Паляўнічыя акварэлькі з Палесся

I. Замест уступу

«Цікава, мой панічу, што ў жыцці настане? — Вёў мову Грышка, як прылёг быў на паляне, Дзе адпачыць спыніліся стральцы ў бары. — Мо не да ладу я кажу, мо ўжо стары? Што змена часу дасць нам, страты ці прыбыткі? Выходзіць, пане, як у бабкі-варажбіткі. Спрачацца не хачу, заўвага ж ёсць адна: Я, не раўнуючы, як той кравец з сукна, Вам лёгка з кожнага тутэйшага нязломка Двух выкраю мешчанчукоў ды меры ёмкай. А хіба ліха нашу чэлядзь, дабрадзей, Не гладзіць гэтак, як барсук сваіх дзяцей? Го! го!.. каб злыбеды зубоў не вышчаралі, З асілкамі-дубамі люд бы раўнавалі. Вось! — блізка беручы, на пана паглядзеў: І цьфу! — аж падступае злосць, паніч схуднеў, Запалі шчокі, не пазнаць людзіны з места! А як пашастаем па лесе мы сумесна, Дасць Бог, за восень пан паправіцца ў мяне, Пакуль зноў жыць на лад мястовы не зачне. Ды, мой панічу, праз паўгода быць вам потым, Нібыта той камар, што хворы на сухоты». — «Шчыруе той, хто мусіць». — «Думкі мне адны Спакою не даюць: хай спаляць перуны Хвалёны гэты лад і новыя парадкі!.. Чыгунку пракладацьмуць тут і даастатку Павысякаюць Ляды Чорныя, сюды Збярэцца набрыдзь, купай з'едуцца жыды, Каб зыскі выдзіраць усюды зграяй цэлай Да Князя, возера, ад Машукоў і Цэпры, Спусцее Паграбішча, пойдзе ўсё на звод, І ў Муты схоча ліпкі на прыбыткі зброд, Сок высмакчуць увесь, нібы кляшчы, з зямелькі, Прастоту ўрэшце высмее прыблуда нейкі, Да ніткі абскубуць… Як рады дасць жыхар, Што ў Чорных Лядах меў усё як гаспадар, Калі за венік нават, што цяпер дармовы, Плаціць з кішэні будзе!.. А кантракту ўмовы, Калі падпіша?.. Год ад году — і канец, Не толькі знікне звер у нас, але й глушэц. А прыйдзе час, што й качкі не пабачаць людзі, Што на драздоў і дзятлаў ставіць сеткі будзем, Цьфу!» — гэтак правіў Грышка погляд просты свой. Аблічча, постаць, а таксама світкі крой Яскрава сведчылі, што ён дзіця прыроды, Палесся сын і спадкаемец варты, годны, Выхоўвалі яго імшарыны, чарот, Віры і плыні, душагубкі, што з калод. Спрачацца з Грышкам цяжка, лоб яго закуты На дыспуты, на спосаб новы і нячуты. Ляпей узважма, скідку робячы прытым, Ці ёсць хоць частка праўды ў поглядзе старым? Ідзе да люду поступ, хай ідуць і людзі, Гудок фабрычны кліча, паравозы будзяць, Свет белы абягае тэлеграф ганцом, Развеяў цемру Томас Эдысан святлом. Што ўбачым, цяжка праракаць, як ад навукі Дужэць, спрытнець у чалавека будуць рукі! Пад ногі поступ падабраў вякі, падспод, Усё, што адпадзе, асуджана на звод. Пратэставаць дарэмна і навошта збочваць, Бо людзі кажуць: «Жыць і карыстаць мы хочам!» На акіяне хвалі марна люцяць бой: Іх топча карабель, з іх пена за кармой. Што небасяжных гораў тоўшча значыць будзе, Калі тунэлі іх наскрозь прабілі грудзі? Які ты ў нашым часе, о палескі край, З адменаю тваёй, куды ні завітай, Дзе гожасць дзікае прыроды — ад пачатку, Дзе памяткі князёў, тых Рурыка нашчадкаў, Што ў стэп на полаўцаў збіралі вояў раць, На дзіды тураў колісь сілу мелі браць? Ты край глухі, твае аблогі векавыя Плуг поступу ўзарэ пад нівы залатыя. Вы, мшары й пушчы, знікнеце, як марны сон! Звядзецца звычай, зменіцца стары закон, І ўсё, што слушна да мінуўшчыны належыць, Памрэ павольным сконам зубра ў Белавежы. Паверма, шчасце заквітнее на зямлі, Шумець там жыту, дзе балоты век былі. Палескай простай грамады нашчадкі ў хатах За стол шырокі сядуць у бяседзе братняй, Нарэшце скажуць: шчасце — ява нашых мар! Паверма!.. хоць і Шапенгаўэр скрывіць твар. Вось колькі абразкоў, сабраных у прастоты На полі, сенажаці, ў пушчы, на балотах, Каму сама прырода твор складае свой З найцікавейшым зместам, з моваю жывой, Каму і рыфмы (што цяпер выходзяць з моды) Не замінаюць і не чыняць перашкоды. Хто мае за людзей усіх палешукоў, Таму не збрыдзее змест гэтых абразкоў. Мы з праўдаю не размінуліся ў прысудзе, Што гэтак ёсць, што так было, ды так не будзе.

II. Першае маё паляванне на ласёў

Папуску даўшы паляўнічай раз ахвоце, Страляў калісь чачотак, вераб'ёў на плоце. Стары пабачыў Грышка, йшоў кудысь сабе, Сярдзіта плюнуў ды сказаў быў у журбе: «Панічу! эх, панічу! пахвалы не мецьмеш, Хоць стрэліш трапна й пташку, што ўпадзе, прыкмеціш. Набою шкода — раз, другое ж — без віны За што ж іх, дробных, бедных, біць, калі яны Завеяй, маразамі туляцца пад стрэхі? Дапраўды, грэх вялікі з гэтакай уцехі. Хіба ў лясох звяроў няма, панічу мой? Няхай бы волю там ахвоце даў сваёй. Забіць лася, ваўка, хоць шарака не тое, Што на чачотак, вераб'ёў псаваць набоі. Панічу, згода ёсць на ўмовіны? Як мне Пан слова дасць — ніколі ў пташку не стральне, Я сам лася аб'еду, так пастаўлю пана — За крокі будзе тры рагач неспадзявана». — «Так, згода, згода!» * * * Тыдня не мінула шчэ, Чакаў старога Грышку, недзе знік з вачэй, Нарэшце ён з'явіўся. Значылася з міны, Што ім прынесены шчаслівыя навіны. «Панічу, блізка, дзе чароту гушчыня, Ёсць лось-рагач, ласіха, з імі ласяня. Дык рушым заўтра з панічом, як ледзь заднее. Мароз слабы, без ветру, ёсць тады надзея На шчасце ў паляванні добраю парой. Вазьму я сані пад'яздовыя з сабой, Свайго каня, сыноў, упэўнены, панічу, Ў лася, бы ў сена стог, страляцьме паляўнічы. На паляванне ці гатовы пан як след?» — «А як жа, як заўсёды». — «Клопат наш сакрэт, Усё дапільнаваць. А стрэльба ці набіта?» — «Не». — «Што? Мы ж вырушым да дня шчэ менавіта. Зашыў у скурку кулі?.. браў іх на замер?» — «Не». — «Як жа быць, панічу?» — «Ат! зраблю цяпер, Ці стрэльбу набіваць мне будзе клопат нейкі?» — «Панічу, прабачай! Ласі не верабейкі. Не выйдзе анічога! Хай дазволіць пан Самому мне дагледзець паляўнічы стан. Трэ гэткія дапасаваць набоі ў рулю, Каб стрэліў — і пайшла раўнюткім шнурам куля. Даць пудла нельга, бо мне клопат немалы Шукаць… Вось тут мае, панічу, пасталы, У іх не холадна і ўзімку, то ж не ў ботах, Лацвей на снезе ў лапцях і трымацца потым. Апратка ё?» — «Ў мядзведжым футры йду на дзіч». — «Ха! ха! А снег? З яго не выпаўзе паніч! Лісінае ёсць бацькавае футра пану, Вось чым падперазацца?» — «Шалем». — «На загану! Дапраўды, з гэтым панам тысяча пацех! Паніч, як тычка на мяжы, то ж проста смех! Мы ж едзем на ласёў, яны ж бо не цяляты. Няхай усё абдумае стралец заўзяты, Драбніца можа загубіць надзею ў нас, Ласі не верабейкі, паўтару шчэ раз, Ад сораму згарэць, як уцякуць з-пад носу. А Божа ж мой! паніч якую стрэльбу носіць! Цьфу! з руляў нешта сыплецца на дол само. На соек, можа, едзе пан, на дзятлаў мо? Дальбог, паніч мне насланнё ліхое! У стрэльбе бруд, ці ж пэўныя дасі набоі? Бяру я стрэльбу, зрання прынясу сюды Набітай добра, чыстай, — і палюй тады. Ха! ха! не можа ў паляўніцтве пан кумекаць. Бывай здароў! Хвала Хрысту!» — «Хвала навекі». * * * На ўсходзе ледзьве толькі пачало віднець, Быў да паслуг ужо стары асочнік мне. Апратку ўбачыў Грышка і здзівіўся шчасна: «Мо добры паляўнічы з пана будзе з часам. Дык едзьма, бо пара ўжо падганяе нас, На досвітку пяе пявун астатні раз. Ласі тут блізка, хутка ім заступім ховы. Не стрэлі бабы — ўдача будзе адмысловай». На санях, гэтакія толькі на Палессі, Дзе хочаш, там і едзь сабе — балотам, лесам, Не шпаркі бег у іх з-за палазоў высокіх, Затое снег ужо не падапрэ глыбокі, — Мы рушылі, радком сядзелі ўчатырох. Хоць моцны, конь ішоў ступою, сані цёг, Яны, здавалася мне, рухаюцца ледзьве. Сплыло так манатонна з дзве гадзіны недзе. Прашу я Грышку: «Едзь хутчэй! задаў нуды». — «Паспех людзям на смех. Што станецца тады? Ці ж лось прывязаны чакае ў лесе дзесьці? Пайсці ён можа і далёка нас завесці, А конь прыстане, ўнікне ўся яго мага, І працай марнаю прыніжаны слуга!» Я змоўкнуць мусіў і сумотнаю хвілінай, Перш грэбліва чамусь, паглядваў на мясціны. Абшары дзікія, без сцежак і дарог, Асочнік толькі знаць ды звер палескі мог. Край гожы, некрануты быў перада мною, Чарот бязмежны, пушча з сіняй глыбінёю, Дзе хвой выносістых завершаны стажок, Як галаву, траха пасерабрыў сняжок, А побач клён раскошны, дуб стары, гарбаты, З разлогаю сукоў магутных, вузлаватых. Падшыта ўсё густым ляшчыннікам, лазой, Каб таямніцы ў глыбіні схаваць лясной. Ціхота… толькі дзятла стук заўзяты, бойкі, Ці крыкне папялістая ў спалоху сойка, Ці свіст арэхаўкі, аўсянкі цвірк чуваць, Ці піск гілёў, што чырванню зімой гараць. Язда мне здоўжылася, і сказаў тут Грышка: «Хай папяроскі курыць пан, як часу лішкі. Сваё як толькі зойме ў лесе месца хтось, Курыць ні-ні! бо не падыдзе блізка лось. Нюх добры мае. Я дзе сена жменьку кіну, Хай там саскокне пан у гэтую ж хвіліну, Ціхутка стане за алешынай грубой, Наставіць вушы ды глядзіць перад сабой — Прыйсці да пана мае лось-рагач з чароту. Няхай паніч падпусціць, цэліцца трэ потым У грудзі, ў шыю, пад лапатку — як зручней, Абы папаў, каб марна не ўпусціць надзей! Ласі тут блізка. Пан, пабач! — то ж след ласёвы. Цішэй! не гаманіць, бо звера спудзіць мова». Падрыхтаваўся скокнуць і сяджу маўчком… Мы едзем, едзем!.. Знецярпеўся і цішком Спытацца вырашыў: «Ці скора?» — ў гэту хвілю Заўважыў, што набок штось голаў Грышка хіліць І сена кінуў жменьку. Гоп! — я ў гушчары. Паехаў Грышка. Справа — волат-дуб стары, А злева цягнецца чарот густы, балота. Парушыў цішыню крумкач паспешным лётам. Каля алешыны я ўперад паглядзеў, Непадалёку ад мяне чарот радзеў, У ім неспадзявана вынікла паляна, Яна была лясной гушчэчай прыхавана. Я пільна слухаў, пільна ўглядваўся ў чарот, Вялікі пазначаўся ім абшар балот. Калі мяцёлкі пташка парушала часам, Стаяў як укапаны, сэрца біла часта. Здавалася ад шамацення шмат разоў: То ж лось надходзіць! — Не! — я памыляўся зноў! Бо шолах той змаўкаў, была наўкола ціша, Мяцёлкі ветрык ледзьве толькі пакалыша, Як пташка толькі сядзе, хіліцца гучок, Сініччын толькі чуўся ценькі галасок. Трывала гэтае чаканне мо з гадзіну, Заеў быў нуд. І вось шчаслівая хвіліна — Бег ліс палянай. Цэль хоць ледзь відаць, Сабе падумаў: стрэлю! Стане там чакаць Хто тых ласёў, няхай іх д'яблы!.. Ліс наўцёкі, Як бы пачуў мяне за вольхаю высокай. Шчыпаў марозік злёгку і калоў траха, Зноў думаю: да ліха! рукі грэць жа льга. Спусціў куркі, засунуў я ў кішэні рукі, Прысеў на снег, гляджу бяздумна ў даль з дакукі. Ахвотна папяроску закурыў пасля. Ці ж можа дым той даляцець аж да лася? І раптам нешта затрашчэла на паляне, Як быццам чую я каня: то йдзе, то стане… Ускокваю! шчоўк! шчоўк! куркі. Лаўлю гук той, А сэрца б'ецца, хваляў у грудзёх прыбой. Яшчэ хвіліна — рукі, ногі задрыжэлі: За крокаў сто мо лось стаяў вялікі вельмі, Выцягваў храпы звер — адразу, як нюхнуў, І дух чужы пазнаў, і небяспеку ўчуў. Раз! два! з дзвюх руляў пакаціўся гром усюды, Лось скочыў у чарот маланкай з перапуду — Ягоны тупат чуецца штораз слабей. Зноў цішыня, чарот калышацца сабе. Дзесь грымнуў стрэл, за ім другі адразу ляснуў, Зноў ціша мёртвая. Мінула многа часу, Аж бачу — на паляне рухаецца штось, Прыгледзеўся: там Грышка, з ім сыны і лось На санях. Звер прыкметна іх сабой абцяжыў. Курылі люлькі, йшлі радком утрох паважна. * * * Як я апавядаў пра свой залішні спех, Смяяўся Грышка, саркастычны быў той смех, За звычаем п'ючы з бутэлькі паляўнічай, Дадаў: «Ласі не верабейкі?! Так, панічу?»

III. Перад куццёй

«Куцця, паночку, заўтра, трэба ў поле рушыць, Вялося так спрадвеку». — «З дому йсці не мушу: Мароз вялікі, вецер, дзе ні стань — шарпак, Псы лапы зраняць». Як сказаў я, Грышка так І пляснуў у далоні з роспачы, няйначай. «Паночку! што я чую?! Што ўсё гэта значыць? Якая завіруха нават ні была б, А трэба йсці. Няхай не слухае пан баб! Ад іх, ад гэтага стварэння, шмат ліхога, Не абышлося й тут без языка даўгога: Зашкодзіць! — ляп! няможна! — ляп! абы мянціць. Цьфу! — заўтра з паляўнічых дома хто сядзіць? У дзень куцці паўсюдна ловы ладзяць людзі. Як заўтра пан заб'е, дык цэлы год біць будзе, Як пудла дасць, пасля і ўлетку, і зімой Натрапіць… стрэліць… папакруціць галавой! Шарак, забіты заўтра, многае пакажа, — Як лось, казуля ў іншым часе, столькі ж важыць. Ну хоць дразда забіць, хоць амялушкі дзве, На птаства будзе шчасціць, і не дзе-нідзе. Нам конча трэба йсці!» — «Ат! слухаю пустое! Лухта! Стары, а шчэ ўсё верыш у такое». — «Лухта? Паночку!.. Вось жа ў недалёкі час Базыль з Крывога Логу ў дзень куцці якраз Ваўка і не забіў. Такі стралец!.. год цэлы Пасля партач быў з партачоў, а ўсюды смелы. Сам бачыў, схібіў у дзіка — хоць бы кусток, Пытаюся: мо хворы?.. мо п'яны, браток? Панурыўся, стаіць ён як дурны, аж шкода, Мне ў дзень куцці той, кажа, воўк папсуў. Я згодны. Забіў тады… аж радасна на сэрцы мне! Клаў звера!.. хоць на крокаў сто і хвасянеш. Пасыпалася шчасце мне, як з меха зерне. Сава! — гляджу раз… луп!.. а падае цяцерка. Абход удачлівы. Нагледжу свежы след І адгадаю месца звера, ўвесь сакрэт». — «Ну, досыць!.. Заўтра йдзем куды на паляванне?» — «Ў лазняк». — «А там ці знойдзем?» — «З-пад зямлі дастанем!» — «А потым?» — «Праз хмызняк, што справа ад сяла, З другога боку трэ заняць. Хрысту хвала!»

IV. На ласёў на рык

«Панічу любы! завітаў да нас нарэшце! Сядзеў паніч задоўга ў гэным клятым месце, Пыталіся штодня ў двары, на вёсцы ўсёй, Калі ж да нас наведаецца вучань мой?!» — «Не мог прыехаць я праз розныя замінкі». — «Здароўе як?» — «Нічога». — «Не відно жывінкі З аднэй прычыны: места — не вясковы кут, Мудрэйшыя вы там, ды жваўшыя мы тут: Я дзед, гадоў — шэсць крыжыкаў, вось век старога, А шчэ з вас кожнага падужаць хопіць змогі». — «Хвальба». — «Ды не зусім! — шчэ не слабы на ўсё. Пан знае?.. пачаліся вабы на ласёў». — «То добра». — «Сёння ж паспрабуем надвячоркам: Удвух мы з панам рушым памаленьку борам, У Лядах вабіць трэ, пры возеры Гнілым». — «А ў Кругліцы?» — «Хай крые Бог на слове тым! Крушыны дзе няма, там часу лось не бавіць». — «За рэчкай мо?» — «Там не было на лекі нават!.. І начаваць да Базыля. Як стане днець, Дадому рушым праз імшары, і канец. Як прыйдзе лось на ваб, забіты будзе намі, А не, дык што ж… хіба ж адважваюць кіямі. Мо ў Чорных Лядах пан ваўка ўпалюе сам! Сядзіць, хітруга, як на варце сочыць там. Спанадзіўся… і як цялё вялізны, шэльма. Вастру я зубы на яго, мне кроў псуў вельмі!» — «Як жывяце?» — «Патроху нейк жывем сабе». — «Тытунь, фунт пораху і шапка вось табе». — «А мой жа дабрадзею! любыя паняты! Дарункаў кожны з вас прывозіць мне багата! Над тытунямі гэты панавы тытунь! Сягае ў мозак — аж да слёз, пад нос не сунь! Тутэйшы местачковец, мешчанчук насаты, Калі нюхнуў, быў чых — паліў, нібы з гарматы. Якое дзіва!.. спірт!.. І шапка! Божа мой! Пайду я на Вялікдзень да касцёла ў ёй. Ангельскі, пэўна, порах… Шмат з яго рахубы: Драбнюткі — нібы пыл, а з пысы выб'е зубы, Дай мерку добрую… То ж, браце, дзівіна: І дыму мала, й гук — як ляск у бізуна, Нясе ў раўнюткі шнур! Ды нам пара ў дарогу, Да Лядаў шмат, да возера таксама многа, З прычыны гэтай збор прыспешваць трэба край. Да стайні йду, хурман парупіцца няхай». Мо не пазней як з паўгадзіны, між палеткаў, Якія спелым жытам залацелі ўлетку, Каля жытнёвых коп на ржышчы за грудком, Паўз ніву грэчкі, што духмяніла мядком, Цёг трухам просты воз, драбінкамі названы, Таварыш паляўнічых, конік наш буланы. Я ехаў з Грышкам, а ў бары ўжо быў душой, Акрылены надзеяй добрай і думой. Нібыта стужка, лес наперадзе далёка Раскінуўся, абняўшы небакрай шырока. А жнівеньскае сонца прыспарала жар, Блакітны промнямі выбельвала абшар, Хіліла бег свой дзённы пакрысе. За возам Клубіўся хмаркай пыл, узбіты на дарозе. Клубоў разрост супыніць неўзабаве лес, Кружляе каня ў небе з крыкам жальным спрэс. Ды зрэшты — ціша. Спіць, спавітая спякотай, Уся прырода, толькі капытоў стукота І тарахценне воза будзіць той куток. Вось мы і ў лесе! Чуўся тут і халадок, І смольны водар, што струменіў бор хваёвы. Драбінкі трэсліся на сплётах каранёвых. Дарожка вузкая вужакай лесавой Вілася між кустоў ляшчынавых і хвой. Выстукваў дзяцел на ствале, і невысока Над галавою з крыкам праляцела сойка. Я свіснуў — і памкнула з пуду. Шчэ ляцеў Над намі нейкі птах, варону выдаў цень. «Но! но! стары буланку! — Грышка панукае Ды на каня і на дарогу наракае. — Удача, можа, будзе заўтра ў паніча, Як пойдзем разам паляваць на рагача. Надзеі мала сёння. Ёсць ласі далёка, Дзе матачнік, я без пары не б'ю. Як вока Пільную іх. А мо надарыцца пасля Нам з панам хвіля на шляху да Базыля. Калі там ні бываў, як нейкая мне кара Той воўк, крадзе мой час. Задам калісь прыпаркі Я шкодніку! — крыві мне колькі ён псуе! Не паддаецца воўк на хітрыкі мае, Ў адным заўсёды месцы, шэльма, чыніць варту. Бывалец ён, але ж і я натуры ўпартай». Штораз гусцейшы лес, хіліцца ўжо зачаў, Бо блізка тут вада. Дарога праз гушчак Віецца. Елка, вольха, цёмны граб, асіна. Прыемны халадок ад вільгаці ў нізіне. Раўчак, як шыба, бліснуў у кутку лясным, Тулілася сядзіба Грышкава за ім. «Гэй! гэй! — ёсць дома хто ці не?! — сюды, і жыва! Няма, напэўна, анікога, зараз жніва. Што ж мне рабіць?.. Стаяцьме дворскі конь у той Аборы, скемяць… ах, Вінцук не знае мой, Што ў Базыля мы будзем, ён прыйшоў бы ўночы, Прыдаўся б заўтра, дапамог бы нам ахвоча. Пацёгся ў поле мо?.. Што ж мне рабіць далей?.. Ага!.. пакінем торбу й стрэльбу на стале. Пабачыць, здагадаецца тады, што клічам, Пазнакай шлях падкажам… Добра ўсё, панічу! Паставіць трэ каня, сянца буланку даць, І рушым. Запрашаю ў хату завітаць». Гаспода. Посуд на паліцы. Чыста ў хаце. Абраз з выявай Божай Вастрабрамскай Маці. Таўстуха-печ, палаці, што амаль пад столь, Дзве лавы, зэдлік і засланы просты стол. На ім выглядваў хлеб з-пад чыстай палатніны, Нож побач, соль на сподку. Ток чысцюткі з гліны Заместа мосту, — гаспадыніна хвала. Пры печы вілы, качарга і чапяла. Карцінкі на сцяне наклеены. Змест кожнай Без повязі. Выяву ўбачыш Маці Божай, А побач войска — шыхт ваярскі за шыхтом, Малюнак пекла — плата за грахі агнём, Святы чаргуе Юры ў шышаку стажковым І этыкетка ад бутэлькі каньяковай, Красуецца французскі надпіс «fine champagne». Пайшла і мода вось — дзяўчынкі ля дзвюх пань, Якісьці зноў святы з шатанам і анёлам. Пад ложкам скрынкі розныя, пад самай столяй На рыбу восці, невад, вязкі сушаных грыбоў, Шмат усялякіх зёлак — не злічыць пучкоў, Вянкі цыбулі, белы часнаку вяночак. Віселі стрэльбы, торбы шэрыя ў куточках, Рагаціна ў куце выстойвала адна, То ж ловы помніла на медзвядзя яна, Стапырыўся над ёю цецярук напханы, На ваб, няйначай, паляўнічым ужываны. Гарэлі на вакне вазоны ад двара — Ў гаршчэчках месячная ружа і герань. «Наб'ю шчэ стрэльбу я, і выбірацца можна. Пакуль там што, пан ліпцу паспытае, можа, Свяжуткі, сёлетні, ільсніцца серабром», — Казаў Рыгор, нёс місу з сотавым мядком. * * * Ляснымі йшлі шляхамі. Дзе былі загібы, Ламаў галінку Грышка, каб Вінцук не хібіў. Сын мусіў знак чытаць, рабіць высновак свой. Праходзячы каля бярозы маладой, З-за паса Грышка выняў вострую сякерку, Надцяў кару і здзёр, дапільнаваўшы мерку. Бяросту белую накшталт стажка скруціў, Лазовай стужкай змацаваў і затрубіў — Разлёгся голас, вабіць так самца ласіца, І з гуку, і з адлегласці не надзівіцца. Хоць побач я стаяў, здалося мне ў барку, Што голас плыў здалёк, губляўся ў гушчаку. Мы ўсё далей, далей у цішы йшлі знямелай. Лес дзікі станавіўся і параскашнелы, Раскінуўся ў сваёй магутнасці, красе. Замілаваны мог даследнік пакрысе, Бы кнігу, тут чытаць гісторыю развою Прыроды, што спрадвек не ведае спакою. Вось волат-дуб, над гуртам дрэў дасяг ён хмар. Разложысты. Наўкол дзяржавец-валадар Забраў вялікую прастору ад суседзяў. Пад ім не маюць росту, выжываюць ледзьве Гатункаў розных карлікі — падданцы ўсе Манарха, прышласць ім надзей не прынясе. Хіба што волату імхі ўкароцяць часу, Зашмат на дубе развялося чужапасаў. Памчалася ўгару вавёрка да жытла, У жарало нарэшце скокнула дупла. За ёй яшчэ адна панеслася вяртляста: Выходзіць, смерць гасцюе ў волаце дуплястым. Дарма ўдаваў ласіху на трубе Рыгор, Дарма напагатове штуцэр быў яго, Бо толькі адказала здрадным тонам рэха, Ўзляцелі з крыкам сойкі ў палахлівым спеху. Брыдзем далей. «Няхай паніч у хмызняку Схаваецца і пытлю дасць таму ваўку, У гэтым месцы, шэльма, часта прабягае, І стрэліць тут лацвей, заслона не густая. Наўкола абыду, здаля мой будзе ваб». Нырнуў я ў куст ляшчыны. Побач волат-граб. Прысеў я. Грышка знік у лесавой гушчэчы. Ніжэла сонца, спёка ўнікла, камарэча Напала, толькі й чуў дакучны звон, Пісклівы не сціхаў каля вушэй паўтон. Пабольшала ў аркестры камаровых піскаў, Хоць і замоўкла шмат на твары ад прыціскаў. Не адстрашала нават кара камарні, Маглі заесці крыважэрныя раі, Свярбела скура — насланнё на паляўнічых. Не бачыў я красы, ў якую таямніча Прыбрала пушчу развітальнае святло, Калі да сну хіліцца сонца пачало, Залоцячы вяршкі хваінаў. Грышка ў лесе Здалёк, нібы ласіха, абазваўся дзесьці, Пасля завабіў зноўку і крыху счакаў, Хацеў я ўстаць і тут жа высачыў ваўка, Убачыў, як перамахнуў кусток лазовы І лесам пёр далей. Кроў хлынула раптова Да галавы… Чакай, дружок! Зручней я стаў, Прыцэліўся й трымаў на мушцы з-за куста, Націснуў. Тут жа засціла мне ўсё дымота. Я выскачыў, бы з прашчы, і панёсся лётам Туды, дзе трапіў пад прыцэл лясны хіжак. Ваўчугі не было — ну хоць бы нейкі знак. Я схібіў!.. Злы й нямы стаю. Уцёк ён, значыць. У гэты момант Грышка надышоў. «Пабачым, Як пан патрактаваў ваўка. Здаецца мне, Панёс ён кулю. Згледзеў — штось не тое, не. І вушы прытуліў, ішоў не так, як трэба. Як браў, паніч?» — «А па баку». — «Дзесь лапай трэпле. Ці бачыш?.. юха!.. о!.. ў ляшчыннік шыўся звер!.. Вось дык сумеўся ўрэшце з міны кавалер!.. Пазнаў адразу я! о!.. о!.. тут кропляў шэраг!..» Трыумфаваў так Грышка і ўжо бег уперад, З пазнакай радасці яго быў кожны рух — На хітрым ворагу здаволіў помсты дух. «Сядзеў!.. паглянь, паніч, сядзеў!.. о!.. юха кажа! Звялі з табой урэшце парахункі!.. Ляжа!.. Заліўся юшкай, дужы — шэльма! — ў лес глыбей Шчэ сунецца… Пад вуха вытрымаць ляпей Ці пад лапатку». — «Лёгка гаварыць, вядома, Ў канец хваста патрапіць хоць бы лотру тому, Як лесам прэ, — й за гэта ўсё Хрысту хвала!» — «То пэўна!» — «Што ж пляцеш?» — «Ат! звычка павяла… Я з радасці, панічу мой! Дый не зашкодзіць Практыкавацца маладому пры нагодзе, Калі стары й павучыць… О!.. ў гушчар, туды! Як стуль не йшоў, не будзе выкруту тады. Вакол хай пан бяжыць, а я ў сяродак самы! Схаваўся там, дык мецьме напатканне з намі». Пабег… Не ўспеў я пацераў дагаварыць, Як чую моцны Грышкаў голас: «Тут ляжыць!» Я дзёрся праз кусты, разносіліся ўдары, Яшчэ нябожчыка ўсё Грышка кіем жарыў, Чыніў страшэнны здзек — аж анямеў быў лес, Як з трупа Гектара калісьці Ахілес. «Пакінуць звера — то ж не ўчуць ганаравання! Хоць скура ўлетку й дрэнь. Адно з ваўком важданне, На ўцеху пану нейк зацягнем, зробім штось, Кол высеку і зачашу я гладка — вось! Звязаўшы лапы, сунем, на плячо канцамі — І марш! Заходзіць сонца, не марудзьма самі». Была ў бары ўжо ноч, як з хаты Базыля Неспадзявана бліснуў нам прамень святла. Вястуючы пра нас, заходзіліся брэхам Псы-дварнякі, будзілі ў сонным лесе рэха. Пасля завылі, блізка як былі з ваўком. «Учулі воўчы дух — трывога ў дварнякоў». Дзвярыма хтосьці скрыпнуў. «Ціха!.. вон, шатаны!» — На псоў азваўся голас. «Хто там?» — «Грышка з панам!» * * * У Базылёвай хаце чыстай за сталом Сядзелі на куце мы гаманкім гуртом, Нас вельмі ўсцешыла часіна адпачынку, Патрэсквала яечня гучна на камінку, Здалёку чуўся нам прыемны пах яе, Настрой вясёлы быў ад смакаты тае. Тацяна, жонка Базылёва, маладзіца, З румянкам ад агню, з яе не надзівіцца, Расставіла талеркі на абрус уміг. «Што маю, тым прымаю!» — запрасіла ўсіх. Базыль да нас быў піць гатовы… Бесклапотна На сене, як забітыя, паснулі потым. * * * Нас раскатурхаў сын Рыгораў у гумне, Вінцук пазнакі бацькавыя зразумеў, Ляцеў, як птах, час скарачаючы дарожны, Пару заўзяты паляўнічы знае кожны. Абмыўшы каля студні рэшткі сну з павек, Пайшлі бадзёра мы. Сабою там спрадвек Другія засланяла пушча таямніцы, Другія краявіды — проста задзівіцца. Абшар дрыгвы, бясконцыя кілімы мхоў І хвойкі нізкія, хоць шмат растуць гадоў. А цвёрдыя, бо мае іхняя драўніна Валокны гэтак моцна збітыя ў адно — Не паддаецца нат сякеры валакно. Вяршкамі хвойкі — быццам пальмінкі пустыні. Завальваліся ногі ў пух, у мох буйны, Стральцу ж то мукі нечуваныя адны. На ім шмат ягад. Тут жа буякі, або дурніцы, Абсыпала кусты зямелька-дараўніца; Сцвярджае Грышка, і без выдумак якіх, Што доўгі й моцны боль у галаве, як іх З куста спажыць, а назбіраныя не шкодзяць. Таксама журавіны вельмі шчодра родзяць У мхох пушыстых. У імшарыне глухой Цецерукі, глушцы бываюць чарадой, Ды большае вагі быў лоў у нас на мэце, Ніякі птах не зацікавіў бы на свеце. Імшарышчам свой прыспаралі мы паход, Здалёку лес хваёвы ды густы чарот Нас вабілі надзеяй. Зранку дужа росна, Упэрліў дрэўцы, мох і верас кропляў россып. Ледзь сонца дыск заззяў — і ажыла краса, Паўсюль зайскрылася вясёлкаю раса, Мох шэры стаў, хваёвыя галіны ўранні Як золатам абліты, ў дыяменты ўбраны. Згаворваў Грышка пацеры, чуваць былі Святыя словы, што з душы яго плылі. Напрыканцы ён заспяваў да Маці Божай, Узрушыўшы мяне вячыстай песняй гожай, Вітаннем нашае Заступніцы Святой, Хвалой узнебнай над імшарай і дрыгвой, Прыпадабненнем трапным Панны да заранкі, Якая дзень папераджае, час світанку. * * * Лаўцы ўжо разышліся, толькі ні на крок Не адыходзіў я ад Грышкі. Вось здалёк, Здалося раптам нам, адказ на ваб Рыгораў Данёсся. Голас быў слабы, няпэўны з бору. «Пан чуў?.. надходзіць лось… ай, латва! добра, ай!.. Да нас, напэўна, йдзе… Паніч тут ляжа хай!.. Маўчаць, як рыбіна ў вадзе, каб не нашкодзіць!.. Трэ вычакаць!.. Куркі, панічу, на адводзе!..» — Шаптаў мне Грышка, стрэльбу сціснуўшы рукой, Сагнуўся і прыпаў да хвоечкі малой. Я лёг, раса студзіла ўранку праз адзенне, Ды не зважаў, глядзеў на зараснік з надзеяй, Туды, скуль, думалася, выскачыць рагач… Завабіў Грышка… Слых і зрок свой як мага Напружваў, ды дарма… Рыгор штурхнуў, я трохі Паварачаю голаў, кінулася ў скроні Раптоўна кроў, як справа праз лясны гушчар Ішоў вялікі лось, я ўбачыў рагача… Той дзіўны стан не паддаецца апісанню, Як трапіць гэткае стральцу на паляванні. Дрыжэў, нібы ў гарачцы, — прыбліжаўся звер. Як трапным стрэлам прывітаць яго цяпер? Змагаўся я з сабой… Рука мая трымцела, Нарэшце нейкі момант вытрымаў на цэлі… Пальнуў… Лось — дыба, павярнуўся, потым скок… Раздаўся стрэл другі… Памкнуў быў лось убок, Хіснуўся… на калені ўпаў неспадзявана. «Як ад гарачкі гэтай адвучыць мне пана? За крокі тры ад нас лось быў бы акурат, Пан не падпусціць!.. звык смаліць за пяцьдзесят!.. Скажу, пан трапіў, праўда, і пры першым стрэле». — «Буркун! Ляжыць жа лось!.. лепш пахваліў бы!» — «Вельмі Хвалю!.. Пан добры паляўнічы! Толькі вось Дрыжэў увесь, нібы кісель аўсяны, штось, Апамятаўся ўрэшце неяк, дзякуй Богу, Не схібіў пан у цэль, што выглядала стогам!» — «Саромеўся б казаць, стары! сваё ўсё гнеш!.. Шанцуе гэтак, як сягоння, рэдка мне». — «То праўда, даражэнькі!.. Хоць бурчу з нагоды, Цябе, як роднае дзіця, люблю заўсёды».

V. Голад

«Нялюдскую забаву кіньце, мой панічу, Паслухайце старога, што дабра вам зычыць, Грэх хлеб круціць у галкі ды кідацца ім, Бо гэта Божы дар, хлеб госцем дарагім, Яго заўжды людзіне трэба шанаваці, Каб з хлебам хлеб штогод спаткаўся ў хаце. Калісьці, помніцца, нябожчык наш сваяк, Абы пабачыў, галкі хто круціў вось так, Ці свой там, ці чужы, — не выпушчаў ніколі, Мне вуха надарваў за гэткую сваволю. Заўсёды помню родзіча ды ўчынак той І за душу малюся — вечны супакой! Стары я і ўсяго нагледзеўся даволі, Быў двойчы на вяку маім вялікі голад. Сягоння зразумела мне, чаму не раз Ксёндз Бога ў суплікацыі прасіў за нас, Пра голад прамаўляў». — «Дык раскажы, Рыгору, Калі і як было?» — «Такога бачыць гора Не дапушчай жа, Божа! Быў я дзіцянём І на запечку разам шчэ сядзеў з катом У голад першы той; у лобе засталося Праз пятае ў дзесятае, тады жылося І матцы й бацьку дужа цяжка — плач, адчай. Усё пазней я толькі разумець пачаў, Калі падрос, і тое й гэта сам сабою Разблытаў неяк пасталелай галавою. Панічу, каб краіне ўсёй апекуны Не надаслалі на віцінах збажыны, На той бы свет пайшла палова люду марна. Вось гэтак — Бог калі замкне сваю спіжарню! То ж кара за грахі, як глуміць хто дары, Не верыць моладзь, хоць і скажа ёй стары. Другі вялікі голад, я малакасосам Шчэ быў, траха чарнелі вусікі пад носам. На ловы першы раз пайшоў адзін-адным, Сваю пакінуць мог я скуру ў лесе тым Заместа медзвядзёвай». — «Раскажы дакладна». — «Спатрэбілася б гутаркі на гэта ладнай. Спімо! Як зорка, служка Бога, ў ранні час Забліскаціць, пасцягваю я з ложка вас». — «Пра што, Рыгору, мова! кожны сам устане. Дык раскажы». — «Во боскае мне пакаранне! І самі не спіцё, і я з-за вас не сплю». — «Мой даражэнькі!» — «Ну, вось люльку запалю!.. З чаго ж пачаць? Хай будзе споведзь у зачыне. У кожным маладым нячысціка часціна. Даруй жа, Божа, грэх, тады ў душы маёй Сядзеў рагаты чорт з казлінай барадой, Шаленствам голаў скаламуціў. Ці то йгрышча, Ці ловы, аніколі ў кут не шыўся Грышка. Да скокаў размаітых і да калатні Быў здатны, шпаркі я, не меў сабе раўні. Маю з мядзведзем, з дубам сілу раўнавалі. І вось у вока мне тады дзяўчына ўпала, На згубу сэрцам пакахаў, куды ні глянь — Красуня, зграбная была яна, як лань. Румяная, цвіла, як мак, чарняўка тая, А моцы, вытне кулаком — духі займае. І многа бабскай спрытнасці было ў яе, Бы ў пытлі меле, як падскочыць да мяне З усмешкай. Маладому ўцеха!.. Папалётаў, Гатовы быў на сценку лезці з тых залётаў. Уляна звалася, Мікіты каваля Была старэйшая дачка. Ды вось здаля Трымаліся ад іхняга ўсе хаты роду, Бо род цыганскі быў. Іх трапілася продку Прывандраваць, асесці тутака сям'ёй. Ці ж маладому ў галаве гатунак той Іх роду й племя? Цешыўся з дзяўчыны гладкай. Хіба мяне абходзіў род? Але мой татка, Калі пранюхаў і залёты, і намер, Даў пытлю гэткага, што ў памяці й цяпер. Уляна, толькі потым зразумеў я справу, За нос мяне вадзіла, здоўжыла забаву, З жаўнерам уцякла. А верыў я тады, Што закахалася ў мяне, не знаў бяды. Тут голад надышоў. Усю вясну напасці — За маразамі спёка, сухавей зачасціў, Ні кроплі з неба, аж балотны ўсох абшар. Улетку здоўжыўся сухмень, нясцерпны вар, А ў дзень сямёх святых абложны дождж пачаўся, Два месяцы ішоў, усім у знакі даўся, Згнілі на полі й рэшткі восеньскай парой, Узімку голад, холад люты, Божа мой! Шчэ нам — сяк-так. У нас былі на тыя часы Ў каморы і ў таку хоць нейкія запасы, Ды паляўнічы, зрэшты, мог падацца ў бор, Тады нам трохі дапамог і панскі двор. А што да чэлядзі вясковай, люд убогі Тады шчэ нават рады быў бы з хлеба тога, Што напалам з амеццем, елі хлеб такі — Мог хутка запалаць, агнём вось толькі ткні, Ды брак і гэтага. Кару ўжо дзерлі з дрэва! І страх было глядзець на люд худы, схварэлы. Каваль Мікіта жыў у горшай шчэ бядзе Ад жыхароў другіх. Запасу анідзе, Яму забракавала шчэ й работы з хатаў, Расстацца мусіў кожны з конікам астатнім, Бо ратаваў жыццё. Я шляхам патайным Валок што-кольвек часта-густа з дому ім, Ды ў збытках не жылі і мы тады, васпане. Я й думаю сабе: галубцы вось Уляне Адзін мядзведзя паспрабую аблажыць, Не будзе сведкі, як употайку зрабіць, Прадам я жыду скуру, грошы — на патрэбы. І першы снег якраз, спрыяла ў гэтым неба. Мы з бацькам рушылі, парадаваў абход: Сляды ласёў, дзікі заходзілі на лёд, Мядзведжыя два тропы да Крывога Логу, Напэўна, праставалі да свайго бярлогу; Медзведзяняты тушы, мусібыць, малой, Як на сляды зважаць. Пасля ў глушы лясной На медзвядзёвы тор надарылася трапіць — У следзе шэльмы мой увесь хаваўся лапаць. У пушчу, ўглыб сляды, падумаў я сабе: Як добра! ўжо цяпер не выпушчу цябе. Вяду сумысля бацьку бокам, доўгім крукам. Назаўтра ўзяў да звера вучаную суку І стрэльбу на плячо, за пас сякеру ткнуў Ды йсці. Спаткаўся з бацькам, моўчкі не мінуў. «Куды?» — «Ласёў сачыць». — «Бярэш навошта сучку? Штось маніш! Сцеражыся, сынку, дам навучку!» Пайшоў у хату, пальцам на мяне патрос. Мінуў быў неяк — дзякуй Богу! — бацькаў чос. Я рушыў. Адшукаць сляды пашанцавала, Ды абысці мядзведзя клопату нямала. Далёка йшоў, да высекі старой, за ім, Стуль не выходзіў, дзесь у берлагу сваім. Я зменшыў кола раз, другі, аж нечакана Рванула сучка вераўчаны смык… Мой пане! Капою сена блізка ад мяне як бач На чалавечы рост падняўся быў кудлач. Аж лыткі задрыжэлі! Сучка безупынку Ірвалася, пусціў з рукі, сам да хваінкі Адскочыў. І за стрэльбу! Цэліцца — ды стоп!.. Накінулася сучка і за лыткі хоп. Мядзведзь раве, ўцякае!.. падае ў ламачча… Бароніцца ад сучкі, трэск чуваць… няйначай, Спрабуе ўжо схапіць. Я напралом валю, Забег і падпусціў, узяў у лоб — палю! Мядзведзь прысеў і лапамі — за лоб, а потым Галопам — проста на мяне! за дуб я — лётам! Затаньчылі наўкола дуба мы таго, За зверам сучка, нападае на яго, Падскочыць, скубяне. Скачу я ўлева, ўправа. Ратуй, Заступніца Святая!» — паўтараю. Тут — бах! — стрэл грымнуў. Татка мой спусціў курок І пад лапатку кудлачу ўсадзіў пянёк. Той духу не ўказаў! Да ног упаў быў таты. «Расказвай шчыра мне, малакасос смаркаты! — Спакойна й грозна мой прамовіў дабрадзей. — Чаго вышмыгваў з хаты й злодзеем глядзеў? Чаго ў абход мядзведзевы адзін падаўся?» Адказваць мусіў. Як на споведзі, прызнаўся, Не ўтойваў — то ж Уляне любай, дарагой. Што скажаце, панічу! — родны тата мой Не біў мяне, не лаяў, даў Мікіту збожжа. «Калі, — сказаў, — ты без Уляны й жыць не можаш, Дык што ж? — пасватаю, ды перш як у сваты, Шчэ пачакаць, смаркач, да лета мусіш ты. Пабачым вось, ці ёсць якая спадзяванка На добрую нявестку й жонку з тэй каханкі?» І што ж? ці ж памыліўся?.. Ведзьма ўжо была Заручаная і з жаўнерам уцякла, Якая ганьба!.. цьфу!.. Меў кару шчэ, заўважу, Мядзведзя ў двор адвезці. Пан стары, разважны, Прыстойным і лагодным слыў сярод людзей, І добры паляўнічы быў з яго раней. Набраўся сораму, як стаў я перад панам! Я ж бацьку прысягнуў выкладваць без падману, А многа на той час гасцей было ў двары, Да ўсіх пра гэта давялося гаварыць. Нямала там з мяне пацехі мелі госці, Бо плакаў, як расказваў. Даў учынак штосьці: Тады ў душы я прысягнуў за грэшны чын — Ніводнага шальмоўства не зраблю ні ў чым. Панове ў складчыну далі на дапамогу, Прызначыў жыта пан чатыры абарогі, З апекай, хоць і ціснула бяда нас тут, Вясны няшчасны дачакаўся неяк люд. Сказаць забыўся панічом, а як па стрэле Было маім. Аж люба, куля ў лобе села, Ды не пайшла, а знесла з чэрапа якраз І скуру й кудлы, не раўнуючы, як пас. Пянёк браць толькі трэ, як з медзвядзём мець справу, Пад вуха цэліць, кулі круглае не раю… Даволі пра даўнейшчыну тут згадваць мне! Цьфу!.. спаць калі ж мы будзем?.. хутка днець пачне».

VI. На глушцоў

Вялікдзень набліжаецца. Вадой вясновай Паразрывана крышталёвая закова. Заліты і папас, і поплаў, і загон: За хваляй хваля мкне пры ветры наўздагон. Звіняць у полі раўчукі, вада рачная Зіхціць на сонцы, бы луска ў ёй залатая. Вясною пахне. Бусел, любасна глядзець, Ляціць і з клёкатам сядае на гняздзе. Кігіча, енчыць чайка над прасторай воднай І моўкне ў далечы, спускаецца галоднай. Вароны парамі чакаюць тэй пары, Ці ж хутка на загоне ім гаспадары Зямелькі чорнае сахой адвернуць скібы? Уночы на рацэ агні. Пільнуюць рыбу. З лучынай яснаю на чоўне калыўным, Нібы Нептун з трызубам, з восценем даўгім Плыве адважны сын Палесся, вёскі ўбогай, Не ўвекавечыў пэндзаль Рэмбранта такога, У мроку пры святле лучыны век-вяком Здаецца духам чалавек, вадзяніком. * * * «Хвала Хрысту!» — «Навекі!» — «Пэўна, пан Рыгора Чакаў ужо і на глушцоў не здоўжыць збораў? Сяк-так, дзе бокам-скокам, дзе пералячу — І тута, кланяюся земна панічу». — «То дзякуй! — што ж чуваць там?» — «Проста з хаты, пане, Мой форт ледзь-ледзь пакінуў. Хто не абазнаны З мясцінаю, дык загавець таму душой, Бо не дабрацца да кута майго вясной. Вада вялікая. Дарма што час разводдзя, Цямком у лес на подслухі Вінцук мой ходзіць. І я махнуў, ды ў Кругліцы няма глушцоў, А з Чорных Лядаў дужа ўсцешаны прыйшоў, Нам пашанцуе ў паляванні. Лік ім губіш: І тут!.. і там!.. мець трэба голаў як на шрубе, Каб іх злічыць. Якраз да пана ў гэты дом З'явіўся ўжо адзін ад грамады паслом З запросінамі ў лес. Бач, пан, каго трымаю! Што за вага!.. фігура!..» — «Як дабрацца маю?» — «Фу!.. фу!.. паніч пытаецца! — як пад вадой Балота, дык на чоўне, рэшту — пехатой. Пытанне вось: ці ў кут мой трэба? То ж нязручна, Ляпей да возера адгэтуль рушма. Адтуль да месца мо з паўмілі, не далей». — «Праз лугавіны праплывем?» — «Там найзручней!» — «Сягоння добра б рушыць. Толькі ты, Рыгору, Стаміўся, мабыць?» — «Дык і што! абы не хворы! Мы пойдзем. Лес вялікі, дзень кароткі шчэ, Скажы, каб мне спажыць чаго далі хутчэй, Падсілкавацца трэ, спачыць хоць трошкі ў хаце. Уфф!.. праляцеў сягоння я тры мілі, браце». * * * Разводдзем човен дзесь пад вечаровы час У Ляды Чорныя занёс на спевы нас. За мшарамі пачаўся лес штораз цямнейшы Ды больш дрымучы, чым далей — дзічэйшы. Не чуешся ў магутнай пушчы векавой Прыроды панам, а часцінкаю малой. Рыгор тут раз, другі і трэці пагалёкаў, Прыслухаліся: нам адказ ляціць здалёку. «Там хлопцы! то і добра, што прыйшлі раней, Агледзелі, начлег спарадкуюць лацвей». На выспе гэтак званай, на малым пагорку, Чакалі нас дарослыя сыны Рыгора, Два хлопцы. Мокрыя, з гразёю, пасталы І крыссе ўподтык прамаўлялі, што паслы Рыгоравы балота мусілі так мераць. У кожнага ў іх стрэльба, торба і сякера, Заткнутая за пас сырцовы на баку. «Хвала Хрысту!» — «Навекі!» — «Янку, Вінцуку І панічу трэ спевакоў сачыць на токах, Я завінуся тут, ачышчу месца збоку Нам пад начлег, з ламачча раскладу агонь. Ідзеце з Богам, бо запала ўжо сутонь». Штораз цямней. Здаецца, хвоі ды яліны Вышэйшыя шчэ сталі ў гэтыя хвіліны. Ківаюць, здэцца, веліканы галавой І з вышыні няспынна сочаць за табой. Таемнасць шолаху, гамоняць ціха дрэвы, Крык сойкі, чорнага дразда ліюцца спевы. Далей праз гушчыню! Як плавень без стырна, Як птах начны, бясшумна ў морак парынаў! Штокрок стаю і слухаю… прысеў, чакаю… Зблудзіць я не баюся, лес вялікі знаю. Ад вусцішнае цішы, мроку, сценяў тых Уражанне на нервах дзіўнае маіх. Я ўслухаўся… пачуўся раптам лопат крылаў, Ляціць над самай галавой глушэц-страшыла, Адразу завярнуў улева неўспадзеў, Залапатаў і сціх — на дрэва, пэўна, сеў. Я чуў, як сэрца стукацела з хвалявання, Каб не парушыць цішы, стрымліваў дыханне. Глушэц затакаваў і змоўк, зноў песні зык, Птушыны спеў разлёгся. Брава! такавік! Назад стараўся адыходзіць асцярожна, Бо ў лесе кожны сук заўсёды здрадзіць можа. Дапамагаў мне мяккі пад нагамі мох, Без шолаху, паціху адыходзіць мог. Сцямнела ўжо, прыкмеціў зорачкі паходню І вырашыў урэшце йсці далей свабодна. Агледзеўся, вагаўся шчэ ў душы крыху, Ці не змыліўся, ці патрапіць я змагу. Ды зніклі думкі невясёлыя адразу, Як стук Рыгоравай сякеры ўчуў выразна — Звароту нітка вось. І неўзабаве стрэў Святло пурпурнае на вершалінах дрэў Ад вогнішча начнога. Лесам брыў цямраным, Спыніўся, тым відовішчам зачараваны: Эфект святла і ценю панаваў наўкол, Забарвіліся дрэвы, мох, кусты і дол, А людзі пры агні — не ўздумаеш такога, Як быццам з чарадзейскага жыцця ляснога. * * * «Шатана ці русалак бачыў ты хіба?» — «Фу!.. цьфу!.. Панічу! ну навошта пахвальба? Нібыта не баіцца сілы пан нячыстай?!. Мо тут шатан сядзіць на хвоі дзе камлістай! Нячысціка ды клікаць?!. У імя Айца!.. Мы ў пушчы, а не ў хаце свячанай!.. Жыцця Яе не перадаць… гм!.. кніжкі пан чытае І верыць, што бязлюдны лес душы не мае? Прабач. Дык слухайма, лавем жа кожны гук, Ад пушчы пан не спадзяецца гэткіх штук. . . . . . . . . Паніч ці чуе?!. Я звяроў і птахаў знаю, Ды што за д'ябал, голас чый, не адгадаю!.. Фу!.. цьфу!.. спакуса панава… пачаў вярзці! Я ж вернік, пад святой апекай у жыцці!» . . . . . . . . Шаптанне пацераў… Дапраўды ў пушчы ночнай Усякіх гукаў тысяча. Пазнаць захочаш, Не разбярэш дзесятай часткі з іх ніяк. Хіхікне хтось, а там заплача горка так, Тон часам жаласлівы, часам востры, дзікі. Таемныя спрадвеку пушча мае зыкі. Хто скажа, што ў сабе захоўвае яна?.. Яе ўрачысты й грозны голас — цішыня, Як тону вушы аніводнага не ўловяць. Не дзіва, што ў праявы верыць люд вясковы. До ў пушчы раз паначаваць і там без слоў У гукі ўслухацца таемных тых размоў. Так думалася мне, як лёг я адмыслова, Акрыўся буркаю на купе лап яловых, Яліну Грышка ссек. Прыемнае цяпло Ад полымя вялікага няспынна йшло. Снапы бліскучых іскраў угару ляцелі Зігзагам фантастычным. Ніклі летуценні. На ловах лёгка спіцца… Цёмнай шчэ парой, Нібы вупыр, схіліўся Грышка нада мной: «Панічу, трэ ўставаць!» Мяне прабрала крыху, Дарма што цёплае адзенне. Цёмна й ціха. Між хмарак дыяменты зор. Я ўстаў, мацней На голаў шапку нацягнуў і сеў хутчэй Да вогнішча. «Глушца на токах не адстрашыш, Калі з'ясі на адыходзе цёплай кашы, Сагрэе пэўна… Ўчора запытаўся пан, Ці ў пушчы часам Грышку не спаткаў шатан? Гм!.. Што ж сказаць на гэта?!. Кпяць за кожным разам З нас, прасцякоў, панове… Трасца й ёсць жа назва Таго вось ліха. Пан жа згодны! На яе, Як чар, стары тут Грышка радзіў бы свае Спажывы з'есці цёплай… Выбач, пане, ўчора Быў не да смаку жарт!.. нядобра!.. Што ж да чорта? Ці ёсць? не знаю… Пан па гутарцы такой Хай будзе асцярожны ў глыбіні лясной… Дахаты мой Вінцук пабег быў ночай цёмнай Па казанок… Заснуў пан без вячэры цёплай». * * * Я памаленьку з астраўка пайшоў у мрок, Тут угрузаў, дугою гнуўся там штокрок, Інстынктам кіраваўся памяці ў надзеі І пільна прыслухоўваўся, што пушча дзее. Агню не бачыў я, ўрачысты супакой, Лес толькі, бы гаворыць, верх хістае свой, На смельчака дзівуецца, які пакрочыць Адважыўся ў абшары лесавыя ўночы Далей — уперад!.. Раптам блізка трэск зусім, Вушам спачатку веры не даваў маім. Прыслухаўся, дапраўды тросся куст вяршкамі, Сухое лісце шамацела гэтаксама, Ступае хтосьці… Глянуў… здрыгануўся ўвесь, Аж сталі дыба валасы на мне — мядзведзь!.. Ягоныя абрысы ў мроку ўбачыў толькі, Прыблізіўся і стаў за крокаў пяць, не болей… Ці збегчы — паратуе бліскавічны рух, Ці хуткія два стрэлы шротам з метраў двух! Пасля за дрэва. Колькі часу я выстойваў Сярод бязлюднай пушчы, ельніку густога, Не знаю, дрыжыкі ўзялі мяне суздром, Быў вока ў вока я з пушчанскім каралём… За мною раптам шолах!.. Тут мядзведзь вачыма Павёў туды, дзе шум, і з гэтае прычыны Ён адышоў, мармычучы… І там яго Замоўкла крокаў водгулле… Пасля ўсяго З палёгкай уздыхнуў — мінулася ліхое, Шчэ вуха навастрыў на месца на другое, Туды, скуль шолах даляцеў, але дарма Я сіліўся пачуць — знік шум, нідзе няма, Спакою анішто не парушала ўранні; Я зноў уперад рушыў, яснае світанне На цёмным небе, ўжо займалася на дзень. У пушчы глуха шчэ, ды гукі дзе-нідзе Вітаюць сонца, першыя снапы прамёнаў. Агледзеўся, чакаючы знаёмых тонаў… Я не блуджу, бо той куток пазнаў, дзе быў, Дзе ўчора поблізу такавіка сачыў. Вось чую зык… выразны… то ж глушцова песня!.. Няма сумнення!.. Бы падушка, мох у лесе, Зраблю два крокі асцярожна і далей Набліжуся на столькі ж як мага цішэй. І ў спеху і ў трывозе праставаў да токаў, Дыханне стрымліваў сваё на кожным кроку. Як толькі даляціць глушцовы ў лесе спеў, Я скокну і замру ў тэй позе. Паглядзеў — Сядзіць глушэц, задраўшы дзюбу на асіне, Спявае песню, пушча гэтаю часінай Заслухалася, хвост, як веер, распусціў, Няпомны ў спеве, ў гімне любасным на здзіў. З грудзей не выскачыць ледзь сэрца, як нарэшце Наблізіўся я неяк праз замінкі ў спешцы… Пара!.. Прыцэліўся: стрэл грымнуў, дым пайшоў, Хіснуўся птах, з асіны каменем далоў, Галіны ломячы, і ў шэры мох аж бухнуў, За ім ляцяць сукі сухія, пацяруха. «Нішто сабе! нішто!.. віншую!» — «Дык ты тут?» — «А на выпадак… што?.. быў пану перапуд? Ды шчэ які!!. Я чую, хтось яшчэ там ходзіць, Падумаў, мне туды падбегчы не зашкодзіць, Падрапаць пану скуру лапай мог мядзведзь. Загнаў у рульку кулю, рупіўся паспець, Сякера шчэ за пасам… Гора з панам многа, Пільнуй яго, нібы дзіця!» — «Не знаў нічога, Твае чуў крокі, хто ж яшчэ з'явіцца мог? А што, калі другі!.. Хай укрывае Бог!.. Ды наша вогнішча было з таго вось боку Раскладзенае на начлег непадалёку, Мядзведзь стуль быць не мог…» — «Дам раду, павучу, Не трэ шукаць шатана ўночы панічу!» Пачуўся стрэл далёкі. «То Вінцук страляе!.. Вось і наслаў мядзведзя!» — «Хто?» — «Шатан пракляты… Панічу, ціха!.. добра спеў цяпер чуваць… О!.. о!.. і не перастае глушэц спяваць. Скачэм!» За гэтым разам стаўся я віною: Глушца спалохаў сук, што хруснуў пад нагою, Як блізка быў. Цьфу! цьфу! навуку кагадзе Пан меў, а на глушца, нібы на дзятла, йдзе. Тут мох кілімам, а паніч у лом паціснуў, У горшае шчэ месца пхнецца там наўмысна. Глядзець пад ногі трэ!» Пачуўшы наганяй, Не змоўчаў я: «Тут голаў толькі й задзірай, Як хочаш бачыць, дзе сядзіць». — «Ды не, наліха, Выгледжваюць пасля, як падкрадуцца ціха. Глушэц не дроздзік!.. Годзе, зачало світаць, І з дрэва мусіць такавік ужо злятаць».

VII. Аблава на ваўкоў

«Паночку, ёсць!.. знайшоў! каб колька ім падпала! Ажно за Цэпрай, пад смалярняй заняпалай. Нядобры час цяпер, каб іх упаляваць. Ці — мала ўжо ваўкоў? Бадзягі ўсё чуваць, Тут сёння абзавуцца, заўтра аж за мілю! Тутэйшыя лясы я знаю непамыльна, Цвярджу: няхай мне паляўнічы плюне ў вочы, Калі непадалёк бярлог асочыць воўчы. Нарэшце племя іх амаль прапала марна, Завабіць вырашыў ваўкоў аж пад смалярняй — Маўчаць, а блізка — ранак, час ужо не той. На спробу зацягнуў іх песню Янка мой. Фі!.. фі!.. аркестра, пане! бы кадрылю грае! Як з Капыля ці з Клецку музыка жывая!!. Мы бокам — граюць зноў!.. Каб пэўнасць мець далей, Смалярня ўчора шчэ прывеціла гасцей. Разы чатыры з боку вабілі другога — Тамсама выюць… Мог бы тычкамі ля логу, Заняўшы паўвалокі, значыць іх кубло. Сачу даўно — асочкі лепшай не было. Аблеткі ёсць, і пераяркі, і старыя, Ці шэсць, ці сем — да ладу не дайшоў тады я. Кутом у лесе будзе лінія паноў, Ваўкам канец, мы іх паб'ем, як бараноў. Каб не марудзіць толькі, не губіць надзеі, Хай піша пан лісты і просіць на нядзелю. На тракце пры карчме гасцей далёкіх збор, Туды ж аблаўнікам ісці накажа двор. У косці ўвернем гэтым шкоднікам праклятым. Хвала Хрысту!.. Пара вяртацца мне дахаты». * * * Нядзеля. Пры карчме дружына, ўсякі люд: Паноў і з міны, і з чупрыны колькі тут, Асобнымі грамадкамі трымацца мусяць Пры іх службоўцы, шляхта. Кручаныя вусы, Асмужаныя твары і адменны рух, Мажныя, дужыя, відочнай моцы дух — Кантраст між шляхтай і службоўцамі, бо тыя З блядым абліччам, без крывінкі і худыя. Далей стральцы — лясная варта, каля іх Падпанкі, хурманы, прыслуга, між усіх Паводзяцца свавольна франты-местачкоўцы, Да дзевак прыстаюць, хіхікаюць бясконца, На ўцеху ганчакоў уздумалі дражніць. Стары іх Грышка мусіў тут жа абсадзіць. Загоншчыкі на прызбе, ганку і пад плотам Былі наводдаль, не раўнуючы, як сплёты Даўжэзнае вужакі чорнай, што паўзла І ўсю вялікую карчму апавіла. З аблавы кожны быў узброены ці стрэльбай, Ці кіем — помстаю кіпеў на воўка, шэльму. Пацешныя між імі надта хлапчукі: Ледзь ад зямлі адрос, а цягне кол такі — Падняць яго не можа, татава налезла На вушы шапка, голаў скрыўшы ўсю гарэзы. Вазы і брычкі скупіліся за карчмой, Падпіў з засценка шляхціч, пры гурме чужой Крычыць на сына: «Паказаў сябе, праславіў!..» Ад смеху Грышка клаўся, ведаючы справу. «Ну й паляўнічы ў нас — на камароў яму! Ці ў стрэльбе помніць што?.. Хто веры дасць таму? Хай пан адкажа нам!» — «Курок… шчэ шомпал, шрубка». — «Ха! ха! названа драбяза — забыта рулька, Няма чаго, так лёгка памагчы й бядзе! А на аблаву едзе ды за мілі дзве!» На тракце тарахценне, пыл над ім падняўся, Чуваць званок паштовы, станавы прымчаўся. * * * Аблавы не ўдаюцца на ваўкоў цяпер, Малы з іх вынік, клапатных замнога мер. А вырак гэтакі гаспадароў вясковых — Ваўкоў трэ конча вынішчаць і тэрмінова. Аблавы сельскай дысцыпліна — што й казаць, Перашкаджае паспяхова паляваць. Не тыя ўжо стральцы, паводзяцца нядбайна, Ад месца ад свайго ў лес ціснуцца патайна, І ў выніку старога шкодніка ніяк Пакласці не ўдаецца, воўк стары ў гушчак Заўжды ўцякае ўмела. Грышка з тэй прычыны, Стырно ў яго руках, меў клопат не адзіны. Паліцыю і воласць упрасіў раней, Каб у аблаве паспрыялі ахватней; Загоншчыкаў спатрэбіў на гурты чатыры, Дзяўчат прагнаў. «Нідзе ні ладу з іх, ні міру! На паляванні дзеўкі — кіне й стрэльбу зух, Не йгрышча лес! Іх у запечак! у катух!.. А то пачнуцца жарты, заляцанкі, смехі, І драпануць паціху парамі ў арэхі». Дзесяткамі расставіў кожны гурт пасля, Даў палясоўшчыкаў — людзей пад іх нагляд, Асобна фракцыі стварыў, каб ім адказваць За дысцыпліну ў лесе. «Хлопцы! я адразу Задам таму, хто правароніць у кустох: Са мною справу мець — хай укрывае Бог! Фланг левы весці Базылю, Вінцэсю — правы, Пакуль не стрэнуцца, маўчыць уся аблава, І люлек не курыць нікому патайком, Бо разаб'ю, дальбог, на пысе кулаком. Праз дзесяць крокаў ставіць, дзе й гусцей, як трэба, Глядзець, вачэй не зводзіць з-за куста ці дрэва. Ну, з Богам!.. па чарзе!.. Прашу ласкава вас, Вяльможныя панове, помніце наказ Рыгораў у выправе… Пільнавацца месца, Як дзе каго пастаўлю, маю вас я весці. Бяруся сівізной маёй запрысягаць, Што ў добрым месцы будзе кожны з вас стаяць. Пазначыў пункты я галінкай заламанай, Там толькі аднаму спыніцца трэба пану. Як ваша воля й ласка, рушма ўсе за мной!.. Не мовіць, ідучы!.. — і гэтаю парой Нікому не курыць!..» Хто ў лесе з паляўнічых, Калі надзеі не губляе таямнічай, У стане праціўляцца ўражанням жывым, На месцы ў час аблавы стоячы сваім. Той момант, мілы сэрцу, тое хваляванне, Калі губляе воля ўладу, панаванне І водзіць толькі ў ведамых стральцоў рукой, А маладым бракуе волі ўжо такой; Той электрычны ток, што перад самым стрэлам У нашай у істоце прабягае цэлай, — Як выказаць, пачуцці перадаць стральца, Калі бяжыць звер з пуду проста на лаўца. Я ў думках месца кляў, зарослае лазою, Мяне лазняк паблізу атачаў сцяною, За крокаў трыццаць не прыкмеціш тут ваўка. Зламаў галінак колькі, сцяў нажом з вяршка — І ўбачыў справа выспачку неспадзявана, На ёй быў трохі змяты куст, трава стаптана. Я ўлажу!.. Аж пярэсмык добры там знайшоў! І цэль відаць адсюль, стралец тут мае схоў. Прыгледзеўся пільней, заўважыў быў ля спуску Галінкі заламаныя. Пярэсмык вузкі, На стрэл прарэджаны, знікаў у гушчаку. Пазнаў у зробленым і вока, і руку, Меў Грышка рацыю, да месца прыглядаўся, Сюдою воўк стары не раз, напэўна, краўся. Нямая ў лесе цішыня, глухі спакой, Хоць Грышка тут аблаву чыніць на ваўкоў. Урэшце знак — далёкі стрэл — і закіпела Шырокае паўкола!.. Купка праляцела Драздоў, і цецярук мільгнуў быў, беляка Я згледзеў, выскачыў з лазы ён, даў слупка І ўцёк. А гоман рос, вось даязджачы трубіць У рог — то блізкае ваўкам спавесце згубы. Гон закіпеў, як толькі ўсім сігнал далі, На вока, пэўна, купу ганчакі ўзялі. Калі на флангах стрэлы ў лесе прагрымелі, Загоншчыкі па ўсёй аблаве зашумелі. Ваўкоў аблога прыціскае… І стральцы Ўжо сыплюць стрэл за стрэлам. У другім канцы Пачуўся крык: «Пільнуй!..» У лазняку штось рушыць, Штось шаснула і раптам выткнуліся вушы, Пад ногі выскачыў вялікі воўк з кустоў, Палю, шчаслівы момант улучыўшы той, У лоб, праз дым убачыў — лапамі накрыўся І тут жа ўскочыў і паўзе… у лес пашыўся! Надзвычай дужы звер… Чакай, чакай, дружок! Яшчэ табе дадам!.. і склаўся на разок, Ды тут аблетак трапіўся з кустоў на вочы, Палю па ім — уцэліў па баку, як скочыў — І воўк перакуліўся… Я заклаў набой. Ляжыць аблетак, а стары, вялізны той, Пацёгся, след пакінуў па сабе крывавы. Шчэ колькі стрэлаў, крык яшчэ і шум аблавы, Ды ўсё паволі моўкне, сціхла гранне псоў, Канец аблаве, паляванню надышоў. Змаўкае рог. «Што пан мне паказаць гатовы?» — «Тут малады, стары ж, як мае лоб сталёвы, То шчэ жыве… Вось кроў!» — «То ўдача паніча! Дабіты ўнізе быў кіямі з-за пляча. Яму пан перабіў пашчэнкі, выбіў вочы, Скрываўлены, ды поўз у схоў — у воступ воўчы, Ўзялі — як у цапы. Уцехі там было!.. Нябожчыка пярэсцяць шчэ й цяпер калом. А што? няблага выйшла? Столькі ўпалявалі, Як меркаваў, калі аблаву пачыналі. Вось два старыя, два аблеткі, маладых Шэсць, ліс, барсук! Як Грышкаў рэй, вось так тады. І кожны стрэліў пан або пабачыў воўка. Мо чвэрць нібыта на вайне: бах! бах! — не моўкла. Што пан старому скажа тут на гэткі рэй?» — «За ўдачу й за тваё здароўе выпіць трэ!» — «То дзякуй! Грышка і за ловы, і за пана Звяселіцца ў бары пачосткай на паляне». * * * Вярталіся мы пад карчму, ваўкі амаль Запоўнілі драбіны, цэлая гурма За возам паляўнічых. Трыумфатар быццам, Разлёгся Грышка на ваўках — не надзівіцца.

VIII. Апавяданне даязджачага

Увечары агніста неба чырванее,

Здаецца, што ў пажары горад палымнее.

На небасхіле хмара ў сонечным агні,

Дзівосныя адценні множаць прамяні.

Блакіт цямнее, нікне, рэдкія хмурынкі

Чародкай лебедзяў паволі, безупынку

Плывуць на захад. Ціхай песняй угары

Здаецца пошум хвой высозных у бары.

Лясныя паступова пташкі замаўкаюць,

На ноч сярод галін увечары сядаюць.

Высока дзесь кружляюць толькі канюкі,

Піць! піць! — крычаць,

енк іхні жаласны такі.

Замоўкла, кончылася ў лесе паляванне,

Паважныя паны паселі на паляне,

Ліс і скрываўленыя шаракі ляжаць,

Пры дрэвах стрэльбы паляўнічыя стаяць.

Паблізу даязджачы трубіць, псоў склікае,

Гук хрыпкі рога адгалосак паўтарае.

Панове селі ў кола. Смех і шум размоў,

Папаскаю звяселена душа ў паноў.

«Што ж ты ад нас усіх трымаешся асобна?» —

Сказаў хтось да стральца.

«Мне ціснуцца нядобра,

Няёмка ў кола панскае, трэ воддаль быць.

Ці ж мне калодаю нячэсанаю слыць,

Каб тут няпрошаным да ягамосцяў лезці

І між паноў паважных бессаромна сесці?» —

«Не застанецца далікатнаму нічога!

Нас, бачыш, купа, а гарэліцы нямнога», —

І пан падаў бутэльку, каб стральцу даць слова.

«Уклон вам нізкі. За здаровейка, панове! —

На лык узяў, аж пацякло з даўгіх вусоў. —

Калі не супраць, дык я сяду між паноў…

Тых часаў дзе сляды, калі было багата

Глушцоў, больш, як цяпер баранчыкаў дзюбатых?!.

Калісь мы білі медзвядзя, лася, дзіка,

Цяпер за мілю ехаць трэ на шарака;

Не вабіў цецярук калісьці паляўнічых,

А сёння перапёлку за ласунак лічаць.

Цьфу! А стралец цяпер! няўклюда, целяпень!

Глядзець я не магу на гэтакую дрэнь!

Трымае стрэльбу, нібы мыліцу калека,

Пальне і тут падскочыць: схібіў, бо няўмека!

Ці ж хто на паляванні знаецца з хлапцоў?

Узяць аблаву. Згоняць зграю селюкоў,

Ні ладу, ні парадку, толькі крыкі, смехі!

Адны пайшлі ў грыбы, другія ж — у арэхі.

Бадай ім з пекла не вылазіць! Акурат

Вось пазаўчора і ўцякло ваўкоў тых шмат.

Аж чорт мяне насіў, аж засвярбела лапа,

За звычаем старым узяў бы я гарапнік.

Даўней, як да навукі прынялі хлапца,

Яго вучылі бізунамі на стральца,

Была за пудла скура кожнага ў рабоце:

Таму якія зухі ў пушчы, на балоце!

Вось так было тады. Пацвердзіць кожны з вас,

Сапраўдных паляўнічых мала ўжо ў наш час.

І я, хто бачыў тых стральцоў, навуку тую,

Па тэй мінуўшчыне ажно да слёз сумую.

Раз, помню, да двара з засценка прынялі

Двух хлопцаў, двух братоў. Што за стральцы былі!

Іх прозвішча Чырэц. Дваровыя другія

Стральцы да іх ні блізка, кулямі ржаныя

Саломінкі сціналі». —

«Дзе цяпер браты?» —

«Адзін з іх гаспадар, заможнік, багатыр,

А колькі ён зямлі паводле стану мае!

Другі ў спачыне Божым, ні пра што не дбае». —

«Памёр?» —

«Ага, быў гэткі зух, шкада яго,

Мядзведзь, кудлач, папераломваў усяго». —

«Як сталася? я ж чуў, не хібіў аніколі». —

«Калі запіша Бог каму якую долю,

Ужо таго не ўнікнуць, маюць лёс усе:

Мы толькі стрэліць можам, кулю Бог нясе.

Было вось гэтак. Нам асочнікі сказалі,

Што троп мядзведзіцы вялікай напаткалі,

Медзведзяняты і пястун хадзілі з ёй.

Трэ асачыць, быў момант надта зручны той.

На нас, стральцоў, ураз падзеяла выснова:

Як лоўчы ў двор дасць знаць, дык з'едуцца панове,

Аблаву сцягваць з вёскі — будзе ўсім наказ,

А нам што з гэтага? Без плёну амбарас.

Тады мы парашылі: без аблавы самі

На паляванне рушым тайна з ганчакамі.

Лясы мы зналі тут і за Зарэччам шчэ,

Ды лёгкія на ногі. Кудла не ўцячэ!

За скуру мецьмем грошы, кішаню напоўнім.

Была тады ўжо восень позняя, як помню,

Дзён колькі замаразкі, меркавалі мы:

Мядзведзіца, пачуўшы надыход зімы,

Шукае месца добрага на свой спачынак,

А самка, як з малымі, страшная звярына,

Ды ў нас, у маладых, і сіла, й востры зрок,

А досвед каб здабыць, трэ не адзін гадок.

Мы псоў бярэм, пяцёра нас, і рушым, значыць, —

Браты Чырцы два, Грышка, я і даязджачы.

Ішлі мы разам, пэўна, больш за мілі тры,

Дзе багнішчы, імшары, галыя бары.

Заядлы, востры гон нарэшце мы пачулі,

Сабакі медзвядзя, няйначай, скубанулі.

Хто ўправа!.. хто налева!.. раптам трэск і роў,

Мядзведзіца бароніцца ад ганчакоў,

Шпурляе што папала: пні і лом усякі,

Дакучліва ўсё лезуць да яе сабакі.

Чырэц старэйшы — лясь! — ды стрэльба падвяла,

З другое рулькі — лясь! — зноў!.. яліна памагла,

Яго на хвілю ўкрыла ад звяругі тога,

Чырэц тут кінуў стрэльбу і дай Божа ногі.

На шчасце, псы змаглі хоць крыху паўстрымаць,

Мядзведзіцу рвуць ззаду, кудлы аж ляцяць,

Ды здаганяе хлопца, крык пачуў ягоны:

«Ратуй, о Божа!» — зваў Чырэц да абароны.

Прыцэліўся… але страляць было тут як,

Калі калені трэсліся, калі гушчак,

Калі напераменку бачыцца, паверце,

То чалавека галава, то пашча звера.

Нарэшце: бах! шчэ бах! страляў я з гушчару —

Мядзведзіца ажно падскочыла ўгару,

Схапілася за голаў лапаю і села,

Хіснулася і, падаючы, зарычэла.

Мы да яе, ўжо душаць псы медзведзянят,

Пястун бароніць, пад лапаткі — пух! Віват!

Як раскусіць арэх — адразу ўсіх паклалі,

Чатыры трупы медзвядзячыя ляжалі.

Не парушаць жа звычаю, панове, нам,

За чарчынай разгаманіліся мы там,

Гарэзуем сабе, вясёлыя такія,

Нябожчыцу Чырэц старэйшы лупіць кіем

І прымаўляе: «Пападзерла ты калод?!

І маеш, дабрадзейка, кулю ў лоб за мёд!

А колькі коней, бараноў, цялят, кароваў

Задзерла ты, праклятая! Ляцела з ровам

За мною, каб узяць у кіпцюры свае?

Чакай жа!.. Косці я памацаю твае!

Калі Чырэц прыказваў і лупіў, шчэ тая

Нябожчыца мядзведзіца была жывая,

За ногі хоп і драпаць пачала Чырца…

За стрэльбу кожны — не набітая ў стральца…

Пасля да вуха рулю… стрэл… адныя раны:

Руку Чырцу пагрызла, скура ўжо садрана…

Убачылі мы ў тэй мядзведзіцы тады

Дзве баразны на мордзе — стрэлаў двух сляды,

Не закранулі мозку. Цэліў дасканала,

Ды следу кожнаму дзвюх цаляў бракавала.

Хвілінай гэткай сэрца грудзі разрывае,

А занямелая рука курок спускае.

Вось так па радасці прыйшла тады і страта,

Чырэц не скуру медзвядзёву нёс, а брата.

Пакуль дамоў занеслі сцежкаю лясной,

Гадзіны дзве мінула. Сплыў стралец крывёй,

Прытомнасць страціў ён. Не памаглі і лекі,

І праз два тыдні той Чырэц спачыў навекі». —

«А што тады панове?» —

«Па прыгодзе той

Спісаў нам скуру лоўчы ўласнаю рукой,

Бо заслужылі. Моладзь шкодная залішне,

То ж блаславёная рука, як скуру спіша.

А зараз што? Не чуе скура бізуна,

І ў галаве і ў сэрцы пустата адна».

IX. Стары паляўнічы

«Паночку, май жа ласку на стары мой век, Дай пораху набой! Стрэў ліха чалавек. Сякі-такі дабытак нажывеш у хату, А ліха падпільнуе дый учыніць страту. Вось і цяпер: якое жарабё на звод, То ж конік гаспадарскі быў бы на той год. Мядзведзь задзёр і завалок у лес пад хвою. Каб ліха скурчыла яго за гэта ўдвое!!. Паночку, дайце пораху, і кудлачу Адплата будзе — юху я яму спушчу!» — Так згорблены і сівы, надышоўшы зрана, Прасіў калішні дворскі паляўнічы ў пана. «Рыгору, што пляцеш ты языком сваім? На старасць з глузду з'ехаў, хворы ўжо зусім, На кудлу йсці ён хоча, ногі суне ледзьве, У лесе, дзеду, не ўцячэш ты з лап мядзведзя». — «Паночку, невядома, стане што і як! Хто там каго? Было, ласкавы пане, ўсяк, Не раз глядзеў я смерці ў зекры, і нічога, Яшчэ скрыплю на свеце гэтым з ласкі Бога. Як воля Божая, мо я змагу й цяпер Падолець шэльму, каб не шкодзіў болей звер. Я ўжо маімі ўнукамі пакляўся дома, Што шкодніка застрэлю. Чалавек не помніць, Што выкажа з крывавай крыўды і бяды, Казанне тое перашкодаю тады. Ні Богу, ні людзям хлусіць не думаў Грышка, Тым болей: мо мядзведзь старыя косці скрышыць? Мо шкодзіць больш не будзе ў нашай старане? Дай пораху, паночку, бо няма ў мяне. Быў дома, праўда, порах, сын жа з бабскай зграяй Уперліся і не даюць, забыць мне раяць». — «І слушна, што так робяць!.. Адчуваюць грэх. Рызыкаваць без сэнсу — то ж людзям на смех. Мядзведзь не заяц, ты стары — вось і прычына. Жыццём не даражыш — шчэ горшы грэх ты чыніш. Я павяртаю шкоду, сунімі адчай, Дарую ад буланкі жарабё, прымай». — «Паночку, хай спашлецца ласка вам ад Бога За сэрца добрае! Не скрыўдзілі старога. Каб вашым дзеткам доўгі век Пан Бог судзіў! За жарабё пан мецьме скуру ды на здзіў». — «Якую скуру?» — «Медзвядзёвую, паночку. Ці кудлу пакладу, ці вечная ўжо ночка». — «Што ж тут рабіць? Упартаму і памагай?!» — «Пайду з сякерай — пораху, паночку, дай!» — «Ото казёл!.. На кудлача схацеў спатрэбіць Ламачыну сваю, на звера йдзе без стрэльбы, Бяры ці дубальтоўку вось, ці штуцэр мой, Што лепш да вока?.. Трэба ж у мясціне той Мець схоў — палаткі добрыя, Базыль паможа». — «Не трэ, паночку, не, хай укрывае Божа! Не ўмею з панскай стрэльбы, ў клеці ёсць свая, Папсулі дзеці, дык направіць мусіў я. Пальне!.. — бы ў свечку ясную! бо анікрышку З старой знаёмай стрэльбы не спудлуе Грышка. Не трэ палаткаў, клопату ляпей не мець, Бо шчэ да падлы можа не прыйсці мядзведзь. Яго злаўлю дзе потым? Ледзьве носяць ногі, За медзвядзём, як пойдзе, дык хадзіць трэ многа. Спазнаць праклятага я звера добра змог». — «На порах! — і няхай цябе бароніць Бог!» * * * Назаўтра толькі што прачнуўся пан уранку, А Грышка з стрэльбаю чакаў ужо на ганку. «Што скажаш, дзеду?» — «Ёсць, паночку, просьба шчэ, Па медзвядзя падводу дай у лес хутчэй! Ляпей бы параконку, гразкая дарога, Мядзведзь пудоў на дваццаць будзе, дзякуй Богу». — «Апавядай, як там?» — «Не памыліўся, бач, Чакаў я ноч, на досвітку прыйшоў кудлач. Як бавіўся пад хвояй з падлінай у ляпе, Пад вуха пацягнуў — перажагнаўся лапай».

X. Смерць Грышкі

Вяртаўся я праз шмат гадоў бадзяння ў свеце — Хоць раз убачыць родны кут было на мэце, І праз вакно вагона, праз імклівы дым Глядзеў удалячынь днём ясным веснавым. Лятункі-думкі з дымам ды клубамі пары Плылі й плылі чаргою ў родныя абшары! Здзівіўся я, вачам не верачы сваім, Што наваколле ўжо інакшае зусім. І ледзьве-ледзьве змог пазнаць той край, дзе колісь Я жыў, які і ўдоўж і ўшыр схадзіў даволі. Усё, што там было вялікае даўней, З вакна вагона стала неяк мізарнець. Знаёмыя вось вёска, млын, ставок і рэчка Мільгнулі й зніклі, вось і знаны гай, дарэчы. За ім жа возера, там прыспарае бег Удалеч леснічоўка, дзе я меў начлег. Якая ніклая!.. нібы не гэта хата, Пазнаў я дрэва, моху на страсе багата. Пабежна прамільгнулі студня з жураўлём, Адрынка, дранкай крытая, радок вуллёў. Ды што ж тут?.. дзе ж лясы?.. Мо нешта ўжо з вачамі? Ці ж гэтая вялікая пустэля з пнямі І папарацяй леташняй, што крые дол, Ёсць Кругліца, дзе чуўся птушак спеў наўкол, Бярозы дзе шумелі, хвоі ды асіны?.. Дзе столькі ў гушчары таілася дзічыны! Дашчэнту ўсё жывое вынішчана скрозь, Пустэча, могільнік!.. Тут свішча паравоз: Да станцыі ўжо мала… Я пазнаў здалёку Старую брычку, што мяне чакала збоку. * * * Пытаюся я ў дзеда: «Што чуваць у вас?» У наваколлі знаным мы былі якраз, Дзе паравоз за гаем сіпаватым свістам Нам намякнуў на ўплывы поступу празрыста. «Багата змен, панарастала маладых, А век, паночку, сходзіць у людзей старых». — «Што з лесніком Рыгорам? Ліст мне надасланы, Што памірае». — «Акурат сягоння рана Прыбег унук яго, прасіў, як пан спачне, Да іх каб выязджаў і як мага раней. Пытаецца пра пана Грышка безустанку». — «Мяне вы разбудзеце заўтра на світанку». І я задумаўся ад сумнай явы той: Мой дружа, маю развітацца ўжо з табой! Чужыя мы зусім паводле роду, стану, Ды я ўспамінамі з табою паяднаны, Давеку спараднілася душа мая, Мяне заўсёды шчырасць вабіла твая, Вартнейшая яна за ўсякія пышноты, Што ў сэрцы спараджаюць пачуццё самоты. . . . . . . . . Рыгор, сівы як лунь, з вялікай барадой, Быў на палацях, павітаў мяне рукой, Парупіўся стары адразу злезці з печы, Як я ўвайшоў, сказаў, што вельмі недарэчы Быць там пры мне. Яго занеслі два сыны На ложак, бо хадзіць стары не мог з вясны… Я сеў пры ім, руку ўзяў ён маю ў далоні, Маўчалі мы, мне слёзы падступілі ў лоне. «Гм! — пан старэе ўжо!.. а мо вачэй падман? То ж лысінка?.. Няхай жа схіліць голаў пан, А як жа!.. Што ж такое?.. не пара, так скора!.. А ці ж даўно было, як на руках Рыгора Пан жвава ножкамі перабіраў, дзіцём Да стрэльбы ўсё цягнуўся?.. Як бяжыць жыццё!» — «Ужо мінуў чацверты крыжык мне, зазначу». — «Што кажа пан? Скуль — столькі? Жарты, і няйначай!» — «Мы ж аднагодкі, я і вось Вінцэсь, сын твой». — «То праўда! так, то праўда!.. Як жа, Божа мой, Павырасталі ўсе!.. Пятрусь, унук мой, бачу, Баранаваць ідзе, ўжо б'е драздоў і качак І хваліцца на ўцеху дзеду пра паход. То ж блага, пан не мае дзетак! Знікне род. Адзінае на старасць шчасце ў бобе гэтым, Лягчэй развітвацца з людзьмі і белым светам, Як пакідаеш нешта… Ўнукі цепляць нас! Хоць, праўду кажучы, калі б мне Бог шчэ раз Пражыць мой век судзіў, было б ужо няміла, Другі стаў свет!.. Змірыцца чалавек з магілай Тут мусіць… Мне ж з натураю маёй як жыць! Нялёгка сакалу, пан, курыцаю быць, Ды трэба!.. Нашы мовы пан ці памятае? Што ж? — на маё не выйшла?.. Праўда ёсць святая І ў тым, што не пускаў на вецер пан слаўца: Балота асушылі — прыбыло сянца, І сталася, што родзяць даўнія аблогі, Дык маем болей хлеба… Краявід убогі Там, дзе прыроду глуміць прагны чалавек, Дзе гінуць соткі, тысячы за грош, дзе здзек Канца не мае: шэльма лупіць скуру з люду, Пустошыць, нішчыць Божыя дары прыблуда!.. Праз Кругліцу пан ехаў, дзе ж яе краса? Як выглядае тая пустка, бачыў сам? Ні роляў там не будзе, ні лугоў, ні пашы — Зямліца мёртвая людзей пустэчай страшыць! Які раскошны лес спакон вякоў там быў! Дзе ж ён? — у злодзея, кішэню жыд набіў. Пры дубе скрадзеным яму я ўсыпаў, браце, Стоўк пыку ўсю, цёг за каўнер і калашмаціў! У нас над Файтэля няма багатыра: Купец і два фальваркі тут у махляра! Вось так!.. Сабе падумаў: жыцьмуць як унукі?! І паўтараю перад смертухнай: навукі! Навукі дзецям даць!.. З надзеяй у душы Чакаў я пана дзень пры дні ў лясной глушы. Радзь, золатца!» — «Ісці да школкі трэба дзеткам». — «І я цвярджу: Вінцэсь! прадай валоў улетку І да мястэчка шлі дзяцей! Сваё тут ён: Ляпей куплю ім, кажа мне, зямлі загон. Вы чуеце, што мовіць пан?!. Кхэ!.. кхэ!.. О Божа, Слабею я!» — «Рыгору, спадзявацца можаш! Паводле волі станецца тваёй, павер, — Да школкі пойдуць дзеці. Добры й той намер — Ралліцу прыспараць. І роздум Вінцуковы — Мацней узяцца за зямлю — не памылковы. Знясілены цяжкою працай просты люд Спазнае, што нядоля гаспадарыць тут, Як ашуканец, што купаецца ў раскошах, Сок высмакча апошні, каб нагрэбці грошай. Святло навукі ў хатку нізкую сягне, Як не цяпер, то ў блізкай яве, а не ў сне. На ўсе ж варункі сёння нельга даць адгадкі, Як будуць жыць, што будуць мець твае нашчадкі. Таму сябе дарэмна мучаеш думой, Лепш будзе — верма». — «Веру сэрцам і душой! Каго стварыў Пан Бог, таму дасць хлеб збавенны». — «Абы нашчадак працавіты быў, сумленны». — «Таго я спадзяюся!.. Нейк лягчэй вось мне. Я знаў, што пан развее гэты мой сумнеў. Няма з кім радзіцца, не скажаш анікому: Той знае, ды маўчыць, не веру сам другому. Дзе час той? З панам палявалі мы калісь, Успомніць нават міла. Забрыдзем кудысь Глыбока ў пушчу. Дзесьці ў старане бязлюднай Сабе начлежым, вогнішча гарыць заўсюдна, Ляжаў Каро пры пану, выжал, а пры мне… Маю старую Непту помніць пан ці не?.. Расповяды альбо старыя пераказы Пан слухаў і запамінаў за кожным разам, Не спаў, пра ўсё распытваўся, мой галубок, А я выцягваў з пана тое, што з кніжок. Ого — навука!.. Помню, як дакладна панам Шлях, дзе капаць з дрыгвы канал, быў адгаданы. Там выкапалі. На заломе, што й казаць, Была, як бездань, багна — зараз сенажаць. Пан меў мо сто прафесароў, сядзеў над кніжкай, Ды ў пушчы акадэмія была пры Грышку! Бурчу, бывала, строю жарцікі свае, Пан за навукі не загневаўся мае. І як ні лез я ў вочы з павучаннем, Пан да старога быў прыхільны без хістання. Люблю я пана… Паляўнічы хоць з яго Такі, як люлька за тры грошы, і ўсяго. Ахвота ёсць, — што з гэтага? — намер дарэмны! На носе ў пана акуляры, бачыць дрэнна, І блудзіць, і гарачы, як страляць, заўжды, Не ўмее вабіць і знайсці след звера… Ды Нікога не любіў над пана з паляўнічых, За шчасце хвілі, як быў з панам, Грышка лічыць. Ёсць пану памятка. Стары і хворы ўжо Нейк выдаўбаў. З каморы дайце мне ражок!.. Ён з дзіўнай верабіны, адшуканай мною, Расла й звівалася вужакаю даўгою. Ражок я гладкай скураю паспеў абшыць, Далёка голас чысты ў пушчы паляціць. У лесе паляўнічаму блудзіць ганебна, Ражок на паляванні пану мець патрэбна. Прыгадвай Грышку… Раджу, будзе моц пакуль, Няхай шануе паляванне пан паўсюль, Не тое моднае, дзе знік лавецкі звычай, Нішто стральца не вабіць, апрача здабычы, А нашае — ў палёх, дуброве, мшарах, брат, Здароўе што змацняе і не чыніць страт. Не буду спору прыракаць наперад ловам, Даўно жыды ў арэнду ўсё забраць гатовы. Як апануе сэрца смутак, неспакой, Душу суцешыць лесу шум над галавой. Як тлум людскі далёкі свет пазаглушае, Хай пан у наш куток зацішны паспяшае». Замоўк стары ляснік, жыцця і веку схіл Змарыў яго, але здабыў ён трохі сіл На гутарку. Няхай стары спачне ў дрымоце. Мы выйшлі зараз жа без шуму і ў нямоце. Калі вяртаўся я, раі тужлівых дум Навеялі на сэрца несуцешны сум. З вачэй не сходзіў Грышка… На дарозе Божай Спакойны, — эх! хто з маладых быць гэткім зможа!

Каментары

Раздзелы паэмы «На ласёў на прынаду», «На цецерукоў у час такавання» Лучына дасылаў у 1882 годзе Аляксандру Валіцкаму (1826–1893) — былому менскаму кнігару, удзельніку паўстання 1863 года, які жыў тады ў Кракаве.

Раздзелы «Стары паляўнічы», «Выправа на ласёў» і «Апавяданне даязджачага» публікаваліся ў часопісе «Życie» (1887, № 25–26; 1888, № 8), а «Перад куццёю» — у альманаху «Życie ilustrowane» (Варшава, 1887) пад агульным загалоўкам «Акварэлькі з паляўнічага жыцця на Палессі», які, як сведчаць аўтографы паэта, захаваныя ў аддзеле рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі ў Варшаве, быў рэдакцыйным варыянтам назвы паэмы — «Паляўнічыя акварэлькі з Палесся».

Цалкам паэма была апублікавана ў зборніку «Poezje» (Варшава, 1898). На беларускую мову перакладаўся М.Клімковічам урывак уступу (Лучына Янка. Выбраныя творы. Мн., 1953).

Беларусізмы, пазначаныя ў арыгінальным тэксце і часткова пракаментаваныя аўтарам, у перакладзе захаваныя і вылучаныя курсівам.

Душагубка — «малая лёгкая, але ўстойлівая лодка» (заўв. Лучыны).

Шапенгаўэр Артур (1788–1860) — нямецкі філосаф-ідэаліст.

Куцця — гэтае слова ў аўтарскім рукапісе, у адрозненне ад публікацыі ў часопісе «Życie» і ў зборніку «Poezje», было не толькі перакладзена ў спасылцы на польскую мову, але мела іншае напісанне (куцья) і разгорнутае тлумачэнне: «Ужываецца на Літве. Слова гэтае сягае ў язычніцкія часы. Ад бажка, што ставіцца ў куце і завецца — Кут» (заўв. Лучыны).

Fine champagne (фр.) — адборны каньяк.

Амецце — «мякіна» (заўв. Лучыны).

Пянёк — «куля цыліндрычнай формы, добрая для стральбы са зброі з гладкім дулам на блізкую адлегласць» (заўв. Лучыны).

Галы — «рэдкі, без падлеску бор, напэўна, ад слова голы. Галыя балоты — без зарасніку» (заўв. Лучыны).

Чакай жа!.. Косці я памацаю твае… — «Ёсць на Літве ў сялян і дробнай шляхты звычай біць кіем ваўка або мядзведзя, калі ён застрэлены, прыгаворваючы: "а нашто рабіў тую ці іншую шкоду?" — дзеля таго, каб на будучае ўсцерагчы дабытак ад воўчых зубоў ці мядзведжых лапаў» (заўв. Лучыны).

Палаткі — гэтае слова ў першапублікацыі раздзела «Стары паляўнічы» тлумачыцца наступным чынам: «Калі хочуць забіць уначы мядзведзя або дзіка-адзінца, на вузкай сцежцы або на месцы, дзе ён на жыраванне выходзіць, робяць так званыя на Палессі палаткі — малую платформу з дошак на дрэве, адкуль стралок, будучы сам у бяспецы, лепей можа прымерыцца і пацэліць» (заўв. Лучыны).

Перажагнаўся лапай — гэты выраз, як і слова «палаткі», застаўся без каментарыяў у зборніку «Poezje», але быў растлумачаны ў першапублікацыі «Старога паляўнічага»: «Мядзведзь, смяротна ранены куляю ў лоб, сапраўды часам хапаецца лапаю за параненае месца, пра што паляўнічыя дзеля жарту гавораць: "перажагнаўся лапаю"» (заўв. Лучыны).

Уладзімір Мархель