кружыцца, Будзеш ты, з майго дазволу, Там над птушкамі ўладарыць». Не забыты По-Пок-Ківіс Ні паданнем, ні легендай, Ані песняю народнай; I зімой, калі завея Круціць снег вакол вігвамаў, Калі вецер не сціхае, Дзіка свішча ў дымаходах,— «Гэта свішча, — так гавораць Людзі,— хітры По-Пок-Ківіс, Гэта ён пусціўся ў скокі Ад вігвама да вігвама!»

XVIII. Смерць Квазінда

Слава Квазінда далёка Паразнеслася па свеце; Не было сярод асілкаў Роўных Квазінду па сіле, Але сейбіты ўсіх сварак Пок-Уэджыс — гэта племя Маларослае Пігмеяў, Загубіць яго рашыла. «Калі Квазінд ненавісны,— Разважалі так Пігмеі,— Будзе жыць, як жыў дагэтуль: Да чаго ні дакранецца — Будзе ўсё крышыць і нішчыць, Свет здзіўляць сваёй адвагай,— Хто тады аб нас падбае, Аб няшчасных Пок-Уэджыс? Як грыбы, ён нас патрушчыць, У ваду ён нас загоніць, Ён нас кіне на з'ядзенне Злоснай сіле Ні-бэ-но-бэйз, Вадзяной нячыстай сіле». Так Малыя Людзі знішчыць Згаварыліся асілка, Згаварыліся пазбавіць Свет ад Квазінда, ад сілы Небяспечнай, бессардэчнай, Дзёрзкай, смелай, нежаданай. I знаходзілася гэта Сіла ў цемені ягоным; Але там была і слабасць Наймагутнага асілка, Бо магла яго параніць Змовы зброя толькі ў цемя. Ні стралой, ні тамагаўкам Не маглі асілка знішчыць, А маглі смяротна раніць Толькі шышкаю сасновай Ці блакітнай шышкай елкі. I ніхто з жывых не ведаў Гэтай страшнай таямніцы, Толькі ведалі смяротны Гэты сродак Пок-Уэджыс. I сасны насенных шышак, I блакітных шышак елкі Назапасілі Пігмеі, Нагруваздзілі смяротных Шышак горы на ўзбярэжжы Ціхаплыннай Такваміна. Там яны ў Чырвоных скалах, Што звісаюць над вадою, Падпільноўвалі ў таемных Спратах Квазінда-асілка. Быў спякотны летні поўдзень, Нерухомае паветра Над ракой трымцела соннай, Над вадой, дзе спалі цені, Дзе ў праменнях сонца яркіх Насякомыя ляталі, Напаўняючы гудзеннем Задрамаўшае наўколле. Плыў ракой асілак Квазінд На бярозавай пірозе, Плыў уніз па ціхай плыні, Па маруднай Такваміна, Ехаў, млявы ад спякоты, Ад дрымоты летняй сонны. З тых галін, што панавіслі Над вадою, з кос бярозы, Непрыкмечаны, спусціўся На яго Дух Сну, Напэвін, Абкружыў асілка войскам Спадарожнікаў нябачных, Ён над Квазінда дрымотнай Галавой лунаў, кружыўся Страказою, Дэш-кво-ні-шы. Ледзь лавіў асілак слыхам Гоман хваль, што б'юцца ў бераг,— Нібы вецер сярод сосен Карагодзіў над вадою, Быццам гэта легіёны Духа Сну над ім луналі, Іх дыханне чуў на шчоках, На чале сваім — удары Іх маленькіх тамагаўкаў. Ад іх першага нападу Ап'янеў, нібы ад хмелю, Ад другога ўдару — самі Рукі выпусцілі вёслы, Трэці ўдар — і наваколле Захадзіла карагодам, Моцным сном забыўся Квазінд. Так ён плыў уніз па рэчцы, Як сляпы, сядзеў у лодцы, Несла плынь яго павольна Пад галінамі ляснымі, Пад атрадамі Пігмеяў, Пок-Уэджыс, што ў таемных Спратах Квазінда чакалі. З тых засад Малыя Людзі Шышкі кідалі ў асілка I траплялі імі ў плечы, I траплялі імі ў цемя. Чуўся крык іх ваяўнічы: «Смерць асілку! Смерць асілку!» I тады хіснуўся Квазінд I ў раку перакуліўся, Галавой уперад — гэтак, Як у вір нырае выдра; Без грабца адна пірога — Дном угору ўніз па плыні — Паплыла па Такваміна, Што асілка пахавала. Але памяць пра асілка Разам з ім не пахавана; I калі зімою ў лесе Векавыя дрэвы трушчыць На кавалкі завіруха,— «Гэта Квазінд! — кажуць людзі,— Гэта Квазінд ходзіць лесам, На апал хмызняк збірае!» Не бывае так ніколі, Што сцярвятнік нападае На параненага звера Без таго, каб за ахвярай Не сачыў другі сцярвятнік, Не ляцеў услед за першым, Каб за імі не з'явіўся Потым трэці і чацвёрты, Аж пакуль не пацямнее Ад драпежнай зграі неба. Як драпежнікі, прыходзяць За адной бядой другія Да абранае ахвяры; Першы раз прыходзяць ценем, Потым болем, потым горам, Аж пакуль не пацямнее Над здабычай іх няшчаснай Свет увесь ад страт пакутных. Пібаан прыйшоў на Поўнач, Зноў ваду сваім дыханнем Ён скаваў, ператварыўшы.

XIX. Здані

Шкло яе ў халодны камень. З кос сваіх страсаў сняжынкі Пібаан сівы так роўна Над прасторамі, нібыта Гітчы Маніта суцэльнай Накрываў іх коўдрай белай. Паляўнічы сярод лесу Паляваў пад свіст завеі; А ў паселішчах жанчыны Малацілі кукурузу Альбо скуры выраблялі; Гульні — моладзі занятак: Мяч — на рэчцы, лыжы — ў полі. Цёмным вечарам аднойчы У сваім вігваме цёплым Мінегага і Накоміс Гаявату з палявання Насцярожана чакалі. Быў на тварах іх адбіты Сноп святла чырвона-цёмны, У вачах старой Накоміс Ён мігцеў, як цьмяны месяц, А ў вачах Вады Вясёлай Ззяў, як сонца ў светлых хвалях; Па кутках вігвама цені Выгіналіся за імі, А над імі дым кружыўся I знікаў у дымаходзе. Вось крануў рукой нябачнай Хтось фіранку пры ўваходзе; Адхіліўся ўбок на момант Дым, ярчэй агонь успыхнуў, Як парог пераступілі Дзве няпрошаныя госці, Прыгінаючыся нізка, Не вітаючыся селі, Быццам цені сярод ценяў Мінегагі і Накоміс. Выгляд іх сцвярджаў, што гэта Нетутэйшыя жыхаркі; Вельмі бледныя, худыя I маўклівыя, сядзелі У кутку яны маркотна. Ці завея, што зімою Завывае ў дымаходзе? Ці сава, што ў час паўночны У глухім кугіча лесе? — Абвясціў выразна голас: «Гэта мёртвыя наведаць Вас прыйшлі ў жывых адзенні З тых краін, што вас чакаюць,— З царства вечнага Паніма». Тут якраз дамоў вярнуўся Гаявата з палявання, Зацярушанага снегам Нёс аленя за плячамі, I да ног Вады Вясёлай Кінуў ён лясную ношу; I Вадзе Вясёлай здаўся Больш прыгожым Гаявата, Чым тады, калі прыходзіў Першы раз з такой жа ношай У яе вігвам бацькоўскі. Потым ён, у кут зірнуўшы, Незнаёмых дзвюх заўважыў I падумаў: «Хто такія? Што за госці ў Мінегагі?» Не распытваў іх, а толькі Прапаноўваў ім гасцінна Свой ачаг, прытулак, ежу. I, калі іх запрасілі На сямейную вячэру, Што была прыгатавана Гаспадынямі вігвама, З ценяў выйшаўшы, схапілі Прагна з міскі незнаёмкі Тую долю, што прызначыў Мінегазе Гаявата; Не сказаўшы дзякуй, госці, З'еўшы лепшыя кавалкі — Смачны белы тлушч аленя, Падаліся ў кут свой цёмны. I гасцей не папракнулі Ані позіркам, ні словам Састарэлая Накоміс, Мінегага з Гаяватай. Толькі ціха прашаптала Мінегага з горкім жалем: «Іх, няшчасных, мучыць голад, Хай жа будзе пачастункам Ім усё, што даспадобы». Многа раз зара згасала, Многа дзён зімовых стрэслі Ночы цёмныя, як хвоі Снег страсаюць з лапаў цёмных. Дзень за днём сядзелі моўчкі У вігваме незнаёмкі, А ўначы завеяй лютай Ці пры зор святле паўночным На апал збіралі шышкі, У вігвам цягалі моўчкі Сухадрэвіны лясныя. Кожны раз, калі вяртаўся Гаявата з палявання I калі іх запрашалі На сямейную вячэру, З ценю выйшаўшы, хапалі Прагна з міскі Мінегагі Ежы лепшыя кавалкі Незнаёмкі і знікалі Зноў у кут свой, дзе сядзелі Быццам цені сярод ценяў. I ніколі Гаявата Ім не выказаў папроку; Не зняважыла ні разу Іх Накоміс раздражненнем; Чужаземкам Мінегага Крыўд сваіх не паказала; Так яны сябе трымалі, Каб ні словам не парушыць, Каб ні жэстам не прынізіць Права госця і ягонай Непарушнае свабоды, Вось аднойчы позна ноччу Пільным слыхам Гаявата У вігваме, пры няяркім Асвятленні галавешак, Што марудна дагаралі, Нечы енк пачуў жалобны, Нечы плач такі гаротны. Гаспадар устаў з пасцелі, Што з калматых скур бізона, Адхіліў убок фіранку, Што з аленя мяккай скуры, I гасцей убачыў цені I пачуў іх плач паўночны. I сказаў ім так: «О госці! Ад чаго баляць вам сэрцы, Што рыдаць вас прымушае? Можа чым не дагадзіла Мінегага вам, а можа Вас пакрыўдзіла сваёю Негасціннасцю Накоміс?» I тады прыціхлі цені, Змоўклі горкія рыданні, Ціха Здані адказалі: «Мы людзей памёршых душы, Мы прыйшлі сюды з далёкіх Чайбайабаса ўладанняў, Мы прыйшлі з выпрабаваннем, Мы прыйшлі з перасцярогай. Гора крык, пакуты лямант, Боль жывых чуваць штодзённа Нам на Востраве Шчаслівых, Плач жывых назад нас кліча Да сябе, але дарэмна; Мы прыйшлі з выпрабаваннем, Ды ніхто не пазнае нас, Мы нікому не патрэбны, Мы цяжар для вас, і мёртвым Сярод вас няма прытулку. Нашы словы, Гаявата, Перадай свайму народу, Каб ад гэтых дзён навекі Не азмрочвалі жывыя Нас, памёршых, горкім плачам, Болем, жалем бескарысным. Не кладуць няхай жывыя У магілы пахаваных Футры, кубкі, міскі з гліны, Бо памёршыя ў дарозе Ад цяжкой слабеюць ношы, Хай дадуць ім толькі ежы I агню, каб вёў да мэты. Ім чатыры дні патрэбна, Каб прыйсці ў краіну зданяў, Ім чатыры ночы трэба Раскладаць агонь бівачны; А таму няхай жывыя Раскладаюць на магілах Свой агонь, каб нежывыя Весялей ішлі да мэты, Каб яны сляпую цемень Не абмацвалі рукамі. Дык бывай, высакародны Гаявата! Ты цярпліва Перанёс выпрабаванне, Ты трываў абразы нашы I зняважлівыя ўчынкі, Дык няхай твой дух не зломіць Час цяжкіх выпрабаванняў, Што ў жыцці цябе чакаюць!» Галасы на гэтым змоўклі, Дагарэлі галавешкі, Чуў адзення ціхі шорах У вігваме Гаявата, Адхіліў убок фіранку Хтось рукою на парозе, Зоры бліснулі на момант, Гаспадар адчуў дыханне На сабе начы сцюдзёнай, Але зданяў больш не бачыў Тых, што зноў павандравалі У далёкі край Паніма.

XX. Голад

О тужлівы час зімовы! О халодны, люты сівер! Лёд рабіўся ўсё таўсцейшым, І таўсцейшым, і таўсцейшым, Снег рабіўся ўсё глыбейшым, I глыбейшым, і глыбейшым; Па лясах, вакол паселішч Намялі сумётаў буры. Занясло вігвамы снегам Так, што выйсці паляўнічы Ледзьве мог адтуль на лыжах; Але, выйшаўшы, дарэмна Ён шукаў аленя ў лесе Альбо след труса ці птушкі; Ад знямогі ў мёртва-бледным Лесе падаў паляўнічы I не мог устаць і гінуў Там ад голаду і сцюжы. О пакутная гарачка! О скаваўшы цела голад! О цяжкая ліхаманка! О дзяцей галодных лямант! О жаночыя пакуты! Галадала і хварэла Скрозь зямля, скаваў і неба І паветра люты голад, Прагна ўніз глядзелі зоры, Як ваўкоў галодных вочы! Зноў з'явіліся два госці На парозе Гаяваты, Зноў прыйшлі, як тыя здані, Моўчкі ў дом, без запрашэння, Не азваліся з парога, Не сказаўшы прывітання Мінегазе, селі побач I запалымі вачамі Гаспадыні ў твар глядзелі. I адзін сказаў: «Я — Голад, Бюкадэвін, люты голад!» А другі сказаў ёй гэтак: «Я — гарачка, Аказівін!» Ад іх позіркаў драпежных Мінегагу скаланула, I ад слоў іх гаспадыня На пасцель лягла маўкліва I рукою твар закрыла; Калацілася ў гарачцы Ад іх позіркаў жахлівых I ад страшных слоў жанчына. Гаявата ў лес пустэльны Паімчаў, як звар'яцелы. Ён імчаў з тугою ў сэрцы I рашучасцю на твары, На чале яго пакутным Кроплі поту замярзалі. Ён імчаў у рукавіцах, Мінджыкэван, у адзежы Паляўнічай, з моцным лукам, Што трымаў напагатове; Што ні крок — праходзіў мілю Ён пустым, халодным лесам. «Гітчы Маніта! — звяртаўся Ён у роспачы да неба,— Ты галодным людзям ежы Дай, о бацька наш магутны! Ежы дай, бо мы загінем, Ежы дай для Мінегагі, Для маёй Вады Вясёлай!» Прагучаў у чуйным лесе, У пустой глыбокай нетры, Крык адчаю, лямант гора, Ды ніхто не адгукнуўся, Апроч водгулля глухога, Апрача ляснога рэха: «Мінегага! Мінегага!» Аж да вечара дарэмна Вандраваў пустынным лесам, Па якому ён калісьці Незабыўным і далёкім Летам вёў з зямлі Дакотаў На радзіму Мінегагу — Сваю жонку маладую; I спявалі ў дрэвах птушкі, I звінеў ручай пад сонцам, Чуўся лесу пах духмяны, Закахана гаварыла Гаяваце Мінегага: «Я пайду з табою, муж мой!» У вігваме Гаяваты, Дзе сядзелі змрочна госці I ахвяру пільнавалі, Памірала Мінегага, Размаўляючы з Накоміс. «Чуеш? — так яна Накоміс Гаварыла. — Гул далёкі Вадаспадаў Мінегагі, Што завуць мяне дадому!» «Не! — адказвала Накоміс.— Гэта ў соснах свішча вецер!» «Бачыш, — так яна пытала,— Майго бацьку на парозе? Гэта ён рукой махае, Кліча ў родны край Дакотаў!» «Не! — адказвала Накоміс.— Гэта дым ад галавешак!» «Ах! — сказала Мінегага,— Вочы Погака свідруюць Змрок, і поціскам халодным Ён мае сціскае пальцы! Гаявата! Гаявата!» I няўцешны Гаявата На адлегласці далёкай, Пасярод глухога лесу, Сярод гор пачуў раптоўны Крык пакутны Мінегагі, Крык прызыўны, крык смяротны: «Гаявата! Гаявата!» Па пустэльным бездарожжы Бег на лыжах Гаявата, Бег дамоў з тугой на сэрцы Пад галінамі цяжкімі Хвой заснежаных зімовых, Чуў галошанне Накоміс: «Ваганомін! Ваганомін! Лепш бы мне самой загінуць! Ваганомін! Ваганомін!» У вігвам ён уварваўся I яшчэ з парога ўбачыў, Як хісталася павольна Шматпакутная Накоміс Над памёршай Мінегагай, I з такім адчаем крыкнуў Утрапёны Гаявата, Што са стогнам скалануўся Лес вакол і ў небе зоры Страсянуліся ад болю. Сеў тады ён, нерухомы, Каля ног Вады Вясёлай, Каля ног, калісьці жвавых, Што не выбегуць ніколі Гаяваце насустрэчу, Што за ім не пойдуць следам. I, закрыўшы твар рукамі, Сем начэй і дзён сядзеў ён Моўчкі, быццам непрытомны; Змрок ад сонца, дзень ад ночы Цёмнай ён не мог адрозніць. Пахавалі Мінегагу; У глухім, глыбокім лесе Ёй капалі дол глыбокі; Па-святочнаму адзелі; Каб не мерзла, загарнулі У футровую накідку, Белым снегам укрывалі, Нібы футрай з гарнастая. А ўначы агонь расклалі На магіле Мінегагі, Што гарэў чатыры ночы, Асвятляючы дарогу Ёй да Вострава Шчаслівых; Тсугі цёмныя галіны Асвятліўшы, уздымаўся Той агонь з лясной магілы, А за ім сачыў з парога Пільным вокам Гаявата, Каб не даць агню пагаснуць, Каб свяціў ён Мінегазе. «Да спаткання, — гаварыў ён, Дарагая Мінегага! Маё сэрца пахавана, Мае думкі неадступна За Вадой Вясёлай крочаць! Ты ідзі і не вяртайся Зноў сюды дзеля пакуты, Каб ні голад, ні гарачка Сэрца больш не спусташалі. Хутка выканаю справы, Наканованыя лёсам, I пайду тваёй дарогай Я ў далёкі край Паніма!»

XXI. След белага чалавека

Жыў над рэчкай у вігваме Адзінокі і маркотны Дзед з сівою галавою, На сумёт падобнай снежны; Ледзь гарэў ачаг ягоны, Цела дрыжыкі праймалі, Дзед, захутаны ў дзіравы Вабівайян, плашч са скуры, Слухаў толькі буры сковыт, Як яна шалела ў лесе, Бачыў толькі завірухі, Як яны вакол кружылі. Дагарэў агонь, і вугаль Белым попелам пакрыўся, I тады хадою лёгкай Увайшоў юнак праз дзверы — Маладая кроў на шчоках Палымнела, ззялі вочы, Як вясною зоркі ў небе; Асвяціў вігвам, як сонцам, Ён усмешкаю юначай, Асвяжыў вігвам духмяным Пахам кветак і травою, Што яго чало вянчала. «О мой сын! — стары прамовіў,— Я з табою рад сустрэцца! Рад з табой правесці ночку Тут, дзе тлеюць галавешкі; Ты раскажаш аб вандроўках, Аб прыгодах незвычайных Мне, а я табе таксама Раскажу аб дзіўных справах, Аб сваіх учынках смелых». Тут дастаў ён Люльку Міру Старадаўняе работы, Што з чырвонаю галоўкай, А цыбук яе — з трысцінкі; Ён, карой набіўшы люльку, Вугалёк паклаў гарачы I, падаўшы чужаземцу Люльку Міру, так прамовіў: «На зямлю мне дзьмухнуць варта, Як свой рух спыняюць рэкі, Як вада заледзянее, Ператворыцца на камень!» Адказаў юнак з усмешкай: «На зямлю дыхнуць мне варта — Расцвітуць у лузе кветкі, Рэкі скінуць лёд і з песняй Пабягуць удаль вясёла!» «Галавой сваёй сівою Страсяну, — стары пахмура Гаварыў,— зямлю бялюткі Снег укрые, звяне лісце, Ападзе на дол — о дзіва! — Дзьмухну я — і лісце згіне. Паляцяць з дрыгвы на поўдзень Гусі дзікія і чапля, Варта мне падаць свой голас, Як не стане іх — о дзіва! Дзе нага мая ні ступіць, Скрозь ад холаду ў пячоры Звер бяжыць, зямля ад лютай Сцюжы робіцца каменнай». «Страсяну я валасамі,— Адказаў юнак ласкава,— Хлыне лівень жыватворны, Закрасуюць зноў расліны, Гусі дзікія і чапля Прыляцяць з краін паўднёвых, Шпарка ластаўкі, як стрэлы, Прыімчаць адтуль пад стрэхі. Дзе нага мая ні ступіць, Скрозь цвітуць у лузе кветкі, Па лясах цямнеюць дрэвы Ад зялёнае лістоты!» За размовай ноч мінула; З светлых Вебана ўладанняў, З серабрыстага вігвама, Як баец расфарбаваны, Выйшла сонца і сказала: «Вось і я! Магутны Гізіс!» Тут стары замоўк раптоўна, А паветра пацяплела, На вігваме заспявалі Птушкі раннія вясёла, Зазвінеў ручай празрысты, Праз фіранку прасачыўся Хмельны пах травы зялёнай. I Сэгвон, юнак прыгожы, Пры святле разгледзеў дзённым Твар старога, твар халодны: То быў Пібаан суровы. Па ягоных шчоках слёзы, Як патокі з гор, сцякалі. Чым ярчэй свяціла сонца, Тым хутчэй стары ў памерах Памяншаўся, стаўшы парай, Грунтавой вадою стаўшы, I юнак убачыў кветку На тым месцы, дзе дымілі I патухлі галавешкі, Расцвіла сярод вігвама Міскадзіт — красуня-кветка, Міскадзіт — вясны прыкмета. Так пасля зімы халоднай, Нечуванай, лютай сцюжы Зноў вярнулася на поўнач Прыгажосць вясны — з ляснымі Птушак песнямі, з лістотай I духмяным пахам кветак. Чарада за чарадою Зноў вярталіся на поўнач Гусі-лебедзі, як стрэлы, Разразаючы нябёсы, Размаўляючы, як людзі; Журавы дамоў ляцелі Чарадой, на лук падобнай — З разарванай цецівою; Па адным з краін паўднёвых Альбо парамі ляцелі — Чапля шызая, Шух-шух-га, I глушыца, Мушкадаза. У кустах лясных і ў лузе Сіваграк спяваў, Авейса, А малінаўка спявала, Апечы, каля вігвамаў; Пад надзейным спратам сосен Буркаваў Амімі, голуб, I маўклівы Гаявата У сваім няўцешным горы, Кліч іх чуючы прызыўны, За парог свой змрочны выйшаў, Каб зірнуць вясновым часам На красу зямлі і неба. Вось тады якраз вярнуўся З падарожжа ў край усходні Ягу, казачнік славуты, Самахвал непараўнаны. Ён прывёз адтуль нямала Казак новых, дзіўных баек I прыгод неверагодных. I народ, якому Ягу Расказаў аб вандраваннях, Аб прыгодах нечуваных, Смеючыся, так адказваў: «Уг! Мастак на байкі Ягу! Іншы б гэткіх штук не ўбачыў!» Ён казаў, што бачыў мора Большае за Гітчы Гумі, Што была вада ў тым моры Горкай — піць яе няможна. I паблажліва зірнулі Слухачы на самахвала I сказалі: «Быць не можа! Ко! Не можа быць такога!» А па моры, ён расказваў, Плыў, ляцеў крылаты човен, Велізарны човен, большы I вышэйшы за сасновы Бор, што неба падпірае. Слухачы яму на гэта, Смеючыся, адказалі: «Ко! Мы гэтаму не верым!» З жарала пірогі ў гонар Ягу бліснула маланка, За маланкай — гром ударыў! I народ смяяўся гучна Над няшчасным, бедным Ягу, Рагатаў: «Расказвай байкі!» На крылатай той пірозе Сотня воінаў, расказваў Ён, да берага прыстала; Твары іх пафарбаваны Белай фарбай, падбародкі Валасатыя — як футры. Слухачы з расказаў Ягу Кпілі, гучна рагаталі, Як на дрэвах прыдарожных Крумкачоў шумлівых зграя. «Ко! Хлусня! — яны сказалі.— Мы ў такое не паверым!» Толькі з Ягу не смяяўся Гаявата, ён сур'ёзна Адказаў на тыя кпіны: «Ягу праўду нам гаворыць; Прывід бачыў я падобны, Бачыў з крыламі пірогу, Бачыў воінаў адважных Белатварых, барадатых, Што да берага прысталі, Што прыехалі з Усходу На судне сваім драўляным. Гітчы Маніта магутны Пасылае разам з імі Нам сюды свае наказы, Даручэнні пасылае. Дзе паселяцца — там з кветак Пчолы, Амо, мёд збіраюць, На сядзібах іх раяцца, Дзе праходзяць — пакідаюць След, з якога прарастае Мускадзіт цудоўны — кветка. Дык сустрэнем чужаземцаў, Як сяброў сваіх, сардэчна, Як братам, руку працягнем. Так Жыцця Ўладар сказаў мне, Гітчы Маніта магутны, Калі мне з'явіўся прывід. Прывід той адкрыў заслону Дзён далёкіх, дзён наступных: Бачыў я перасяленне Невядомых нам народаў, Іх суладны рух на захад. Хоць яны на розных мовах Размаўлялі, але сэрцы Іх жылі адзінай мэтай. Гарады па ўсіх краінах З працы рук іх задымілі, Паплылі па ўсіх азёрах I па рэках іх пірогі З гулкім громам і маланкай. А пасля перад вачамі Прамільгнуў, як хмара, прывід: Бачыў я народ няшчасны, Што забыў мае парады, Што ў бясконцых войнах гіне; Там свайго народу рэшткі Бачыў я, што варты жалю, Як сухое лісце ўвосень, Бурай гнанае на захад!»

XXII. Адыход Гаяваты

Каля Велічнага Мора, На ўзбярэжжы Гітчы Гумі, На парог вігвама выйшаў Светлым ранкам Гаявата I стаяў там у чаканні. Напаіў паветра свежы Пах зямлі, прастораў водар, У вясёлым бляску сонца Праляталі міма Ама, Пчолы, што ў суседнім лесе З кветак мёд свой здабывалі. I было празрыстым неба, А вада, як шкло, спакойнай; З глыбіні асетр выскокваў, Бліскавіцай ззяў на сонцы; Кідаў цень на Гітчы Гумі Узбярэжны лес магутны, Верхавіны дрэў высокіх Люстраваліся ў заліве. Як з вады густая пара, Як з лугоў туман бялюткі, Знік з аблічча Гаяваты След былога засмучэння. Так стаяў ён у чаканні Дзён святочных, пераможных, Быццам бачыў набліжэнне Тых падзей, якія прыйдуць, Аб якіх ніхто не знае. Ён прасцёр да сонца рукі, Павярнуў на ўсход далоні, I цадзіліся праз пальцы На ягоны твар праменні. Як між лісцямі на дубе, Стракацелі сонца плямы На ягоным целе голым. Нешта з даляў невыразных, З туманоў, з вады світальнай Уздымалася паволі, Па вадзе плыло, ляцела I яснела з кожнай хвіляй, З кожнай хвіляй, з кожнай хвіляй. Гэта можа быць казарка? Пелікан далёкі, Шэйда, Чапля шызая, Шух-шух-га? Лебедзь-гусь, што акунае Шыю ў хвалі час ад часу? То не лебедзь-гусь, не чапля, Не казарка, не далёкі Пелікан плывуць, лятаюць,— Гэта з вёсламі пірога То нырае, то ўсплывае, Сыпле пырскамі на сонцы; I плывуць па Гітчы Гумі З царства Вебана, з Усходу Людзі белыя ў пірозе, I плыве, ў адзенні чорным, З імі разам Белатвары Іх празорца, іх настаўнік. I прасцёр велікадушна Гаявата рукі ўгору — Запрашэння знак гасцінны; Ён чакаў, увесь святочны, Покуль з вёсламі пірога Не прыстала да ўзбярэжжа, Покуль церціся не стала Аб пясок яна і гальку I пакуль з яе не выйшаў Госць галоўны на ўзбярэжжа. Прывітаў гасцей святочным Гучным словам Гаявата: «Нам і вам, о чужаземцы, Урачыста свеціць сонца! З мірам людзі вас чакаюць, Запрашаюць у вігвамы; Кожны дом наш — ваш прытулак, Сэрцы нашы — дружбы дзверы, Не цвіла ніколі ярка Так зямля, не ззяла сонца Над зямлёю так, як сёння Ззяе ў дзень сустрэчы нашай! Не было такім спакойным I для плавання свабодным Наша возера ніколі, Як для вашае пірогі. I не быў такім духмяным Наш тытунь, а нашы нівы Не здаваліся ніколі Нам прыгожымі такімі, Як сягоння ў дзень святочны Незабыўнае сустрэчы!» I адказваў так галоўны Госць, які ў адзенні чорным, Мовай дзіўнай і нязвычнай: «Мір табе, о Гаявата! Мір табе, твайму народу, Мір яму і дараванне, Мір Хрыста, святой Марыі!» У вігвам свой Гаявата Вёў гасцінна чужаземцаў, Там усаджваў іх на скуры Гарнастая і бізона, Падавала ім Накоміс Ежу ў лёгкіх місках з ліпы I ваду ў драўляных кубках — Кубках, робленых з бярозы, Люлькі Міру запаліла. Жыхары сяла сівыя I ўсе воіны-суседзі, I прарокі, Джосакіды, I Вэбіны, чарадзеі, Міды, лекаў знаўцы, гэтак Прывітаць гасцей хацелі: «О браты! Да нас здалёку Вы прыехалі! Мы рады!» Перад самым уваходам У вігвам яны паўкругам, Люлькі курачы, сядзелі У чаканні чужаземцаў, Аж пакуль да іх не выйшаў Госць, які ў адзенні чорным, I звярнуўся з прывітаннем. «Добра, — людзі адказалі.— О браты, мы вельмі рады, Што здалёк да нас прыйшлі вы!» Расказаў тады народу Мудры госць, што быў прарокам Белатварых чужаземцаў, Аб святой Марыі Дзеве, Аб яе славутым Сыне. Расказаў, што ў час далёкі Сын славуты жыў на свеце, На зямлі, як мы сягоння; Як пасціў ён, як маліўся; Як яго ліхія людзі Ашукалі і распялі, Як, пакінуўшы пакутны Крыж, узняўся ён на неба. Людзі госцю адказалі: «Мы твае пачулі словы, Мы падумаць абяцаем Аб тваім паведамленні. О браты, мы вельмі рады, Што здалёк сюды прыйшлі вы!» Потым людзі паўставалі, Па вігвамах разышліся, Каб усім пра чужаземцаў Расказаць, каб знала вёска, Што гасцей прыслаў з Усходу Уладар Жыцця з наказам. Свет ахутаў цішынёю Поўдзень душны і спякотны; Навяваючы дрымоту, Лес шумеў вакол вігвама, Закалыхвала сваёю Калыханкай Гітчы Гумі; Стракатаў у лузе конік, По-пок-кіна, аднастайна, I, зняможаныя летняй Духатою і спякотай, Спалі госці Гаяваты. Дню гарачаму на змену Крочыў свежы адвячорак, Кідаў ён у лес, як пікі, Сонца вострыя праменні, Працінаў лясныя сховы I густыя цені імі, Па таемных дуплах шнырыў; У вігваме сном спакойным Спалі госці Гаяваты. I тады старой Накоміс Гаварыў ледзь чутным шэптам Гаявата, каб спакойны Сон гасцей не патрывожыць: «Надышоў мой час, Накоміс, Адыходжу я ў бацькоўскі Край Ківайдзіна далёкі, Да ягоных брам заходніх, На парог яго ўладанняў. А гасцей я пакідаю На цябе, глядзі за імі, Каб ні зло, ні страх, ні крыўда, Ні ліхія падазрэнні Іхніх сэрцаў не кранулі, Каб было ўсяго даволі Ім пад дахам Гаяваты!» I, пакінуўшы Накоміс, Ён наведаўся суседзяў, Са старымі, маладымі Развітаўся, так сказаўшы: «Адыходжу, о народ мой, Я ў далёкую дарогу; Многа доўгіх зім і летаў Праміне раней, чым зноў я Гэты край змагу наведаць; Але госці застаюцца; Вы прыслухацца павінны Да іх слоў, парад разумных, Бо Жыцця Ўладар з Усходу Нам прыслаў іх з добрай мэтай!» Ён на беразе спыніўся, Азірнуўся і рукою Памахаў на развітанне, Потым з галькі Гаявата На ваду спіхнуў пірогу, Загадаўшы ёй: «На Захад!» I пірога паляцела Як страла па Гітчы Гумі. Падпаліла сонца неба Вечаровае, як паліць Войска стэп пры адыходзе; Па паверхні Гітчы Гумі Сонца след пралёг бясконцы, Па якому, як па рэчцы, Плыў на Захад Гаявата, Плыў па полымі барвовым, Плыў, ахутаны туманам, Вечароваю смугою. Доўга людзі з узбярэжжа За пірогай назіралі, Як яна то вынырала З хваль, то гінула ў тумане, Быццам серп маладзіковы, Што паволі патанае За вячэрнім небасхілам. Зашумеў на развітанне Цёмны лес: «О Гаявата!» Хвалі ўсхліпвалі, і бераг Уздыхаў: «О Гаявата, Ты бывай, бывай навекі!» Чапля шызая Шух-шух-га Галасіла на балоце: «Ты бывай, о Гаявата!» I развітваліся доўга Людзі з ім: «О Гаявата! Ты бывай, бывай навекі!» Так у полымі заходнім, За смугою вечаровай Знік любімы Гаявата У вятроў прытулку вечным — У Ківайдзіна ўладаннях, Адышоўшы назаўсёды Да Паселішча Шчаслівых, У далёкі край Паніма!

Слоўнік індзейскіх слоў, якія сустракаюцца ў паэме і патрабуюць дадатковага тлумачэння

Адамін — суніцы.

Бэм-Вава — гул грымот.

Вабаса — трус, поўнач.

Ваганомін — крык гора.

Вампум — паясы і іншае ўпрыгожанне з ракавін.

Ваўбік — уцёс, скала.

Вагэмін — цвіль на маісавых пачатках.

Гітчы Гумі — Верхняе возера.

Ішкуда — камета, агонь.

Йенадзізі — франт, фарсун.

Ківайдзін — паўночна-заходні вецер.

Ко — не.

Кэйбіен — заходні вецер.

Мандамін — маіс.

Мінага — чарніцы.

Мінамоні — дзікі рыс.

Міні-вава! — шорах дрэў.

Міскадзіт — кветка «След белага».

Мішэ-Моква — Вялікі Мядзведзь.

Мішэ-Нама — Вялікі Асетр.

Месяц кароткай начы — красавік.

Месяц Лістапада — верасень.

Месяц Лісцяў — май.

Месяц Лыж — лістапад.

Месяц Суніц — чэрвень.

Мускадэ — луг, даліна.

Мэдвэй-ошка! — плёскат вады.

Мэшынова — прыслужнік.

Нама — асетр.

Ноза — бацька.

Нэга Воджу — дзюны Верхняга возера.

Нэшка — зірні!

Онэвэ! — прачніся!

Паніма — замагільны свет.

Пібаан — зіма.

Пішнэкэ — казаркі.

Погак — смерць.

Пагэвоган — паліца, булава.

Пок-Уэджыс — пігмеі.

Сэгвон — вясна.

Уг! — так.

Шагадайя — баязлівец.

Ша-ша — мінулае.

Шавэн-нэмэшын — пашкадуй.

Шынгебіс — чырок.

Шышэбвэг — качаняткі (фігурка ў гульні ў косці).