Тутэйшыя

Янка Купала

ТУТЭЙШЫЯ

Трагічна-смяшлівыя сцэны ў 4-х дзеях

АСОБЫ

• МІКІТА ЗНОСАК (НІКІЦІЙ ЗНОСІЛОВ) — калежскі рэгістратар, 25—28 г., у першых трох дзеях барада выгалена, у 4-й крыху барадаты.

• ГАНУЛЯ ЗНОШЧЫХА — яго маці, у вольны час робіць панчоху.

• ЯНКА ЗДОЛЬНІК — настаўнік, 25—28 г.

• ЛЯВОН ГАРОШКА — паважаны селянін, заўсёды з люлькай, агонь да яе крэсіць крэсівам.

• АЛЕНКА — яго дачка, 17—19 г., крыху жвавая і вясёлая дзяўчына, адзяецца чысценька і скромна.

• НАСТА ПАБЯГУНСКАЯ — дзяўчына няведамых заняткаў, 23—25 г.; стараецца адзявацца з шыкам, але без густу.

• ГЭНРЫХ МОТАВІЧ СПІЧЫНІ — Мікітавы настаўнік, сярэдняга веку, бараду і вусы голіць.

• УСХОДНІ ВУЧОНЫ — носіць велікарускую вопратку — «падзёўку», «касаваротку» і доўгія боты, барада калматая.

• ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ — носіць польскі строй — кунтуш і «конфэдэратку», барада голеная, вусы завесістыя.

• ДАМА. ПОП. СПРАЎНІК. ПАН. НЕМЕЦ.

• ЧЫРВОНААРМЕЕЦ.....\

• НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ..} у адной асобе.

• АБАРВАНЕЦ.........../

• НЕМЕЦ, ДВУХ ПАТРУЛЬНЫХ, ГРАМАДЗЯНЕ, ГРАМАДЗЯНКІ і інш.

Усё дзеецца ў Менску. 1-я дзея адбываецца ў лютым 1918 г., 2-я — у снежні 1918 г., 3-я — у ліпені 1919 г., 4-я — у чэрвені 1920 г. 1, 3 і 4-я дзеі адбываюцца ў Мікітавай хаце, 2-я дзея — на Катэдральным пляцы, называным мянчанамі «Брахалка».

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Час вячэрні. Даволі абшырны пакой, беднаваты, па-дробнамяшчанску абстаўлены. 3 правага боку — бліжэй да рампы — адны дзверы, з левага — двое. Напроць два вакны на вуліцу. Справа ў належным месцы стол, у іншых мясцох — пара малых столікаў, на адным з іх грамафон, крэслы венскія і мяккія плюшавыя. У кутку злева вялікае люстра (трумо). На сценах у рамах колькі тандэтных абразоў — партрэтаў высокапастаўленых асоб, балалайка, пажарніцкая куртка і каска.

З'ява I

Гануля, Янка.

ГАНУЛЯ (сядзіць і робіць панчоху; чуваць стук у дзверы з левага боку, што далей ад рампы). Калі ласка! Заходзьце!

ЯНКА (уваходзіць). Выбачайце, цётачка, што так часта назаляюся вам, але, бачыце, неяк моташна зрабілася аднаму сядзець, дык вось і прыйшоў да вас у госці.

ГАНУЛЯ. Ды што за цэрамоніі! Можаце гасціць у мяне хоць кожны дзень ад рання да вечара — мне самой весялей, бо хоць вы ў нас нядаўна закватаравалі, а ўжо лічу вас як свайго чалавека. Толькі не стукайце там па-панску ў дзверы, а проста ўваходзьце, і ўсё тут.

ЯНКА. Дзякую вам за шчырасць і ласку, хоць і сам не ведаю, чым я на ўсё гэта заслужыў. (Паўза.) Дзе ж гэта гаспадар ваш малады?

ГАНУЛЯ. Паляцеў у горад таго-сяго купіць. Сягоння імяніны яго, дык мо той ці сёй здарыцца ў хату.

ЯНКА. Шкада, што я раней аб гэтым не ведаў. То ж належала і аб падарунку якім падумаць.

ГАНУЛЯ. Э, мой сынок! Не тыя цяпер часы на падарункі. Гэтая вайна ды бязладдзе, ці, як там кажуць, рэвалюцыя, пахавалі тыя хвіліны, калі людзі маглі думаць і аб падарунках.

ЯНКА. А во, сын ваш не забыўся, аднак, аб імянінах?

ГАНУЛЯ. Не забыўся, бо малады яшчэ і ў галаве пуста. Падумайце, скасавалі чыноўніцтва, застаўся без службы, і хоць бы што, ні на грош таей сталасці. Адно маракуе ўсё аб тым, як гэта ізноў вернуцца нейкія там яго рангі і клясы і ўсялякае дабро само пасыпецца з неба.

ЯНКА. А што ж ён, па-вашаму, павінен рабіць у гэтае чыноўніцкае безрабоцце?

ГАНУЛЯ. Што? Хоць бы ўзяў, як іншыя, ды падвучыўся боты шыць або хоць латаць. Ну латаў бы, і капейка жывая была б у хаце, а так... (Махнула рукамі.)

ЯНКА. Трудна такому далікатнаму панічу за гэтакую чорную работу ўзяцца.

ГАНУЛЯ. Які там ён далікатны! Я сама з ягоным бацькам — людзі вясковыя. Мой нябожчык гаспадар жыў пры бацькох на маленькім надзеле. Адзін яшчэ сяк-так мясціўся ў сям'і, а як жаніўся, дык і не хапіла абаім месца. Тады мы ўзялі і пайшлі сюды ў Менск шукаць службы. Спачатку было вельмі цяжка, а пасля нічога сабе. Я мыла людзям бялізну, а ён прыстроіўся ў акружным судзе: быў там пры вешалках і кур'ерам. А вядома, у судзе: народу ўсялякага прыходзіць шмат, ды пакуль там хто дойдзе да вышэйшага начальства, пачынаць мусіў спярша ад ніжэйшага. Гэткім ладам недастачы вялікай не цярпелі ды нават хлопца свайго праз усялякія там навукі да чыноўніцтва давялі. Пасля мой памёр, вечны яму пакой, а я засталася адна са сваім Мікіткам. Так што, як бачыце, ніякай далікатнасці нямашака.

ЯНКА. А я спачатку меркаваў іначай. Бо дзе ж там! Ён гэтак заўсёды хоча сябе паказаць, як бы сам губарнатар.

ГАНУЛЯ. Гэта, мабыць, ён наглядзеўся, бо служыў у губарнатарскай канцэлярыі за нейкага там рэгістратара.

ЯНКА. Ах, вось яно што! Але гэта не бяда. Калі ён выйшаў родам з сялян, то ніякай працы не павінен чурацца, асабліва павінна яго пацягнуць туды, адкуль прыйшоў, — на вёску, дзе столькі поля някратанага ляжыць. I мне здаецца, што яго туды пацягне.

ГАНУЛЯ. Не цягне яго і туды, мой саколік, ой, не цягне! Стары згарусціў быў лішнюю сотню, маніўся кусочак зямлі з хатай купіць, але не ўспеў. А яму, свайму Мікітку, што я наталкавалася, каб з'ісціў бацькаву думку, — не паслухаў. Цяпер ні зямелькі з хатай, ні грошай... А мне ўжо старасць на носе. Як падумаю, што бяда зноў прыцісне, што зноў прыйдзецца людзям бялізну мыць, дык аж рукі вянуць ад нейкага жалю горкага.

ЯНКА. Э, цётачка! Не так ужо дрэнна, як вам здаецца. Устаткуецца ваш Мікітка з часам і пойдзе па розум да галавы. А цяпер ён жа яшчэ малады ў вас.

ГАНУЛЯ. Ды, разумеецца, малады, яшчэ зусім малады! Яно ж і наракаць на яго роднай маці гэтак не выпадае, але падчас, як прыйдзе нешта нейкае, дык і гаворыш, і гаворыш; спачатку палягчэе на сэрцы, а пасля і шкадуеш. Ён жа маё родненькае дзіцё, ды адзін, як той васілёк у жыце.

Янка (набок). О, гэтакіх адных у нас многа, толькі ж яны не васількі, а праклятае зелле на нашай беднай зямлі! (Ходзіць па пакоі.)

З'ява ІІ

Гануля, Янка, Мікіта.

МІКІТА (уваходзіць з пакупкамі). О, меджду протчым, і профэсар у нас! Здрасціце!

ЯНКА. Майму кватэрнаму гаспадару нізка кланяюся! Апрача гэтага пазвольце, пане рэгістратар, павіншаваць вас з імянінамі! Жычу вам надзець шліфы калежскага асэсара.

МІКІТА. Дзякую, меджду протчым, дзякую! Шчыра мяне цешыць, што вы аб гэтым не забыліся. Жадаю, каб і праз год мы ў гэтай кватэры віншаваліся.

ЯНКА. Аб гэтым трудна загадзя варажыць, бо я ўскорасці зусім выязджаю з Менску на вёску.

ГАНУЛЯ. Як жа гэта, пане настаўнік? Мы ўжо да вас так прывыклі, што мне здавалася, ніколі не разлучымся.

ЯНКА. Там, на вёсцы, я патрэбней, чымся тут, а да таго — не люблю я гораду: вельмі ўжо ў ім цяжкае паветра.

МІКІТА (да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, прышыкуйце закуску, бо незадоўга і госці збяруцца. (Стаўляе набок пляшку.)

ЯНКА. Эгэ! I пляшку бачу. А кажуць, што няможна дастаць.

МІКІТА. Усё можна, толькі асцярожна.

Гануля збірае пакупкі.

Вось тут селядцы, во цыбуля да іх, а вот сала, а тут... меджду протчым — кілечкі... пальцы госцікі абліжуць.

Гануля з пакупкамі выходзіць.

З'ява III

Янка, Мікіта.

ЯНКА. Гучны, як уважаю, баль у вас будзе.

МІКІТА. О, так! У нашым чыноўніцкім становішчы іначай няможна. Як чуць што зблышыў, дык і пачнуцца ўсялякія суды ды перасуды: адзін будзе казаць, што па службе атрымаў паніжэнне, другі — што ў карты прагуляўся, а трэці — што скнэра, а гэта — найгорш, і так пайшла пісаць губэрня — не адцярэбішся. Становішча, меджду протчым, пане мой, абавязвае.

ЯНКА. А вы плюнулі б на тое, хто што кажа, ды жылі сваім адумам. Прытым якое тут чорта чыноўніцкае становішча, калі яно ўжо не стаіць, а ляжыць, ды як яшчэ ляжыць — як трухлявая калода!

МІКІТА. Меджду протчым, гэта яно ляжыць так сабе — да часу, а потым зварухнецца і падымецца.

ЯНКА. Чакай, бабка, Пятра!.. Пакуль ваша гэта становішча ўстане, то вас саміх чэрві паточаць. Ды скажэце, калі ласка, каму і нашто патрэбна гэта ваша з мёртвых паўстанне? Ды каму, якую тут карысць вы прыносілі, як яшчэ стаялі?

МІКІТА. Мы цвёрда стаялі на варце святога расійскага самаўладзтва і баранілі тутэйшую рускую народнасць ад «інародчаскага засілля». Во яно што, меджду протчым!

ЯНКА. Няма чаго казаць — баранілі! У лапці абувалі, з торбамі пушчалі ды ў сібірскія катаргі вывозілі. Гэта называецца — баранілі!

МІКІТА. А што вы, наваспечаныя рэспубліканцы, хэ-хэ-хэ! беларусы ці як там... што вы маніцёся бараніць, бо дагэтуль, меджду протчым, вы яшчэ нічога не ўбаранілі!

ЯНКА. Мы баронім саміх сябе ад вашай навалы.

МІКІТА. А, меджду протчым, нічога не выходзіць: вашы сходкі ці там з'езды раскідаюцца, а саміх на казённы хлеб садзяць. Хэ-хэ-хэ! раскідаюць — во, і ўсё тут.

ЯНКА. Але, раскідаюць, але! Толькі ж думак нашых і сам люцыпар не раскідае — бо мы служым вялікай ідэі вызвалення.

МІКІТА. Усё гэта глупства. Меджду протчым, ідэя — вельмі скупая пані: ні шэлега сваім слугам не плаціць — хоча, каб на яе ўсе дарма працавалі. А ў мяне, хэ-хэ-хэ! пане профэсар, душа рэальная: хто мне лепей плаціць, таму і служу і кіхаць хачу на ўсякія ідэі. Мая лінія жыцця вельмі простая.

ЯНКА. Памыляецеся, пане рэгістратар. Ваша лінія не простая — а крывабокая, — цямняцкая ваша лінія і ўжо вядзе вас туды, адкуль не варочаюцца.

МІКІТА (стукаючы кулаком па стале). Меджду протчым... меджду протчым... вы мяне абражаеце. Я не цямняк, пане... пане дырэктар беларускай басоты.

ЯНКА. Выбачайце, я крыху пагарачыўся. (Выходзіць у свой пакой.)

З'ява IV

Мікіта, Гануля.

ГАНУЛЯ (увайшоўшы пры апошніх словах Мікітавых). Ты ізноў з ім павадзіўся?

МІКІТА. Меджду протчым, я з ім не вадзіўся, а толькі аб палітыцы паспрачаўся.

ГАНУЛЯ (накрывае стол). Гэтымі сваімі спрэчкамі людзям толькі кроў псуеш.

МІКІТА. Псуюць і яны мне. Не магу ж я, меджду протчым, мамаша, набраць у губу вады і маўчаць, калі ён бэсціць мае жыццёвыя погляды. Меджду протчым, абавязак мой — паказаць гэтым новым завадзілам іхняе належнае месца. Хай знаюць, што і мы тое-сёе ў палітыцы кемім. Апрача таго, здаецца, што ад нашага кватаранта бальшавіцкім духам пахне, а мне ад гэтага паху ў носе круціць.

ГАНУЛЯ. А калі бальшавік, дык што? Бальшавік таксама чалавек.

МІКІТА. Можа, чалавек, а можа, і не, бо з нашымі рангамі і клясамі абходзіцца зусім не па-чалавецку. (Пауза.) Меджду протчым, мамаша, я папрашу вас... я гэтага хачу... 3-паміж іншых гасцей будуць у мяне сягоння: адна мадам, поп, спраўнік і пан. Вось, калі хто з іх звернецца да вас з якім словам, то вы старайцеся адказваць у нос і меней ужывайце простых выразаў. Калі з мадамай зойдзе гутарка, то не кажэце — панечка, а мадам-сіньёра, калі з папом, то — не бацюшка, а ацец духоўны, калі з спраўнікам, то — не пан спраўнік, а вашародзіе, а калі з панам, то — не проста пане, а — ясне пане грабя. Усё гэта тутэйшыя грата-пэрсоны, меджду протчым, людзі аднолькавага са мной светагляду і амаль што не аднолькавых рангаў, так што хачу я, каб яны ведалі, што і радня мая не ніжэй стаіць ад іхняй радні.

ГАНУЛЯ. Ну і госці! Адкуль ты іх выкапаў? Яны ж уперад у нас не бывалі.

МІКІТА. Не бывалі... не бывалі... Меджду протчым, уперад была іншая політычна-экономічная сытуацыя, пры якой не ўсюды яны маглі пабываць, а цяперака, як збольшага рангі і клясы абшліфаваліся, вось яны, гэтыя мае госці, і складаюць нам першым візыту.

ГАНУЛЯ. А хай бы лепей не складалі, а то скачы перад імі немаведама як!

МІКІТА. Вы толькі, меджду протчым, мамаша, адказвайце, як я вас вучыў, а ўсялякіх іншых цэрамоній буду я сам даглядаць. Ага, яшчэ адно: як будзеце вітацца, то адну нагу назад адцягвайце — рабеце рэвэранс. А важней за ўсё старайцеся як найгусцей у нос.

ГАНУЛЯ (махнуўшы рукой). У нос дык у нос!

Уваходзіць Янка.

З'ява V

Мікіта, Гануля, Янка.

ЯНКА (увайшоўшы, да Ганулі). Вось я ўспомніў, цётачка, адну сваю справу і мушу прасіць вашай у гэтым помачы. Надовечы я атрымаў ліст з вёскі ад сваёй быўшай вучаніцы, у якім піша яна, што з бацькамі сваімі прыедзе ка мне ў госці. А гэта можа здарыцца нават сягоння. Усё было б добра, але бяда ў тым, што яны тут не маюць нікога знаёмага, дык не будзе ім дзе...

ГАНУЛЯ....Пераначаваць. Ну, гэта не бяда! Можна будзе і ў нас. Ложкаў, праўда, лішніх няма, дык во тут на падлозе што-небудзь падмосцім, і пераспяць ноч.

МІКІТА. Яно так, меджду протчым, але ў мяне сягоння важныя госці будуць, дык, можа, вашым гасцём гэта будзе не па нутру?

Янка. Я пастараюся, каб яны вам і вашым важным гасцём не заміналі.

З'ява VI

Мікіта, Гануля, Янка, Наста.

НАСТА (высоўваючы галаву з правых дзвярэй). Ці можна?

МІКІТА. Калі ласка! Меджду протчым, просім, просім!

НАСТА (уваходзіць). Добры вечар! Як жывы-здаровы?

МІКІТА. Дазвольце пазнаёміць: мамзэль Наста Пабягунская — настаўнік Янка Здольнік, меджду протчым, гэта той... хэ-хэ-хэ!.. беларус, аб якім я ўжо вам успамінаў... хэ-хэ-хэ! Не ўлюбецеся толькі.

НАСТА (да Янкі). Вельмі цікава з вамі пазнаёміцца! Нам такіх як найболей патрэбна.

ЯНКА. Дзякую за гонар! (Набок.) А для нас і не цікава і не патрэбна такое знаёмства.

НАСТА. Ці няможна ад гэтых паноў дзе на хвіліну мне схавацца? (Паказвае на мігі, што мусіць папудравацца і паправіць валасы.)

ГАНУЛЯ. Можна, можна! Пойдзем са мною ў другі пакой. (Выйшлі.)

З'ява VII

Мікіта, Янка.

ЯНКА. Праўдзівая Пабягунская. Хто яна такая?

МІКІТА. Так сабе — надта мілая і сымпатычная, меджду протчым, мамзэль. На ўсе бакі вядзе шырокае знаёмства. Мае заўсёды аб усім і аб усіх з пэўных крыніц пэўныя весткі, любіць заўсёды і ўсюды, дзе трэба і не трэба, уткнуць свае тры грошы. Меджду протчым, павінен вам сказаць, што яна першая ды, мабыць, апошняя слабасць майго сэрца. Колькі раз рабіў ужо ёй асведчыны, каб, значыцца, аддала мне сваю руку, але штось не клеіцца. Кажа, як будзеце асэсарам, тады выйду, а за рэгістратара, кажа, не хачу. I хоць ты ёй з пальца выссі тое асэсарства, а падавай, і ўсё тут. Але я надзеі не трачу. Зменяцца політычныя сытуацыі, атрымаю ад начальства асэсарскую рангу, і мамзэль Наста будзе маёй, бо асоба, як бачыце, спрытная.

ЯНКА. Спрытная, спрытная! Але і пры змененых сытуацыях каб вы толькі з сваім асэсарствам і з гэтай мамзэляй не вылецелі ў трубу. (Выйшаў у свой пакой.)

МІКІТА. Зайздрасць яго так і разбірае, меджду протчым. (Дастае з шуфляды ў стале чыноўніцкія адзнакі і перад люстрам прымяркоўвае іх.)

Уваходзяць Наста і Гануля.

З'ява VIII

Мікіта, Наста, Гануля.

НАСТА. Аей, што я бачу?! Без усякае цэрамоніі нашаму дзявоцкаму стану канкурэнцыю робіце — як кокетка, фліртуеце з люстэркам. А яшчэ калежскі рэгістратар!

МІКІТА. Але і мамзэль Наста, меджду протчым, сягоння падфуфырылася, як на баль-маскараду ў Белую залю.

НАСТА. На баль як на баль, а з гасцямі спаткацца прыйдзецца, дык чаму ж крыху і не паднядзеліцца?

МІКІТА. А так, так! На тое ж сягоння мае імяніны.

НАСТА. Ды я не аб імянінных гасцёх.

МІКІТА. Аб якіх жа гасцёх яшчэ, меджду протчым?

НАСТА. Які ж вы недагадлівы!

МІКІТА. Ах, ужо ведаю — вы аб немцах?!

НАСТА. Няўжо ж аб кім? Я з пэўных крыніц маю пэўныя весткі, што яны яшчэ сягоння будуць у Менску.

МІКІТА. О, ліханька! Каб хаця не ўваліліся на імяніны, а то сапсуюць усю абедню. А так, меджду протчым, хай сабе ідуць, гэта мне пад руку — буду зноў засядаць у губарнатарскай канцылярыі.

НАСТА. Ого! так адразу. А я чула ад пэўнай асобы, што немцы як прыходзяць, то першым чынам направа і налева хапаюць усіх на работы — капаць акопы, а гэта не губарнатарская канцылярыя.

МІКІТА. Хэ-хэ-хэ! Я ўжо ведаў аб гэтым і загадзя забарыкадаваўся. Глядзеце! (Знімае з сцяны і надзяе пажарніцкую куртку і каску.)

НАСТА. I што гэта значыць?

МІКІТА. А тое, што немцы пажарнікаў на работы не бяруць. Ну, вось я і падумаў аб гэтым раней і ўпісаўся ў Менскую пажарную дружыну.

Чуваць злева званок.

Ай, госці ідуць! Меджду протчым, мамаша, завесьце чым-небудзь вокны, можа — коўдрамі... а я пабягу спаткаць. (Выбягае.)

Гануля завешвае вокны. Наста круціцца каля люстра. Уваходзяць ГОСЦІ ў парваных верхніх вопратках, якія Мікіта знімае і выносіць у другі пакой. ПОП апускае падоткнутыя полы сутаны. Пасля прывітання госці рассаджваюцца і крытычным вокам аглядаюць кватэру.

З'ява IX

Мікіта, Наста, Гануля, Дама, Поп, Спраўнік, Пан.

МІКІТА (як госці ўвайшлі і раздзеліся, надскакваючы). Міласці прашу! Прашу пакорна! Маю гонар пазнаёміць — меджду протчым, мая мамаша, а гэта — мамзэль Наста Пабягунская.

ДАМА (углядаючыся пільна цераз акуляры з ручкай на Мікіту). Што гэта ў вас, мусье, за такі орыгінальны ўбор? Напамінае сабой форму а-ля-кум пажарны.

МІКІТА (глянуўшы на сябе). Мадам-сіньёра, вы згадалі. Гэта... Як яно... гэта... меджду протчым, прынёс мне мой прыдворны кравец для меркі, а я так захапіўся найяснейшымі гасцямі (госці ківаюць галовамі), што і забыўся зняць. Меджду протчым, я заказаў сабе гэты віцмундзір з пэўнай мэтай... Прыходзяць немцы, пачнуцца балі, рауты, маскарады, а ў мяне во і гатоў маскарадны касцюм. Але, выбачайце, найяснейшыя госці,— пайду ўжо скіну, меджду протчым. (Выходзіць і варочаецца ў чыноўніцкай форме з усімі адзнакамі.)

ДАМА (ізноў узіраючыся на Мікіту). Ах, мусье! але вы фарсун: у вас мундзір са шліфамі!

МІКІТА. А гэта зроблена спэцыяльна для маіх, меджду протчым, найславутнейшых гасцей: хацеў прыняць іх, як і калісь прымаў розных дастойных асоб.

СПРАЎНІК. Тады дазвольце і я свой мундзір удастойню.

Дастае з кішэні пагоны і прышпільвае. Дама памагае. Чуваць званок. Гануля выходзіць і прыводзіць з сабой АЛЕНКУ І ГАРОШКУ, які, уваходзячы ў хату, выбівае аб пазногаць попел з люлькі.

З'ява X

Тыя ж, Аленка, Гарошка.

АЛЕНКА (узіраючыся ў пісульку). Ці тут жыве дзядзька... як яго?! дзядзька Мікіта Зносак?

МІКІТА. I не дзядзька, і не Мікіта, і не Зносак, а тут жыве, меджду протчым, колежскі рэгістратар Нікіцій Зносілов.

АЛЕНКА. Я... я не ведаю...

МІКІТА. А калі не ведаеце, то чаго ўлезлі ў чужую хату, меджду протчым.

АЛЕНКА. Бачыце, мы з таткам шукаем нашага настаўніка Здольніка.

ГАНУЛЯ. Ах, так бы адразу і сказалі, дзеткі! Ён тут. Зараз паклічу. (Стукае ў Янкавы дзверы.) Пане настаўнік! Да вас госці прыйшлі.

З'ява XI

Тыя ж, Янка.

ЯНКА (увайшоўшы і вітаючыся). Вось мілыя, дарагія госцікі! А я ўсё разважаў, ці прыедзеце сягоння, ці не. (Да Ганулі.) Гата, цётачка, тыя самыя падарожнікі, аб якіх я вам успамінаў: мая найздальнейшая вучаніца Аленка, а гэта бацька яе, Лявон Гарошка — найлепшы гаспадар з усяго сяла.

ГАНУЛЯ (прыпамінаючы). Лявон Гарошка... Лявон Гарошка... Як жа гэта так? Ці вы не з Дуброўкі?

ГАРОШКА. Але, мая мілая, з Дуброўкі!

ГАНУЛЯ. Ну, цяпер успомніла! Гэта ж мы блізкія сваякі: твой дзед і мая бабка былі родныя брат і сястра. Але чаго ж мы стаім? Сядайце, мае даражэнькія! Пане настаўнік, папрасіце, каб селі.

Сядаюць воддаль ад іншых гасцей.

МІКІТА (адыходзіць ад сваіх гасцей, да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, выехалі з гэтым сваяцтвам, як з козамі на торг! Перад маімі гасцямі ўсю мне рэпутацыю папсавалі. Хаця не ўздумайце яшчэ за стол іх садзіць.

Чуваць з двух бакоў званок. Гануля меціцца ісці адчыняць, але заклапочана тым, у якія дзверы ўперад пайсці.

НАСТА (падбегшы да Ганулі). Вы, мадам, ідзеце адчыняць тыя дзверы, а я адчыню гэныя.

Выходзяць.

МІКІТА. Каго там яшчэ нялёгкае нясе?!

Уваходзяць адначасова з абаіх дзвярэй Усходні вучоны і Заходні вучоны, разглядаючыся: Усходні — праз падзорную палявую трубу, Заходні — праз бінокль, не заўважыўшы спачатку адзін аднаго.

З'ява XII

Тыя ж, Усходні вучоны, Заходні вучоны.

МІКІТА (да гасцей, як увайшлі вучоныя). Гэта адны з маіх добрых знаёмых, меджду протчым, паны вучоныя. Сустрэў іх надовечы на Губарнатарскай вуліцы, дзе шукалі праўдзівых тыпаў беларускіх. Я сказаў, што адзін такі тып кватаруе ў мяне, — вось, відаць, і прыйшлі паглядзець. Паміж іншым, адзін з іх Усходні вучоны, а другі — Заходні.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (стукнуўшыся з Заходнім). Чорт подзеры!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пся крэв!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Ізвініце, судар!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пшэпрашам пана!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. I вы здзесь?

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. I пан ту?

Абодва кланяюцца адзін аднаму і прысутным.

МІКІТА (вітаючыся з вучонымі). Добра трапілі, меджду протчым, паны вучоныя. Вось той, хэ-хэ-хэ! беларус, аб якім я вам казаў. (Да Янкі.) Пане настаўнік, гэта — паны вучоныя, якія вельмі цікавяцца вашым, хэ-хэ-хэ! беларускім пытаннем.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Так вы это і есць настояшчый белорус?

ЯНКА. Але, пане вучоны! дый не адзін. (Паказваючы на Аленку, Гарошку, Ганулю.) Во яшчэ адзін беларус і дзве беларускі.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (паказваючы на іншых). А це тожа белорусы?

ЯНКА. А так, так! Вы згадалі: яны самдзеле тожа — беларусы, з пароды рэнэгатаў і дэгэнэратаў.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Паньске імен і назвіско?

ЯНКА. Янка Здольнік, пане вучоны.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы у нататкі, голасна). Януш Здольніцкі. Незаводне тып Всходнё-Крэсовэго поляка з немалон дозон крві познаньско-гуральскей. Людносць абэцне розкшэвя сень на две галэнзі родовэ: племен бялорусінув і племен тэж-бялорусінув з походзэня рэнэгатув і дэгэнэратув. Мова ойчыста — огульнопольска, незвычайне удосконалёна, ено з велькон домешкон незрозумялых слув.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (таксама запісваючы ўперамежку з Заходнім вучоным). Іоан Здольніков. Ісціно-русскій ціп Северо-Западной Обласці і безусловно з прымесью монгольско-фінской крові. Народность ныне распадается на две родовые ветві: племя — белорусы і племя — тоже-белорусы, ісходзяшчэе от рэнегатов і дзегенератов. Родной язык — обшчэрусскій, веліколепно усовершэнствованный, но с большой прымесью непонятных слов.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. А тэраз пан бэндзе ласкав поінформоваць, як на бялорускім нажэчу бжмі назва ойчызны вашэй?

ЯНКА. Беларусь, пане вучоны.

3АХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы). Пшы баданю бялорусіна высветлёно надзвычайнон особлівосць, а мяновіце: вбрэв гісторычным, еографічным, этнографічным, лінгвістычным і дыплёматычным баданём і розправом вшэхпольскім, ойчызнэн свон бялорусіні называён Бялорусь.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы ўперамежку з Заходнім вучоным). Пры опросе белоруса выяснено необыкновенную особенносць, а іменно: вопрэкі історычэскім, географічэскім, этнографічэскім, лінгвісцічэскім і дзіпломацічэскім всероссійскім ісследованіям і трудам, — оцечэство своё белорусы почему-то называют Белоруссія.

Вучоныя канчаюць пісаць адначасова, бяруцца за падзорныя трубы, азіраюцца. Паўза.

МІКІТА. Што, мусьі вучоныя, сэанс ужо ўвесь, меджду протчым?

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Весьма вам благодарэн! Моі научныя ісследованія на сегодняшній дзень окончэны. Чэсць імею кланяцься!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Незмерне пану вдзенчны естэм. Мое баданя навуковэ на дзень дзісейшы сон закончонэ. Мам гонар пожэгнаць пана!

ВУЧОНЫЯ выходзяць, кожны праз другія дзверы, якімі быў увайшоўшы. Мікіта, кланяючыся, праводзіць іх да дзвярэй, далей — ГАНУЛЯ І НАСТА, якія хутка варочаюцца назад.

З'ява XIII

Тыя ж (без вучоных).

ЯНКА (да праходзячага міма яго Мікіты). У вас сягоння, пане рэгістратар, праўдзівы арыстакратычны баль, не забыліся нават і аб інтэрмэдыі.

МІКІТА. А гэта, меджду протчым, што за такая страва?

ЯНКА. Не страва, мой пане, а такая маленькая камэдыя ў вялікай трагікамэдыі.

МІКІТА. Не разумею. (Ідзе да сваіх гасцей.)

ЯНКА (да Аленкі і Гарошкі). Як жа вам спадабаліся гэтыя, не пры людзёх кажучы, вучоныя?

АЛЕНКА. Мне — як мне, а татку — адно цыбук звоніць аб зубы: ці то са страху, ці то з вялікай пашаны да вучоных.

ГАРОШКА. Не пры мне пісаны гэтыя вашыя вучоныя — вот і ўсё тут!

ДАМА (да Мікіты). Вы, мусье рэгістратар, зрабілі нам сягоння папраўдзе мілую неспадзеўку гэнымі дзвюма пэрсонамі, якія толькі што выйшлі. Тут у Менску так трудна спаткаць праўдзівага вучонага.

МІКІТА. Та-а-к, гэта важныя вучоныя. Але мы не такіх яшчэ пабачым, як будзе ў нас у Менску, меджду протчым, унівэрсытэт.

ПОП. Понежэ есць в Мінске духовная семінарыя, то воісціну ізлішне обрэтаць універсіцет, гдзе будзет провозглашацься грэховное светское учэніе.

СПРАЎНІК. Па-мойму, таксама унівэрсітэт непатрэбен, бо завядуцца студэнты, а з імі заўсёды столькі для поліцыі клопату.

Паўза.

МІКІТА (да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, ці не далі б чаго закусіць нам, бо салавей аднымі песнямі сыт не бывае.

Гануля падае закускі. Госці садзяцца за стол. Поп у цэнтры.

ГАНУЛЯ (падаўшы закуску, да Янкі, Аленкі і Гарошкі). Калі ласка, прашу за стол.

ГАРОШКА (хрысцячыся). Што вы, свацейка?! Я — і такія важныя асобы... яшчэ з лаўкі звалюся з перапуду. Не, не!

ЯНКА (да Ганулі). Мы пяройдзем у мой пакой, каб вам не замінаць.

ГАНУЛЯ. О, не! Павінны сягоння тут сядзець. Як-ніяк Мікіткавы імяніны. Калі не хочаце да ўсіх, то я вам сюды падам закускі.

ГАРОШКА. I гэтага, свацейка, не трэба. Калі пазволіш, то ў мяне ёсць сёе-тое ў торбе, вот мы і закусім.

ГАНУЛЯ. Рабіце што хочаце, а толькі з хаты не пушчу! (Ідзе да гасцей.)

Гарошка дастае з торбы сваю закуску і раскладае на століку.

МІКІТА (да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, я вас прасіў не запрашаць іх, а вы ўсё сваё правіце. (Да гасцей.) Цяпер, найяснейшыя госці, калі ўсе мы ўжо ўселіся,— можна пачынаць. (Падымаючы чарку.) За здароўе дастойных, меджду протчым, гасцей!

ГАЛАСЫ. О, не! не! За здароўе імянінніка! Віват! Ура!

МІКІТА. Дзякую, пакорна дзякую! Толькі я мушу ў вас, меджду протчым, мадамы і мусьі, папрасіць прабачэнняй за скромную, вельмі скромную вячэру. Сучаснае рэвалюцыйнае забурэнне, выклікаўшае часовы ўпадак рангаў і клясаў, падкасіла і экономічныя падваліны дабрабыту рускай інтэлігенцыі, так што калі і скромная вячэра, то не па маёй пэрсональнай віне.

ДАМА. Не вячэра скромная, а вы самі, мусье Зносілов, вельмі скромны. Цяпер такую закуску можна спаткаць толькі ў надта высокіх асоб.

ПОП. В нынешнія врэмена дажэ его прэосвяшчэнство воззавідовало бы сіім блюдам.

ПАН. Ой, часы, часы! Весялей жылі нашы бацькі.

СПРАЎНІК. Ды што — бацькі? Я сам як жыў? Фю-фю!

ДАМА (дапіваючы чарку). Але напітак ваш, мусье Зносілов, цудоўны — нічым амброзія.

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы згадалі! Так яно і ёсць: самая натуральная амброзія знамянітай тутэйшай фірмы — а ля самагонка, дастаўленая мне з вінных складаў «Піліп і К°».

ГАНУЛЯ (да дамы). Панечка... Мадама музей! Калі ласка, вось гэты далікатны кусочак яшчэ!..

ДАМА. Мэрсі, мэрсі, мадам!

МІКІТА (да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, не мадам музей, а мадам-сіньёра... Ці ж гэта так цяжка? Ды ў нос, у нос! (Да гасцей.) А цяпер, высокашанаваныя госці, падымем тост за нашых наймілейшых мадамаў і мамзэляў.

ГАЛАСЫ. Хай жывуць! Хай цвітуць нашы кветкі, наша асалода! Віват! Ура!

ПОП. Разверзіся врата адовы і сам анціхрыст со своім сонмом святой Русью завладоша, ежэлі созерцать всё творымое ныне.

СПРАЎНІК. Ні поліцыі, ні поліцмэйстраў!..

ПАН. Ні маёнткаў, ні бравароў!

ДАМА. Ні раутаў, ні журфіксаў!

МІКІТА. Ні рангаў, ні клясаў, меджду протчым!

НАСТА. А, па-мойму, што-небудзь ды ёсць. Ёсць, напрыклад, свабода: што хачу, тое раблю. Узяць хоць бы тое: хто калі да рэволюцыі ў Менску лузаў семечкі? — ніхто! А цяпер усе і ўсюды — і дома, і на вуліцы, і нават у тэатры лузай сабе ды лузай, шапку на вушы нацягнуўшы.

ГАНУЛЯ (да папа). Бацюшка духавы, святы ўгоднік! Калі ласка, яшчэ вось гэты таўсцейшы кусочак.

ПОП. Благодарствую, матушка, благодарствую!

МІКІТА (да Ганулі, набок). Меджду протчым, мамаша, не святы ўгоднік, а ацец духоўны... (Да гасцей.) Цяпер я, высокія госці мае, прапаную тоста...

НАСТА. Не, не! Я цяпер тоста прапаную. За немцаў. Хай жывуць немцы!

ГАЛАСЫ. Хай жывуць! Віват! Ура!

Непрыемная паўза. Усе пераглядаюцца паміж сабой.

ДАМА. Можа, дарагія гаспадары дазволяць нам устаць?

ГАНУЛЯ. Калі ласка! Выбачайце толькі за недахватку ў ядзе.

ГАЛАСЫ. Сыты!.. вельмі сыты!.. дзякуем!.. дзякуем!..

Выходзяць з-за стала і рассядаюцца.

ПОП. Не врэмя лі подумаць нам і о ложэ в очаге домашнем?

МІКІТА. I зусім яшчэ не час, меджду протчым, найяснейшыя госці, вось адсунем стол і...

ДАМА....Патанцуем, мусье Зносілов?

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы згадалі.

ДАМА. А вы, мусье рэгістратар, мае слабасці адгадалі. Я ўміраю без танцаў.

МІКІТА. Ах, як я рад! Мусьі, згодны на гэта?

ГАЛАСЫ. Згодны! Згодны!

ДАМА. А як з музыкай?

НАСТА. А грамафон нашто?

МІКІТА. О, не, не! Толькі не грамафон. Вельмі ён крычыць, а я чалавек асцярожны, меджду протчым.

ГАНУЛЯ. Дык на балалайцы, сынок, сыграй: голас у ёй ціхі.

МІКІТА. Калі ж я сам хачу патанцаваць. Можа, папрасіць каго?

ГАНУЛЯ. Я папрашу нашага дзядзьку беларуса — ён умее.

НАСТА. Не, мадам, я лепей папрашу, і ён не адкажа. Я з пэўных крыніц ведаю, што беларусы падатлівы народ. (Бярэ балалайку і падходзіць да Янкі.) Сябра беларус, пайграйце нам.

ЯНКА. 3 ахвотай. Хоць раз паскачаце і вы пад маю дудку.

Грае вальца. Пачынаецца танец: Мікіта з Дамай, Спраўнік — з Настай, Пан — з Гануляй, Поп, Гарошка і Аленка не танцуюць. Вальц з фігурамі, без шаржу, крыху пануры.

ДАМА (як скончылі танец, да Мікіты). Вы, мусье рэгістратар, праўдзівы артысты ў вальцы. Я ачаравана вашымі віртуознымі па.

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы цераз лад ка мне міласцівы. Калі і выходзіць у мяне такое-сякое, меджду протчым, па, то мушу быць удзячным нашаму з Юраўскай вуліцы танц-клясісту Грачаніну. У яго я скончыў курс гэтых навук.

ДАМА. Я заўважыла адразу, што вы прайшлі добрую адукацыю.

Паўза.

СПРАЎНІК. Выражаючыся на сучасны лад, бяру сабе слова і ўношу пропозыцыю пакінуць спрэчкі і без рэзолюцыі пайсці дамоў.

МІКІТА. Я протэстую, меджду протчым!

ДАМА. Мусье Зносілов, наша большасць.

МІКІТА. Паддаюся, толькі ж не большасці, а вашаму аднаму голасу, мадам-сіньёра.

Госці падымаюцца, адвітваюцца і апранаюцца ў прынесеныя Мікітам вопраткі. Поп ізноў падтыкае полы, каб выглядаць па-цывільнаму.

МІКІТА (перад выходам гасцей). Мадамы і мусьі! мы з мамашай, меджду протчым, вас нямножка правядзём. (Выйшлі.)

З'ява XIV

Янка, Аленка, Гарошка.

АЛЕНКА (пырснуўшы смехам). Ха-ха-ха! Ну і панскае ігрышча дык ігрышча! Ха-ха-ха!

ГАРОШКА (выняўшы люльку з зубоў). Цьфу! Няма на іх доўгай пугі.

ЯНКА. Але дзядзька густа іх сваёй піпкай падкурваў. Бачыў, як насамі круцілі ды кіхалі.

ГАРОШКА. А як іначай з гэткімі? — куралём іх, куралём! Шкада толькі, што маці гэтага імянінніка ў гэтакую кампанію ўпуталася.

АЛЕНКА (з удаваным смуткам). Не ляжыць у таткі сэрца да іх, ой не ляжыць!

ЯНКА. Цікава, да каго ж у цябе, Аленка, сэрца ляжыць?

АЛЕНКА. Вы ўжо аб гэтым павінны ведаць з майго лісту.

ЯНКА. А так: да навукі і навучання.

АЛЕНКА. Але ж! Вучыцца і навучаць, навучаць і вучыцца. Вось да чаго маё сэрца ляжыць.

ЯНКА. Не была б то мая найздальнейшая вучаніца.

АЛЕНКА. Ды яшчэ, як вы казалі,— беларускага роду. Ха-ха-ха! Перахваліце, пане настаўнік. Але ведаеце, што... як...

ЯНКА. Не, не ведаю.

АЛЕНКА. Няможна перабіваць, пане настаўнік, калі іншы хто гавора.

ЯНКА. Ого! Мы нават сур'ёзнымі зрабіліся.

АЛЕНКА. Дык вось што. Як выехалі вы з Дуброўкі, я ў шапку не спала і паехала ў Вільню!

ЯНКА. Аж у Вільню!

ГАРОШКА. А так, аж у Вільню, пане настаўнік.

АЛЕНКА. Там праслухала настаўніцкія курсы, і цяпер я — ваш таварыш: я таксама настаўнік!

ЯНКА (жартаўліва). Вельмі прыемна пазнаёміцца з новым канкурэнтам у маёй профэсіі.

АЛЕНКА. А цяпер я хачу вучыцца на курсістку, потым на доктара...

ЯНКА. А далей?

АЛЕНКА. Далей... не ведаю. Але дзеля гэтай мэты мяне татка і ў Менск да вас прытарабаніў.

ЯНКА. Адно трохі не ў час.

АЛЕНКА. Не ў час?

ЯНКА. Так! Гэтыя новыя акупанты ды іншыя згрызоты не даюць табе спакойна працаваць у Менску. На маю думку, найлепей пакуль што ехаць на вёску і там прывучаць да навукі людзей і самой ад іх вучыцца. Бо я таксама выязджаю па вёску.

АЛЕНКА. I вы? Ну што ж? на вёску дык на вёску! Нават хоць у пекла, калі вы параіце...

ЯНКА. О, там вельмі горача! Значыцца, згода?

АЛЕНКА (падаючы руку). Згода!

ЯНКА. Не адкладаючы справы ў доўгі мех, лахі пад пахі ды яшчэ заўтра — марш на свежае паветра!

АЛЕНКА. Але і кніжак з сабой набяром?

ЯНКА. Абавязкова!

АЛЕНКА (як бы саромеючыся, спускаючы вочы, сціха). Але толькі — беларускіх, дзядзька настаўнік!

ЯНКА. Аб іншых і рэчы быць не можа.

Кароткая паўза.

ГАРОШКА (да Аленкі). А ты, сарока, калі ўжо адсакатала сваё, аддала б настаўніку тое, што прывезла.

АЛЕНКА. Калі я саромлюся.

ЯНКА. Мабыць, нешта надта брыдкое.

АЛЕНКА. I зусім не брыдкое, а нават, як цётка Агата казала, дужа прыгожае. Самі гэта скажаце. (Дастае з торбы прыгожа вышытую кашулю і саматканы ўзорысты пояс і падае Янку, сур'ёзна кажучы.) Прымеце, калі ласка, дзядзька настаўнік, гэту драбніцу ад сваёй шчыра вам удзячнай і адданай вучаніцы. 3 нашага лёну гэта кашуля і з нашай воўны гэты пояс. А сама я ўласнымі рукамі ад шчырага сэрца для вас выткала і вышыла.

ГАРОШКА (падаючы новую, дзераўляную, па-мастацку зробленую лыжку). А ад мяне прымеце вось гэта... 3 сваёй яблыні й сваімі рукамі зрабіў.

ЯНКА (расчулены). Дзякую, ад усёй душы дзякую! Не ведаю, чым і заслужыў на гэткую ласку?

Уваходзяць Мікіта і Гануля.

З'ява XV

Тыя ж, Мікіта, Гануля.

МІКІТА (вясёлы, пасвіствае і напявае). Радуйся, вселенная! Абвяшчаю ўсім, усім, усім: немцы акупавалі, меджду протчым, Менск!..

ЯНКА. Ну і чорт з імі!

МІКІТА. I зусім не чорт, пане, хэ-хэ-хэ! беларус. (Напявае.)

Немцы едуць, нашы йдуць,

Немцы нашых падвязуць.

(Убачыўшы Янкавы падарункі.) Меджду протчым, што гэта ў вас, пане профэсар?

ЯНКА. Праўдзівая кашуля, праўдзівы пояс і праўдзівая лыжка.

ГАНУЛЯ. Якія ж прыгожыя!

МІКІТА. Як уважаю, то і вы сягоння імяніннік.

ЯНКА. А праўда, імяніннік, толькі з іншай плянэты.

Званок. ГАНУЛЯ выходзіць і варочаецца, а з ёю СПІЧЫНІ.

З'ява XVI

Тыя ж, СПІЧЫНІ.

МІКІТА (уніжліва вітаючыся). Маё найніжэйшае ўшанаванне, мусье прафэсару! А я думаў, што сягоння ўжо не прыйдзеце.

СПІЧЫНІ. Справы затрымалі. Але мы затое пазней пазаймаемся.

ЯНКА (да Ганулі, набок). А гэта што яшчэ за такі позны госць?

ГАНУЛЯ. Гэта не госць, а нейкі важны дырэктар. Вучыць Мікітку па-нямецку гергетаць. Хто ён родам — напэўна не ведаю. Але сам ён кажа, што ён немец, людзі кажуць, што італьянец, мне здаецца, што ён проста, як і мы, тутэйшы.

МІКІТА (да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, апаражнеце стол, бо нам трэба хутчэй вучыцца «ўрокаў».

Гануля прыбірае стол, пасля ладзіць для Гарошкаў пасцель на падлозе. Ходзіць у іншыя пакоі.

ЯНКА (да Аленкі і Гарошкі). А мы, пакуль яны будуць вучыцца сваіх «урокаў», пойдзем у мой пакой.

Выходзяць.

З'ява XVII

Мікіта, Спічыні, Гануля.

МІКІТА (паклаўшы на стол некалькі тоўстых слоўнікаў). Меджду протчым, я гатоў, мусье профэсар.

СПІЧЫНІ. Можам прыступіць, мусье рэгістратар. Учора мы збольшага прайшлі аддзел прывітанняў, сягоння павінны іх паўтарыць болей стала. Як вы прывітаеце, спаткаўшы немца?

МІКІТА. Гута моргэн, гэр гэрманіш!

СПІЧЫНІ. Добра! А цяпер, як вы прывітаеце, спаткаўшы немку?

МІКІТА. Гута тахт, балабоста прусіш!

СПІЧЫНІ. I зусім не балабоста, а фрау... Паўтарэце: фрау, фрау, фрау!

МІКІТА. Фраву, фраву, фру, фруву... Фраву-ву...

СПІЧЫНІ. Добра! А як вы прывітаеце, спаткаўшы вось такое... (паказвае) малое немчанё?

МІКІТА. Шабас гут, гэр кіндар фатэрлянд, меджду протчым!

СПІЧЫНІ. Ой, куды вы заехалі, куды вы заехалі? Толькі не шабас, а... (Далёкі стук у дзверы злева. Спічыні, ускочыўшы.) Нехта ці нешта, здаецца, як бы недзе стукае?

МІКІТА. А праўда, меджду протчым, стукае. Можа, ужо гэр гэрманіш?

СПІЧЫНІ. Усякі стук мяне нэрвуе: не магу спакойна выкладаць лекцый. Пакуль што маю гонар выйсці. Заўтра пачнем прывітанні навыварат. (Хапае шапку і знікае ў дзвярох справа.)

МІКІТА (услед Спічыні). Да мілага спаткання. (Да Ганулі.) Меджду протчым, мамаша, мабыць, напраўдзе немец стукае, бо далікатна. Ідзеце адчынеце дзверы і крыху прытрымайце яго, пакуль я пераадзенуся, бо, чаго добрага, прыйшоў на работу хапаць.

Выходзяць абое, паўза.

(Варочаецца пераадзеты па-пажарніцку з каскай на галаве, з тапаром пры поясе і з жалязякамі, што лазіць па слупох, пры нагах. Становіцца ў позу і напявае.)

Гусар, на саблю опіраясь,

В глубокой горэсці стаял...

Уваходзяць ГАНУЛЯ І НЕМЕЦ у вайсковай форме.

З'ява XVIII

Мікіта, Немец, Гануля.

МІКІТА (беручы «пад казырок» і нізка кланяючыся). Гута моргэн, гэр гэрманіш. (Набок.) Абач, абач, і немцы адзяюцца ў форму а-ля-кум пажарны, гэта — каб не хапалі, мабыць, іх саміх на работу.

НЕМЕЦ. Ці няможна ў вас папрасіць у гэту манерку трохі вады?

МІКІТА (набок). На якую ж халеру пацеў я столькі над шпрэхендэйчам, калі яны па-нашаму лепей ад нас саміх шпрэхаюць? Але, мабыць, гэта мне здаецца, або ён удае, што ўмее па-тутэйшаму. (Да немца.) Зіхэнзіш... Заразіш... (Набок.) Зірну ў слоўнікі, як яму адказаць. (Шастае слоўнікамі.) Можна... можна... колькі... колькі... хочаце... хочаце... вады... вады... Няма гэтага. Каб іх пярун спаліў, такія слоўнікі! (Да немца.) Кіндэр фравуну, меджду протчым, фатэрлянд, гэр гэрманіш... (Падказвае на мігі, што ўлле яму вады.)

НЕМЕЦ (падышоўшы блізка да Мікіты і прыглядаючыся да формы). О-о! Што я бачу? Рыхтык рускі генэрал. (Набок.) Але хоча дурня клеіць, каб выкруціцца ад палону. (Беручы «пад казырок».) Ваша прэвасхадзіцельства! Я вас павінен, як верны нямецкі салдат, забраць у палон, бо вы рускі генэрал.

МІКІТА (перапужаны). Аяяй! Оеей! Куды ж я падзенуся? Во, меджду протчым, папаўся, як мурза ў студню. Оеей! Оеей! Як жа яму вытлумачыць, што я не генэрал, а калежскі рэгістратар? Пашукаю яшчэ ратунку ў слоўніках. (Шастае слоўнікам.) Генэрал... генэрал... пажарная каманда... Оеей! Оеей! Мая ты босая каманда. Няма ў слоўніку. Дзе той Спічыні? Які яго нячысцік выкруціў у гэтую небяспечную для меня хвіліну? Оеей! Оеей! Што ён нарабіў мне, гэты гэр профэсар з сваёй навукай! Оеей! Оеей!

НЕМЕЦ. Я чакаю, ваша прэвасхадзіцельства!

МІКІТА. Рыхтык, рэхт, меджду протчым, шабас гут, фрау... фатэрлянд... Зараз, зараз! Аяяй! Аяяй! А ратунку аднекуль, а збаўлення аднекуль. Забярэ ў палон, у нямецкі палон, і жыві там як хочаш.

ГАНУЛЯ (ломячы рукі, да Немца). А мой жа паночак, а мой жа немчык! Не бяры ў мяне апошняга Мікітку.

МІКІТА. Оей! Оей! Што будзе, то будзе, папрабую загаварыць з ім па-нашаму, можа, зразумее. Мусье немец. Ясны пане немец! Я не генэрал, а толькі пажарная каманда... Пажарнік менскай, меджду протчым, пажарнай дружыны, — дакумант маю на гэта з пячаццю. Бачыце, я толькі кум пажарны. Каб я з гэтага месца не зышоў, калі я генэрал!

НЕМЕЦ. Не магу паверыць, ваша прэвасхадзіцельства! Заўсёды генэралы кажуць, што яны не генэралы, калі іхнае генэральства пачынае ім самім бокам вылазіць. А дзеля гэтага — прашу ў палон!

МІКІТА. Оей! Оей! I зразумеў і не паверыў. Гвалтам робяць генэралам. Чаму ж ты скрозь дна не правалілася, мая ты пажарная каманда! Аяей! Аяей!

ГАНУЛЯ (ходзячы па хаце і ломячы рукі). Матачкі мае родныя, бацечкі мае хрышчоныя! Што гэта робіцца? Садом і Гамора! (Стукае ў Янкавы дзверы.) Пане настаўнік! Дзядзька беларус! Ратуйце! Немец Мікітку ў палон цягне!

Уваходзяць Янка, Аленка, Гарошка.

З'ява XIX

Тыя ж, Янка, Аленка, Гарошка.

МІКІТА (стаўшы перад Немцам на калені). Оей! гэр гэрманіш, кіндар фатэрлянд! балабостачка мой ненаглядны! Не губі маёй маладосці — не бяры ў палон! Больш ніколі не буду генэралам.

ЯНКА (чуўшы гэту гутарку). У чым справа?

МІКІТА. Оей! Оей! Мусье немец зрабіў мяне, меджду протчым, генэралам і хоча ў палон цягнуць, а я не хачу быць генэралам і не хачу ў палон цягнуцца. Оей! Оей! Пане настаўнік, бацька беларус! выбаўляй з ягіпецкай няволі!

ЯНКА (адвёўшы набок Мікіту). Дайце яму тры рублі, і адчэпіцца.

МІКІТА. Дам дзесяць, а толькі ратуйце, меджду протчым! (Мацае па кішэні.) Ой, грошы засталіся ў рэгістратарскіх «меджду протчым». Пазычце мне да заўтра.

Янка дае яму грошы, Мікіта падыходзіць да Немца, становіцца на адно калена і падае грошы.

Вось вам, ясне мусье немец, гэр гэрманіш, пакуль што контрыбуцыя, заўтра дам энэксыю, а там, калі не хопіць, жонак, дзяцей залажу, меджду протчым, мамашу, толькі дайце перадышку, не цягнеце ў палон!

Немец (хаваючы грошы). Загаварылі б адразу гэткім языком, ваша прэвасхадзіцельства... (Бярэ «пад казырок» і выходзіць.)

З'ява XX

Тыя ж без Немца.

МІКІТА (зрываючы з сябе і кідаючы па чарзе аб зямлю часткі пажарніцкага ўбору). К чорту пажарніцкую каманду! К чорту пажарніцкую кар'еру! (Пускаючы аб зямлю кнігамі.) I нямецкае шпрэхэн к чорту! I нямецкая губарнатарская канцэлярыя к чорту! Ад заўтрашняга дня займуся свабоднай профэсыяй — буду на Койданаўскай вуліцы гандляваць нямецкімі рублямі.

Гануля падбірае параскіданае, Аленка штохвіля пырскае смехам, Янка насмешліва ківае галавой, Гарошка пыхкае мацней люлькай і плюе.

3аслона

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Позняя восень. Сцюдзёна. Пад вечар. Месца дзеі — кусок Катэдральнага пляца, называнага іначай мянчанамі «Брахалка», — бліжэй ад Койданаўскай вуліцы, з відам насупроць — вежа з гадзіннікам. Па пляцы колькі дрэў без лісцяў, некалькі садовых лавак. Праз усю дзею праходзяць то сюды, то туды рознага калібру ГРАМАДЗЯНЕ, ГРАМАДЗЯНКІ і йграе напераменку лера і шарманка. Пры падняцці заслоны першым праходзіць справа ўлева ЛЕРНІК з лерай, а пасля ШАРМАНШЧЫК з шарманкай. Некалькі быўшых ПАНЯЎ, стоячы радам, прадаюць усялякія хатнія манаткі. Непадалёк ад паняў такі самы тавар прадае ГАНУЛЯ.

3'ява I

Гануля, Мікіта.

МІКІТА (у выцвіўшым чыноўніцкім асеннім пальце з настаўленым каўняром, з парасонам уваходзіць справа; да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, прадалі што-небудзь ці не?

ГАНУЛЯ. А ні на іголачку. Як хто зачараваў. (Паказваючы на паняў.) У тых таксама ніхто нічога не купіў.

МІКІТА. Нешчаслівым для гандлю і мне сягоннешні дзень выпаў. Каб хто хоць на смех запытаўся аб марках. «Рускія», кажуць, давай, а нямецкія, кажуць, меджду протчым, немцу прадай. А дзе тут таго немца зловіш, калі — па чутках — амаль не ўсе ўжо з гораду выйшлі. (Да праходзячага грамадзяніна.) На хвіліначку, пане мусье! Хачу вам нешта запрапанаваць.

Грамадзянін затрымоўваецца.

Можа, з ласкі сваёй купіце ў мяне маркі?

Грамадзянін іранічна і падазрона змераў яго вачыма ды пайшоў.

ГАНУЛЯ (Да праходзячай грамадзянкі). Панечка, купеце ў мяне пацеркі, а можа, дамскі нэсэсэр, а можа, во гэта? — усё за паўцаны аддам, усё за паўцаны.

Грамадзянка паглядзела-паглядзела тавар і пайшла.

(Да Мікіты.) Вось так усе яны: паглядзіць і пойдзе, паглядзіць і пойдзе.

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, я вам не адзін раз казаў і яшчэ кажу: у вас няма зусім гандлярскай жылкі, у вас не хапае нават чуткай кемнасці ў гандлёва-прамысловых справах, дзе вымагаецца ад прадаўца пэўнай веды ў пазнаванні душы купляючага і яго грамадзянскага і соцыяльнага становішча. I вось, напрыклад, меджду протчым, вы толькі што запрашалі: «купеце, за паўцаны аддам, за паўцаны». Разумеецца, кожны падумае, што ў вас зусім дрэнны тавар, якога і за паўцаны не варта купляць. Таксама паміж купляючымі трэба выдзяляць іхнія рангі і клясы — абавязкова; а вы, як, напрыклад, толькі што, не разгледзеўшыся дакладна, хто які йдзе, кажаце проста з моста: панечка, меджду протчым! А па-мойму, зусім не панечка, а самае меншае — мадама, а можа, нават і мадам-сіньёра.

ГАНУЛЯ. Ды якая там яна мадама? Проста нейкая... нейкая...

МІКІТА. А хоць бы нават, меджду протчым, і такая нейкая. Усё роўна. У гандлёва-прамысловых адносінах мы павінны рабіць від, што яна і не такая, і не нейкая. Для нас адно важна: каб тавар куплялі, каб тавар не залежваўся.

Паўза.

Меджду протчым, мамаша, я ўважаю, што, апрача ўсяго іншага, сягоння ўдабавак нейкі выключны дзень, і вам ніякай гандлёвай «здзелкі», бадай, не ўдасца ўжо правесці. Дзеля гэтага йдзеце з таварам дамоў і шыкуйце вячэру, а я застануся яшчэ тут. Думаю, што мне ўдасца злавіць, меджду протчым, якога немца і ўсучыць яму ягоныя маркі.

ГАНУЛЯ (складваючы манаткі). Толькі пільнуйся, сынок, каб ён не ўздумаў цягнуць цябе ў палон і пры адступленні, як тады — пры наступленні.

МІКІТА. Не бядуйце, меджду протчым, мамаша, — я заўсёды знайду выхад з найгоршага крытычнага становішча. Ды я ж прасіў вас, мамаша, не ўспамінаць мне аб гэтай трагедыі майго жыцця.

Гануля маніцца выходзіць.

Ага! Калі спаткаеце профэсара гэр Спічыні, то напомніце яму, што я ўжо яго чакаю на практычную лекцыю аратарскага мастацтва, вось толькі схаджу на мінутку на Койданаўскую вуліцу паслухаць, як там стаіць курс на валюту. (Пайшоў.)

ГАНУЛЯ, а за ёй ПАНІ з манаткамі шнурам выходзяць. Па хвілі ўваходзяць ЯНКА І АЛЕНКА.

З'ява II

Янка, Аленка.

АЛЕНКА. Здаецца, мы ўгаварыліся тут пачакаць на татку?

ЯНКА. А так — тутака. Пакуль прыйдзе, можам хвіліну пасядзець.

АЛЕНКА (сеўшы на лаўку, пасля паўзы). Як вы заўсёды, дзядзька настаўнік, мудра вельмі разважаеце, ажно мяне часам страх бярэ! Вось, напрыклад, ідучы сюды, сказалі вы, што мы павінны дабівацца, каб быць не толькі гаспадарамі самі над сабой, але і над сваёй воляй.

ЯНКА. А як іначай, Аленка. Якімі б раскошамі матэрыяльнымі нас ні надзялялі, ніколі яшчэ не будзем шчаслівы, пакуль чужая воля будзе гаспадаром над нашай воляй. Каб гэтага не было, мы павінны растаптаць, зніштожыць даўгавечную ману, якая вучыць, што мы не ёсць мы, што мы нейкае нешта, якое абы накарміў, як быдлё, дык і сыта будзе. Мы павінны душу нашу народную выявіць у сваім «я», у сваёй самабытнасці і смела сягнуць па сваё неадымнае права самім распараджацца гэтым сваім «я».

АЛЕНКА. Але цярністы шлях мусіць прайсці душа народная, пакуль збавіць гэта сваё «я» ад чужой няволі.

ЯНКА (не слухаючы). Зірні, Аленка, на Менск! Тут калісь,— як сказана ў нашай песні аб паходзе Ігара, — продкаў нашых галовы снапамі на таку слаліся, душу ім ад цела веялі, а чырвоныя берагі Нямігі не зернем былі песеяны, а касцямі гэных жа продкаў нашых. 3 гэтага бачым, што яны за нешта змагаліся, каб пад сценамі роднага гнязда косці свае пасеялі... А ўміралі, відаць, і славай, бо ў песні іхняе ўміранне засталося вечна жыць. А ці ж увекавечыць песня змаганне і ўміранне патомкаў? Не! Бо мы змагаемся і ўміраем за чужое.

АЛЕНКА. Шмат хто і з нас ужо змагаецца і ўмірае не за чужое, а за сваё, а песня аб іх ужо не забудзе.

ЯНКА. Гэта адзінкі, мілая Аленка. А душа агульнаграмадская яшчэ дрэме.

АЛЕНКА. Скіне сваю дрымоту і душа. Абы толькі гэтыя адзінкі, што ўжо змагаюцца, больш ясных паходняў распалілі і асвяцілі сцежкі ўсе для паўстаючай грамады.

ЯНКА. Што ж, можа, і праўда твая, Аленка. Мы як бы пачынаем ужо адплюшчваць вочы і паўставаць проці гэтай паганай маны, што мы не ёсць мы. Але яшчэ хістаемся то ўправа, то ўлева. Яшчэ ясна азначанай мэты не можам сабе ўявіць. А мэта ў нас адна: калісь амэрыканцы, змагаючыся з Англіяй за сваю незалежнасць, напісалі на сваім сцягу несмяротныя словы: «Амэрыка для амэрыканцаў». I гэта памагло: сягоння Амэрыка вольная. Павінны пайсці і мы па яе слядох і напісаць агністымі рунамі на сваім сцягу: «Беларусь...»

Уваходзіць МІКІТА.

З'ява ІІІ

Янка, Аленка, Мікіта.

МІКІТА (да Янкі, падышоўшы да яго пры апошніх словах і не пазнаўшы). Пане мусье, можа, патрабуеце маркі? (Пазнаўшы.) Ах, гэта вы, меджду протчым, пане профэсар!

ЯНКА. Во, неспадзяванае спатканне. Як маецеся, пане рэгістратар?

МІКІТА. Дзякую, меджду протчым. Так сабе. Нічога сабе. Што ж вы тут парабляеце?

АЛЕНКА. Мы прыехалі татку з палону вызваляць. Бачыце, немцы яго ў абоз пагналі, дык мы, баючыся, каб яго ў Нямеччыну не загналі, паехалі ўслед на падмогу. То ж у мяне адзін татка на цэлым свеце, павінна ратаваць!

МІКІТА. Так, так! Было б няважна, каб звезлі з хаты апошняга, меджду протчым, бацьку.

ЯНКА. А што вы тут парабляеце, пане рэгістратар: маркі людзям раздаяце?

МІКІТА. Меджду протчым, не раздаю, а прадаю, а гэта вялікія дзве розніцы. Але, як уважаю, то вы яшчэ не ведаеце, што я для стварэння сабе новай кар'еры пакінуў чыноўніцтва і перайшоў на свабодную профэсію.

ЯНКА. Што ж гэта? па-вашаму — гандаль на Койданаўскай біржы валютай — свабодная профэсія?

МІКІТА. А чаму ж бы не так? Па-мойму, зусім свабодная. Вось хоць бы судзіць з таго, што калі я перайшоў на яе, то пачуўся, як птушка тая, зусім свабодным. Меджду протчым, змалку дзён мяне цягнула да свабоды і гандлю.

ЯНКА. Хіба да свабоднага гандлю сумленнем і гонарам.

МІКІТА. Меджду протчым, дзядзька беларус, вы мяне абражаеце.

ЯНКА. Выбачайце, пане рэгістратар, — можа, я крыху і памыліўся.

МІКІТА. Меджду протчым, не крыху, а зусім памыліўся. Але мяне зласлівыя гутаркі зайздросных людзей мала абходзяць. Назло ім незадоўга пераходжу яшчэ на адну свабодную профэсію.

ЯНКА. Цікава — якую?

МІКІТА. Буду аратарам.

ЯНКА. Вы — аратарам? Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!

МІКІТА. Меджду протчым, нічога тут смешнага. Не сягоння-заўтра нрыходзіць новая ўлада, а з ёй такая політычная сытуацыя, пры якой здольны аратар будзе магчы купацца як сыр у масле.

ЯНКА. Але ж вы, пане рэгістратар, звар'яцелі. Вашы дзікія — не скажу чарнасотніцкія — пераконанні і новая політычная сытуацыя?! Гэта ж як узлезеце на вышкі араторыць, то вам гэта новая сытуацыя такога пытлю задасць, што і сваіх не пазнаеце. О, не! Гэта свабодная профэсія не для вашага рэгістратарскага светагляду.

МІКІТА. Не разумею, пры чым тут мой, меджду протчым, светагляд. Можна мець светагляд адзін, думаць другое, гаварыць трэцяе, а рабіць чацвертае, як навучае мой профэсар гэр Спічыні. I я пастанавіў у сваёй аратарскай профэсіі моцна прытрымлівацца гэтай мудрасці.

ЯНКА. Баюся, што гэта мудрасць дасць вам чэк на свабоднае месца у менскім астрозе.

МІКІТА. Меджду протчым, такіх невясёлых рэзультатаў і быць не можа. Аратар, маючы кожны раз напагатове адшліфаваны практыкай язык, заўсёды патрапіць выпутацца з бяды.

АЛЕНКА. А чаму б вам, пане Нікіці, замест коўзацца па слізкіх і небяспечных для вашай асобы пуцявінах, не заняцца чым-небудзь болей рэальным і грунтоўным. Напрыклад, вы болей прынеслі б для сябе і для грамадзянства карысці, каб узяліся... ну хоць бы...

ЯНКА (перабіваючы)....на Камароўцы козы пасвіць? I чаму б, самдзеле, не так? А профэсія чыстая і, разумеецца, свабодная.

МІКІТА. Меджду протчым, мусье беларус, такая свабодная профэсія не вяжацца з маёй рангай колежкага рэгістратара.

ЯНКА. А шкада, вельмі шкада! Лепей быць добрым пастухом, чымся недапечаным рэгістратарам ці аратарам.

Уваходзіць ГАРОШКА.

З'ява IV

Янка, Аленка, Мікіта, Гарошка.

ГАРОШКА (уваходзіць з пугай, пыхкаючы люльку). Во добра, што застаў вас! Я ўжо ўсё сваё зрабіў, і можам ехаць дамоў. (Пабачыўшы Мікіту.) I вы тут, ды яшчэ з парасонам?

МІКІТА. Як бачыце! Меджду протчым, што вы тут, да6радзею, робіце з пугай: пасвіце каго?

ГАРОШКА. А так! Збіраўся пасвіць тутэйшых чынадралаў, але не ўспеў, — прыйшлося выганяць з Менску абскубандаў.

АЛЕНКА. Не абскубанды, тата, але акупанты.

МІКІТА. I вы, мабыць, яшчэ адно пераблуталі: здаецца, немцы хацелі вас выганяць, пагнаўшы ў абоз...

ЯНКА. Дзядзька Гарошка зусім не пераблутаў. Усё роўна на яго выйшла: акупанты ўцяклі, а ён застаўся.

АЛЕНКА (зірнуўшы ўбок). А гэта што за такія пілігрымы брыдуць сюды?

МІКІТА (зірнуўшы). Гэта, здаецца, мае быўшыя імянінныя госці.

Уваходзяць шнурам з катомкамі за плячыма і з кіямі ў руках: ДАМА, ПОП, СПРАЎНІК І ПАН.

З'ява V

Тыя ж, Дама, Поп, Спраўнік, Пан.

МІКІТА (вітаючыся, надскакваючы). Каго я бачу, меджду протчым! Якое мілае, неспадзяванае спатканне! Ці не мядзведзь здох? Цалую ручкі мадам-сіньёры! Айцу духоўнаму маё сыноўняе ўпакарэнне! Вашародзіе, прымеце пакорны прывет! Маё найніжэйшае ўшанаванне, ясне пане грабя! Сядайце, калі ласка, сядайце!

Прыйшоўшыя сядаюць.

ПОП. Ох, дзелеса — чудзеса! Прогрэшэнія нашы неісчыслімыя. Навождзяху оне на себя возмездзіе необозрымое.

МІКІТА. Куды ж гэта, калі можна спытацца, мадам-сіньёра і мусье, свае, меджду протчым, пэрсоны скіравалі?

СПРАЎНІК. Часова адступаць прыйшлося. Эвакуемся туды — на Захад, дзе сэрцу прытульней і грудзям дышыцца «вальготней».

ДАМА. Часова перанашу сваю філянтропійную чыннасць на тэрыторыю...

МІКІТА (перабіваючы). Быўшых нашых ворагаў — гэрманаў, мадам-сіньёра?

ДАМА. Мусье рэгістратар, вы згадалі!

ГАРОШКА (да Пана). Значыцца, паны, даіцё лататы?

ПАН. А так, прыходзіцца, толькі хай там ваша вёска вельмі ў двор мой не прэцца, бо як вярнуся...

МІКІТА (перабіўшы). I ўсё гэта праклятая, меджду протчым, рэволюцыя нарабіла.

ЯНКА. Што, кусаецца? Вы, пэўна б, хацелі і з печкі зваліцца і патыліцы не адбіць? Рэвалюцыя, мае паны, не цётка — па галоўцы гэткіх сваіх прыяцеляў не гладзіць.

ДАМА. Мусье беларус, вы, як я ўважаю, напоўнены навевамі новага часу і належыце, мабыць, да новай партыі стоікаў, якія не паддаюцца эвакуацыі і застаюцца на месцы?

ЯНКА. Паддаецца эвакуацыі ў сягонешні час толькі той, у каго або нячыстае сумленне, або ён сядзеў тут збоку прыпёку, не раўнуючы, як пустазелле на сялянскай градзе.

ДАМА (да Мікіты). А вы, мусье рэгістратар, калі прыняць пад увагу довады мусье беларуса, то пэўна заставацца тут не будзеце і нашым шляхам пойдзеце?

МІКІТА. Мадам-сіньёра, вы не згадалі: я, меджду протчым, застаюся. Як істы рускі патрыот, я змушаны пакуль што стаяць тут на варце сваіх рангавых і руска-ісціных інтарэсаў. Хоць, можа, я гэтак рызыкую нават сваёй, меджду протчым, пэрсонай, але місію сваю мушу стойка выпаўняць.

ЯНКА. Мне здаецца, пане рэгістратар, што вы так запуталіся ў сваіх рангах, клясах і свабодных профэсіях, што ўжо не здольны да ніякае місіі — нават да тэй сваёй роднай, ісціна-рускай місіі.

МІКІТА. Меджду протчым, не забывайце, пане беларус, што я найздальнейшы вучань акадэмікаў Скрынчанкі й Саланевіча. Апрача таго, нас бацька Пурышкевіч, быўшы ў Менску тут, замеціў і, ад'язджаючы, на гэтую місію благаславіў.

Паўза.

ГАРОШКА. А вы, бацюшка, таксама за імі (махнуўшы пугай) туды — упрочкі?..

ПОП. Нет, чадо мое. Акі пастыр, я должэн остацься пры агнцах своіх, я только провожаю сірых сіх, дабы іх напутствоваць на пуць неведомый.

СПРАЎНІК. Але, панове, час нам ужо ў дарогу! Вораг не спіць і ўжо блізка: можа адрэзаць нам усе ходы для адступлення.

ГАЛАСЫ. А так! Праўда! Час!

МІКІТА. Пагасцілі б, мадам-сіньёра і мусьі, яшчэ хоць з хвіліну!..

ДАМА, ПОП, СПРАЎНІК, ПАН устаюць, раскланьваюцца і шнурам выходзяць у праціўны бок, з якога прыйшлі былі.

Поп (ідучы ўслед за адходзячымі, паказваючы на іх рукой). Акі пціцы небесныя, отлетаюшчы на зімнее время в жаркія страны. Да храніт іх в странствіі мацер неопалімыя купіны і мацер крупіцкая!

З'ява VI

Мікіта, Янка, Аленка, Гарошка.

МІКІТА (як тыя выйшлі). Ах, забыўся запрапанаваць ім купіць у мяне маркі! Пэўна з «царскімі» эвакуюцца.

ЯНКА. Не турбуйцеся! Яны, як праўдзівыя патрыоты, з «царскімі» не разлучаюцца.

МІКІТА. Вы, пане настаўнік, як я заўважыў, чагосьці недалюбліваеце нашай чыстай інтэлігенцыі.

ЯНКА. Для вас, як для рускага колежскага рэгістратара, яна, можа, й чыстая, але для мяне яна — «Варшавске смецце, гразь Масквы», як сказаў вешчы Шаўчэнка.

ГАРОШКА (паказваючы пугай). А во яшчэ два дапатопы!

Уваходзяць ВУЧОНЫЯ — адзін з аднаго боку, другі з другога, разглядаючы праз свае падзорныя трубы.

З'ява VII

Тыя ж, Усходні вучоны, Заходні вучоны.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (стукнуўшыся з Заходнім). Чорт подзеры!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пся крэв!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Ізвініце, судар!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пшэпрашам пана!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. I вы здзесь?

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. I пан ту?

Кланяюцца адзін аднаму і прысутным.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (да Янкі). Очэнь кстаці, что вы, господзін белорус, здесь. Необходзімо почэрпнуць от вас сведенія касацельно церрыторыяльных данных обласці, іменуемой вашым племенем — Белорусь.

ЯНКА. О, наша тэрыторыя, пане вучоны, вельмі вялікая — і вокам не дастаць! Уся Менская Брахалка, на якой вы, як бачу, гэтай тэрыторыі шукаеце, ды яшчэ далей.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. А чы не можэце, пане бялорусін, поінформоваць венцэй шчэогулово о тэм вашым «далей»?

ЯНКА. З гэтага нічога не выйдзе, пане вучоны. Бо абхапіць гэтае «далей» закораткі вашы пяты.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Так, так! (Запісваючы ў нататнік) Пры опросе аборыгенов Северо-Западного края о процяжэніі занімаемой імі церрыторыі выяснілось, что таковая включает в себе всю обласць Мінской Брэхалкі да ешчо далей... На вопрос, как далеко распространяетя оное «далей», мой собеседнік із племені белоруссов об'ясніл на местном обшчэрусском говорэ, что для постіжэнія сего «далей» у наукі вообшчэ і в частносці ў западной наукі короткі пяткі.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Так, так! (Запісваючы ў нататнік уперамежку з Усходнім вучоным.) Падчас баданя тубыльцув, осядлых на Всходніх Крэсах польскіх, о розмярах замешкалэго пшэз ніх тэрыторыуму зостало высветлёным, іж данэ тэрыторыум вхланя в себе цалкем провінцыён Мінскей Брэхалкі і ешчэ далей... На запытане, як сень далеко распостшэня овэ «далей», муй інформатор походзонцы од бялорусінув ожэкл в огульнопольскім мейсцоным нажэчу, іж для осёнгненця онэго «далей» наука наогул, а в шчэгульносці наука Всходня посяда за крутек пенты.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (скончыўшы пісаць). Благодару покорно!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (скончыўшы пісаць). Дзенькуен упшэйме!

Абодва раскланьваюцца і выходзяць — кожны ў праціўны бок, з якога прыйшоў быў.

З'ява VIII

Мікіта, Янка, Аленка, Гарошка.

АЛЕНКА. На гэтых дык няма ніякага ўпынку! Шныраць і шныраць, як свінні ў чужым агародзе.

МІКІТА. Мудрыя людзі — гэтыя вучоныя. Я заўсёды схіляю перад імі сваю, меджду протчым, галаву.

ЯНКА. Асабліва перад гэтымі вы павінны як найніжэй схіляць.

МІКІТА. Чаму так?

ЯНКА. Бо вы ад гэткіх вучоных чэрпаеце сабе ўдзяткадайны клёк для падтрымання сваіх рэгістратарскіх кар'ераў у тутэйшым краі.

АЛЕНКА. Ці не час ужо, дзядзька настаўнік, пакінуць гамонку ды йсці ў заезд, а то, чаго добрага, Шая замкне браму?

ЯНКА. Ой, час, час! (Да Гарошкі.) А ці вы, дзядзька, пакупкі свае зрабілі?

ГАРОШКА. Дзе там! Дарма толькі вытаптаў з паў-Менску — як у шабас, усе крамы пазачыняны. Паеду без табакі.

АЛЕНКА (жартаўліва). Якое няшчасце! Гэта ж як у таткі пачнецца вялікі табачны пост, дык задасць ён усім нам табакі!

ГАРОШКА (дабрадушна). Табакі не табакі, а перцу калі-небудзь дастанеш ты ў мяне за свой доўгі язык.

ЯНКА. Хаця не пабецеся стары з малой за табаку. Мушу хутчэй вас адгэтуль весці. (Да Мікіты, адвітваючыся.) Бывайце здаровы, пане рэгістратар! Жычу вам у новай аратарскай профэсіі дастукацца асэсарскай рангі.

МІКІТА. I вам таго самага, пане беларус, у вашай, меджду протчым, беларускай профэсіі.

Янка, Аленка і Гарошка выходзяць. Па хвілі

ўваходзіць Спічыні.

З'ява IX

Спічыні, Мікіта.

СПІЧЫНІ. Даруйце, мусье Зносілов, што змусіў вас крыху на сябе чакаць. Але апошнія дні так многа маю лекцыяў па аратарству, што папасці ўсюды ў свой час няма аніякай змогі.

МІКІТА. Я вельмі рад, што ўсё ж такі вам, гэр профэсар, удалося ка мне папасці. Бо выступаць, меджду протчым, з трыбуны без практычнай лекцыі неяк ні сёе ні тое.

СПІЧЫНІ. Цяпер ужо будзеце магчы выступаць хоць і заўтра. Можам пачынаць, мусье рэгістратар!

МІКІТА. Меджду протчым, я гатоў, мусье профэсар!

СПІЧЫНІ. Узлазьце на трыбуну, мусье рэгістратар.

Мікіта становіцца на лаўцы.

СПІЧЫНІ. Цяпер зрабеце позу. Крыху не так — прасцей фігуру і вышэй галаву, вочы — удаль. Левую руку абапрыце на левы клуб. Так! Так! Правая рука застаецца свабоднай — гэта, каб у патрэбных момантах вашай араторыі можна было, заціснуўшы кулак, патрасаць ёю над аўдыторыяй. Цяпер, калі зрабілі сабе аратарскую паставу, пачынайце прамову. Спачатку кажаце ціхім-ціхім голасам, пасля штораз — мацней, а пад канец бухаеце грамабойным голасам і, разумеецца, на чым свет патрасаеце кулакамі. Ну, цяпер пачынайце араторыю на тэму: «Пролетарыят і буржуазія».

МІКІТА. Вельмі паважаныя, меджду протчым, мадамы, вельмі паважаныя, меджду протчым, мусьі! Да апошняга часу пролетарыят эксплёатаваў буржуазію. Буржуазія з усіх жыл выбівалася, каб здабыць сабе на чорны дзень якую жменю золата або кусок якога маёнтку, а пролетарыят, меджду протчым, у гэты бок і пальцам не ківаў; усёй работы яго было, што толькі, меджду протчым, працаваў, ды йшчэ за гэтую мізэрную працу цягнуў крывавую капейку з беднай буржуазіі. Буржуазія з кожным днём ад недастаткаў таўсцела — казаў той — расла не ўвышкі, а ўпапярэчкі, меджду протчым, як той гарбуз, а пролетарыят ад роскашы цянеў — казаў той — рос не ўпапярэчкі, а ўвышкі, меджду протчым, як тая тычка. Дзеля таго (трасучы кулаком) далоў!.. далоў!..

СПІЧЫНІ. Затрымайцеся на мінутку. У сваёй араторыі вы пераблуталі лёгічныя тэрміны, і там, дзе павінна стаяць першае, у вас чамусьці другое, а дзе — другое, там стаіць першае. Ужо я вам казаў, што тэорыя аратарскага мастацтва не любіць, каб выкідалася перад аўдыторыяй тое, што ў вас папраўдзе накіпела на вантробе. Можаце думаць усё, што толькі вам падабаецца, але гаварыць абавязаны толькі тое, што іншым падабаецца. Толькі такім чынам вы зробіце сабе на свабоднай аратарскай профэсіі якследную асэсарскую кар'еру. Цяпер папробуйце сказаць араторыю на тэму: «Рэволюцыйная самадысцыпліна».

МІКІТА. Ша... Шан... Не так... Меджду протчым, мае панечкі і мае паночкі! Рэволюцыйная самадысцыпліна... рэволюцыйная самадысцыпліна... гэта такая, меджду протчым, дысцыпліна, што мае два канцы — то яна ўсіх б'е, то яе ўсе б'юць, бо контррэволюцыйная дысцыпліна не спіць у шапку. 3 гэтае прычыны і рэволюцыйная самадысцыпліна не мае права спаць, меджду протчым, у шапку, бо йначай праспіць усю сваю гаспадарку. Дзеля гэтага (трасучы кулакамі) далоў... далоў... I так, меджду протчым...

СПІЧЫНІ. Затрымайцеся. Гэта ў вас выйшла нібы лепей. Цяпер выслухайце маленькія дзве асцярогі: першае — калі ўзыдзеце на трыбуну, то ёмка зачашэце сабе на галаве думку аб тым, пры якой політычнай сытуацыі выступаеце з араторыяй. Другое — найбліжэйшая політычная сытуацыя, пры якой першы раз прыйдзецца выступаць вам публічна, апіраецца на пэўных пляцформах. Дзеля гэтага, перш чымся араторыць, вы павінны выбраць сабе стойкую пляцформу і толькі адну, а не дзве або тры, бо йначай можаце паскаўзнуцца і зваліцца з усіх трох разам.

МІКІТА. Меджду протчым, магу я зысці ўжо, мусье профэсар, з трыбуны?

СПІЧЫНІ. Можаце ўжо зысці, мусье рэгістратар, з трыбуны.

Мікіта зыходзіць.

Ахвяруем цяпер колькі хвілін на тэорытычнае асвятленне некаторых звязаных з аратарствам пытанняў. Вось, напрыклад, як вы сабе разумееце мітынг?

МІКІТА. Мітынг, мусье профэсар, мітынг, меджду протчым, гэта нешта такое, што выдумалі ангельцы для тых, якія нічога не хочуць рабіць, а толькі ходзяць і варон страляюць. Мітынг, меджду протчым, гэта тое самае, што пераліванне з пустога ў парожняе. Мітынг — гэта тое з вушамі таварыства, дзе араторыць буду я, а слухаць будуць яны і крычаць будуць: віват, рэгістратар Зносілов! — калі іх па шэрсці пагладжу, і — далоў, рэгістратар Зносілов! — калі пагладжу іх проці шэрсці, меджду протчым.

СПІЧЫНІ. Усё гэта як бы так і як бы не так. Але да гэтага яшчэ вернемся. Цяпер мне адкажэце на адно пытанне, і на сягоння будзе годзе. Вы што-небудзь ведаеце аб савецкім ладзе?

МІКІТА. Оей! Нават добра ведаю.

СПІЧЫНІ. Аб гэтым у вас павінен быць ясны, дужа ясны светагляд, адным словам — пад арэх.

МІКІТА. Савецкі лад... Савецкі лад, меджду протчым, Гэнрых Мотавіч... Савецкі лад... гэта... гэта такая чырвоная паводка... такая, меджду протчым, паводка, аб якой не снілася ні Фараону, ні Салямону... Савецкі лад гэта... гэта...

СПІЧЫНІ (ускочыўшы з лаўкі). Пардон! У мяне разбушаваліся нэрвы. Сюды машыруе нейкі немец. А я страшэнна не люблю спатыкацца з ворагам, калі ён наступае і калі ён адступае.

МІКІТА. О так! Асабліва страшна з ім спатыкацца, меджду протчым, калі ён наступае.

СПІЧЫНІ. Маю гонар кланяцца! (Шпарка выходзіць.)

Уваходзяць НАСТА І НЕМЕЦ.

З'ява X

Мікіта, Наста, Немец.

МІКІТА. Наша найніжэйшае, меджду протчым, ушанаванне мамзэль Насце!

НАСТА. Добры вечар! Добры вечар, мусье Нікіці!

МІКІТА. Што ж гэта вы, мамзэль Наста, не самі адны, а з гэрам немцам, як з нявіннай ахвярай свайго, меджду протчым, чарадзейскага сэрца?

НАСТА. Ужо даўно маё сэрца — не маё, а сядзіць у пастцы другога сэрца... (Усміхаючыся.) Чыйго?.. Вы, мусье Нікіці, пэўна ведаеце. А немец? Як мне напэўна вядома з пэўных крыніц, то гэта апошні з роду магіканаў, які, згодна з Берасцейскай умовай, пакідае сягоння нашы менскія палестыны і махае свае крокі туды, адкуль прыйшоў.

МІКІТА. Але й палонных, як уважаю, па дарозе хапае. Ці гэта, можа, вы дабравольна, меджду протчым?

НАСТА. О, немцам цяпер не да чужых генэралаў. Яны цяпер заняты спэцыяльна хапаннем сваіх жа ўласных генэралаў. Бо, як чула я ад пэўных асоб, у іх таксама рэволюцыя. А вось гэтага — дык я толькі ахвяравалася правесці да Брахалкі.

МІКІТА. А ці не ведаеце, мамзэль Наста, можа, яму на дарогу маркі патрэбны, бо я маю да прадання?

НАСТА. Спытайцеся.

МІКІТА (да Немца). Меджду протчым, гэр гэрманіш, можа, купіце германскія маркі?

Немец паказвае на мігі, што не разумее, у чым рэч. Мікіта дастае партманэ, а з яго грошы і на міг паказвае немцу, каб купіў. НЕМЕЦ тлумачыць на мігі, што яму грошы не трэба, бярэ «пад казырок» і выходзіць.

З'ява XI

Мікіта, Наста.

МІКІТА (палажыўшы, не помнячы, партманэ з грашыма на лаўку). Ну і немец, меджду протчым! Сваіх жа нямецкіх марак не хацеў купіць. Але што гэта — ці ён нямы, што ні слова не адказаў мне на запытанне?

НАСТА. Не нямы, а толькі немец і па-нашаму не разумее.

МІКІТА. Гм! Цікава! А чаму той, што маніўся мяне ў палон, меджду протчым, узяць, як рэпу сек па-нашаму?

НАСТА. А гэта іншая рэч. У іх, як мне з пэўных крыніц вядома, ёсць спэцы ад усялякіх языкоў, ну вы і нарваліся на гэткага спэца.

Паўза.

МІКІТА (набок). Страшэнна, меджду протчым, адпаведная хвіліна, каб паўтарыць мамзэль Насце сваю адвечную пропозыцыю.

НАСТА. Аб чым гэта вы так задумаліся, мусье Нікіці?

МІКІТА. Ды ўсё аб тым самым, меджду протчым, хэрувімская мамзэль Наста: аб вас мае думы ўпалі ў глыбокую задуму.

НАСТА. I глупства робяць гэтыя вашы думы. Я ж вам ужо цяперся забараніла думаць аба мне, пакуль не зробіцеся асэсарам! Значыцца, і не маеце права думаць.

МІКІТА. Не магу вытрываць, сэрафімская, меджду протчым, мамзэль Наста, аніяк не магу вытрываць! (Становіцца на лаўцы перад Настай на калені, засланяючы збольшага яе й сябе распушчаным парасонам.) Мадоністая мамзэль Наста! Каханне маё, меджду протчым, вульканічнае! Падаруйце ж мне, нарэшце, сваю абымальную руку і сваё трапятлівае сэрца. Асэсарам буду я, вось пабачыце, што буду! Ужо я стаю на вялікай дарозе да славы, да славы знамянітага, меджду протчым, аратара. А там як піць даць атрымаю асэсарства. Меджду протчым, чырвоным асэсарам буду! Толькі прымеце мяне, жыватворнакрынічная мамзэль Наста, у пакорныя і вечныя слугі вашага, меджду протчым, сіньёрыстага сэрца.

НАСТА. Хапун вас не схопіць, мусье Нікіці, калі яшчэ крыху пачакаеце на мае рукі і на маё сэрца. Толькі тады з гэтага квасу будзе піва, калі я з пэўных крыніц напэўна даведаюся, што вы не рэгістратар толькі, а ўжо асэсар. А іншых залётаў ды іншых каханняў мой організм не прымае. Пакіньце кленчыць на лаўцы, а так сабе на зямлі чакайце. Будзьце здаровы! Мушу збегаць у вадну пэўную крыніцу. (Выходзіць.)

Мікіта (яшчэ кленчачы і працягнуўшы з парасонам рукі ўслед Насце). О, ранга мая асэсарская! О, кляса мая бонтонная, беспардонная!

З'ява XII

Мікіта, Абарванец.

АБАРВАНЕЦ (ўвайшоўшы з таго боку, куды Наста выйшла, ды кленчачага з працягнутымі рукамі Мікіты). Пажэртвуйце, таварыш, безработнаму!

МІКІТА (зышоўшы з лаўкі, набок). Пачынаецца! Падумаеш, таварыш! (Да Абарванца.) Выбачайце, я не таварыш, а, меджду протчым, буржуаз, а як вам хіба ведама — буржуазія нічым не жэртвуе. (Сярдзіта адварачваецца набок.)

Абарванец (патросшы кулаком, набок). Пачакай! Заўтра ты ў мяне йначай запяеш! Заўтра ты ў мяне папросіш пажэртваваць. (Забірае пакінутае на лаўцы партманэ і выходзіць.)

З'ява XIII

Мікіта.

МІКІТА (да праходзячай з чырвоным сцягам групы грамадзян і грамадзянак). Мо, шаноўныя мадамы і мусьі, патрабуеце купіць марак? (Мацаецца па кішэнях.) Новенькія... Але, новенькія... Дзе ж яны? (Прыглядаецца на зямлю, на лаўку.)

Грамадзяне і грамадзянкі, пырснуўшы смехам, пайшлі.

Сцягнуў нехта! Апошнія грошыкі сцягнуў, меджду протчым, і рускія і нямецкія. Заўтра не будзе за што і рук зачапіць. (Апускаецца з уздохам на лаўку, кладзе на паруччы рукі, звешвае на іх галаву і ўпадае ў глыбокую напаўсонную задуму.)

Паўза.

Пачынаецца танец Ценяў пад музыку шарманкі. Пасля некалькіх мінут раптоўна ўрываюцца зыкі вайсковай музыкі, граючай цырыманіяльны марш, і крыкі: «Ура! Ура!» Танцуючыя Цені нікнуць.

Мікіта (ускаквае і пад тахт музыкі топчацца на адным месцы. Пасля быстра выцягвае з кішэні чырвоную хустачку, прывязвае да парасона, становіцца на лаўку і, таксама маршыруючы пад музыку на адным месцы, махае каля галавы парасонам з хусткай і крычыць.) Хай жывуць свабодныя профэсіі! Хай жывуць чырвоныя асэсарскія рангі!

3аслона

ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ

Той самы, што ў першай дзеі, Мікітавы пакой. У беспарадку накідана ўсякіх хатніх рэчаў, як бы яны сабраны былі з некалькіх пакояў. Люстра, грамафона і мяккіх крэслаў няма. Шпалеры павыдзіраны і кускамі звісаюць к долу. Абразы і малюнкі — тыя самыя, што ў першай дзеі, — перавернуты тварам да сцяны. Па ўсіх свабодных мясцох расклеены па сценах друкаваныя ўрадавыя пастановы, дэкрэты, лозунгі, загалоўкі тагачасных газет, плакаты. Вісіць балалайка. Калі падымаецца заслона, ГАНУЛЯ, закасаўшы рукі, мые бялізну ў начоўках, непадалёк сядзіць ГАРОШКА і пыхкае люльку.

З'ява I

Гануля, Гарошка.

ГАРОШКА. Аб чым жа, тое-гэта, хацеў я казаць?

ГАНУЛЯ. А нешта нейкае аб высяленні была ў цябе, сваток, гутарка напачатку.

ГАРОШКА. Ага, успомніў! Дык вось, як нашы гэткім чынам апошні суд з князем прайгралі, пачалося тое высяленне. Але як, свацейка, пачалося?! Нашы ўсё роўна не хацелі пакідаць сваіх загаспадараных сяліб. Ну, што ж? Нагналі гібель казакаў, сам нават спраўнік з Менску прыехаў. Тады ўсе мужчыны і ўсе кабеты, найболей старэйшыя, паклаліся ўпоперак вуліцы. «Хай высяляюць! — сказалі сабе гэтак. — Хай праз нашы галовы ўвойдуць у нашы родныя хаты!» Ну, разумеецца, казакі не спалохаліся гэтага. Рынулі ўсёй гурмай на конях праз ляжачы народ, а за імі прыстаў на сваёй вараной тройцы. На капусту людзей зрэзалі і на кашу з зямлёй змяшалі. Бацька й маці мае таксама там засталіся.

ГАНУЛЯ. Мы наракаем, што цяпер цяжка жывецца, а як падумаеш, дык і ўперад не вялікі мёд быў.

ГАРОШКА. I чамярыца яго ведае, як гэта неяк хітра на свеце ўстроена! Паны былі польскія, законы — рускія; польскія лаюць рускіх, рускія лаюць польскіх, а як прыйдзе што да чаго, каб нашага простага чалавека пакрыўдзіць, дык і польскія і рускія ў адну дудку граюць.

ГАНУЛЯ. Ды яно ж гэтак, мой сваток. Каму па каму, а нам, казаў той, дык два камы.

ГАРОШКА. Наш настаўнік, Янка, дык той без ніякага нічога, як тапаром сячэ: «Пакуль, кажа, не зробімся самі сабе гаспадарамі, датуль ніякага ладу, ні складу ў нас не будзе. Гэты пастаўнік добры і дужа разумны чалавек, але трохі галава яго нечым заведзена, бо мала, што сам носіцца, як кот з салам, з усялякімі мудрымі думкамі, дык яшчэ, як на тое ліха, і маёй Аленцы ў галаве ўсё дагары нагамі перакуліў. I цяпер тая ўжо, як папуга, паўтарае за ім: «Недачаканне іх! — кажа. — Будзем самі сабе гаспадарамі!»

ГАНУЛЯ. Звычайная рэч, мой сваток. Маладое піва заўсёды шуміць.

ГАРОШКА. Так яно так. Але найчасцей ад гэтага шуму нам, бацьком, галава баліць. Я табе йшчэ не казаў, мая свацейка, што ў мяне апрача Аленкі быў і сын — Юрка. Удалы дзяцюк быў, ах які ўдалы! і таксама шумеў, занадта ўжо шумеў. I што? Самахоць за німашто асіраціў мяне. Служыў тады ён у Маскве на нейкай фабрыцы. А там — помніш? — у дзевяцьсот пятым годзе пайшлі забастоўкі ды іншыя непарадкі. Як людзі казалі, і мой Юрка не адстаў. Вылез на вуліцу і давай з іншымі на чым свет шумець і крычаць: «Зямлі і волі!» Разумеецца, за такі крык жандармы і збяёдалі яго з гэтага свету. Кажу свайму настаўніку, што во да чаго шум і крык такі даводзіць, а ён смяецца: «Бо, кажа, твой Юрка за чужую зямлю і волю шумеў і крычаў, а не за сваю, дык нічога з гэтага і не выйшла».

Уваходзяць ЯНКА І АЛЕНКА.

З'ява II

Гануля, Гарошка, Аленка, Янка.

ЯНКА (вітаючыся з Гануляй). Як жывём, цётачка? Даўненька ўжо з вамі не бачыліся!

ГАНУЛЯ (пакінуўшы мыццё). О, даўненька! Бадай, годзікі са два ўжо будзе.

ЯНКА. Ды з гакам, цётачка. (Да Гарошкі.) А дзядзька Гарошка прачакаўся, мабыць, на нас? Пэўна люлек з тузін змарнаваў за гэты час.

АЛЕНКА. Тузін не тузін, а штук з сем то пэўна ж татка выпыкаў.

ГАРОШКА. Не табе іх лічыць, сарока! (Буркліва.) Пайшлі і прапалі, а мне сядзі тут у чужой хаце і чакай на іх.

ГАНУЛЯ. Што ты, сваток? Якая ж гэта чужая табе хата?

ЯНКА. Ну, не бурчэце, дзядзька: у вельмі пільнай справе прыйшлося нам заседзецца крыху.

ГАРОШКА. Заседзецца, заседзецца! Як прышпілюць вам калі-небудзь хвост на гэтых пасядзінах, то прападзе вам ахвота і стаяць, не толькі што сядзець. Тое-гэта, палякі на носе, — кажуць, што ўжо Навінку забралі, — а яны швэндаюцца сабе!

АЛЕНКА. Трэба ж было, татачка, прыгледзецца, як рыхтуюцца менчукі спатыкаць новых акупантаў.

ГАРОШКА. Ну, і што там цікавага? Мала йшчэ вас гэтыя абскубанды паскубалі.

АЛЕНКА. Не абскубанды, тата, але акупанты, акупанты.

Паўза.

ЯНКА (азіраючыся па пакоі, да Ганулі). Але ваша хата, цётачка, надта неяк змянілася ад таго часу, як я выехаў ад вас: так выглядае тут усё, як бы вы толькі што з іншай кватэры перавезліся.

ГАНУЛЯ. Бачыце, было тут у нас у Менску апошнім часам нейкае палатненне, дык нас і ўпалатнілі ў адзін пакой, а іншыя — забралі. Той пакой, дзе жылі вы, аддалі нейкаму ў скураной жакетцы, — паміж іншым, ён сягоння раніцай ужо выехаў ад нас; а з таго боку, дзе была мая спальня і Мікіткавы габінэт, абодва гэныя пакоі заняў нейкі іхні рэдактар, па прозвішчы Гізульскі. Але, як відаць з усяго, то ён, мусіць, не зусім іхні, бо нешта не збіраецца выязджаць, хоць іхнія амаль ужо ўсе выехалі. Мікітка кажа, што гэты Гізульскі душа, а не чалавек, — надта політычны і знае ўсялякія свабодныя профэсіі.

ЯНКА. Асабліва, мабыць, добра знаёмы з профэсіяй правакатарскага мастацтва?

ГАНУЛЯ. Хто яго разбярэ, з якім і з чым ён там знаёмы.

ЯНКА. Мусіць, для гэтага політычнага чалавека вы, цётачка, крэслы свае плюшавыя аддалі, каб мякчэй было яму сядзець, бо гэтых крэслаў штось не бачу я тут?

ГАНУЛЯ. Ды не! Да яго йшчэ пераезду сюды нашы крэслы недзе ў іншае месца спалатнілі.

АЛЕНКА. I грамафон з люстрам таксама?

ГАНУЛЯ. Не, дзетка. Гэтыя рэчы Мікітка мой сёлета на тавараабмен прагандляваў. I вось з усяёй, казаў той, роскашы засталася толькі балалайка, але і тую запісалі на нейкі ўчот.

Уваходзіць МІКІТА ў вынашанай і палатанай «зашчытнага» колеру вопратцы, цягнучы за сабой каламажку, у якой: тры тоўстыя вялізныя партфелі, а чацвёрты — меншы; пад імі: колькі малых мяшэчкаў з прадуктамі, два селядцы, звязаныя лыкам, тры воблы, нанізаныя на аборку, невялічкая стограмовая пляшка з газай, вялікае, быццам з-пад капелюша, пудэлка з пудрай, некалькі сучкоў дроў, букетнік для кветак, тры чаркі.

З'ява III

Гануля, Гарошка, Аленка, Янка, Мікіта.

МІКІТА (уцягнуушы каламажку, вітаючыся з Янкам). Якое прыемнае, меджду протчым, спатканне, таварыш профэсар! Колькі лет! Колькі зім!

ЯНКА. I ні колькі лет і ні колькі зім, а ўсяго восем месяцаў, пане рэгістратар, як мы бачыліся. Але, мабыць, цяжкія вашы справы, што так цяжка вам час плыве: месяцы ў цэлыя леты і зімы замяніліся?

МІКІТА. Так сабе, нічога сабе, меджду протчым, плыве.

ЯНКА. Дый што гэта з вамі? Ці не ўпісаліся вы ў менскія свабодныя гэрцум-сролікі? — як тачнік які, тарабаніце гэту брычку з сабой.

ГАРОШКА. Мусіць, яны пазайздросцілі конскаму хлебу.

ГАНУЛЯ. Гэта Мікітка кожны дзень гэтак на службу ездзіць.

МІКІТА. А так, пане профэсар. Пры сучасным політычным і экономічным становішчы Расійскай, меджду протчым, імпэрыі няможна йначай. Цяпер так: калі конь можа цягаць павозку, то чалавек і пагатове. На тое ж у нас і абсалютная свабода, каб усё жывое мела абсалютнае раўнапраўе.

ЯНКА. Раўнапраўе-то раўнапраўе, але ж хіба яно вам не загадвае быць штодзень за нейкага саматужнага вазюра?

МІКІТА. О не! Каламажку я цягаю з сабой толькі дабравольна і толькі для ўласнай выгады. Па-першае: на службу і са службы важу патрэбныя сабе офіцыяльныя, меджду протчым, паперы; па-другое: важу, але ўжо толькі са службы, усялякія пайкі, коопэрацыйны тавар і іншае; па-трэцяе: вось пападаецца па дарозе якая-небудзь контрабанда, іначай кажучы — рэчы, якія ўвозіць у Менск забаронена: мука, крупы, бульба, сала, масла, цыбуля, рэдзька і гэтаму, меджду протчым, падобнае. Значыцца, выгандляваў цішком, каб ніхто не бачыў, тое-сёе з гэтай контрабанды на якую-сякую панчоху ці шкарпэтку, палажыў сабе, меджду протчым, на воз і вязі сабе ў сваёй каламажцы. Ну, і ці ж невыгодна?

АЛЕНКА (прабуючы падымаць паасобку партфелі ў каламажцы). Ну і цяжкія ж гэтыя торбы! Ці не каменне ў іх напакавана?

МІКІТА. Не каменне, меджду протчым, мамзэль, а наш хлеб штодзенны. (Дастаючы першы партфель.) У гэтым портфэльчыку ўсялякія асабістыя пасведчанні: на маю асобу, на маю кватэру, на ваду, на апал, на яду, на хадзьбу і гэтак далей, і яшчэ дакуманты на права ўставаць рана і не ўставаць рана, хадзіць на службу і не хадзіць на службу, насіць вопратку і не насіць вопратку, трымаць грошы і не трымаць грошы, мець сабе жонак і дзяцей і не мець сабе жонак і дзяцей, свістаць, меджду протчым, на...

ЯНКА (перабіўшы). А ў гэным другім лантуху?

МІКІТА (дастаючы другі партфель). А ў гэтым, меджду протчым, портфэльчыку ўсялякія дэкрэты, законы, пастановы, загады, рэзолюцыі, інструкцыі аб раўнапраўі ўсіх расаў і падрасаў, усіх нацый і паднацый, усіх народаў і паднародаў, усіх моваў і падмоваў — у нашай ядынай і непадзельнай Літбеларускай рэспубліцы. (Дастаючы трэці партфель.) У гэтым толькі грошы — мая пэнсія за першыя дзесяць дзён гэтага ліпня месяца і за два тыдні наперад. (Дастаючы чацвёрты, апошні партфель.) А ў гэтым карапузіку важнейшыя дакуманты: профсаюзу, біржы працы, культасветы, нашага № 157 348 дамкому, у якім я паўнапраўны сакратар, і гэтак, меджду протчым, далей. (Дастаючы іншыя рэчы з каламажкі.) Далей ідуць мае за месяц чэрвень, за першыя дзесяць дзён ліпня і за два тыдні наперад дармовыя, меджду протчым, пайкі: сем фунтаў адборнай атрубянай мукі, паўтара фунта з асьмушкай круп, два фунты з чвэрткай гароху, не ведаю колькі газы, паўчвэрці фунта і два лоты солі, і да ўсяго гэтага яшчэ: селядцы, тараны, сем з паловай фунтаў дроў, пудэлачка, меджду протчым, пудры а-ля-руж, падстаўка для кветак, тры чаркі, а болей, здаецца, нічога няма.

ЯНКА. Як уважаю, дойная каза выйшла з вашай свабоднай профэсіі аратара: столькі грошай, ды яшчэ дармовыя пайкі!

МІКІТА. Бачыце, пане профэсар, як вам сказаць, меджду протчым, я ўжо махнуў рукой на ўсе свабодныя профэсіі: штосьці мне яны не шанцуюць.

ГАНУЛЯ. Не шанцуюць, бо не за сваё бярэшся. Гэта ж, трэба вам ведаць, чуць не наклікаў на сваю галаву безгалоўя. Як толькі немцы выйшлі, то ён ужо на другі дзень палез на Трэку недзе на вышкі і давай на чым свет падбухторываць людзей. Спачатку ўсе здзівіўшыся глядзелі, смяяліся, а пасля давай шпурляць у яго чым хто папала. Сцягнулі гвалтам з вышак і немаведама куды б зацягнулі. Але, на шчасце, заступілася мамзэль Наста і сяк-так выпутала з гэтай бяды.

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, вы крыху не ў тых колерах адмалявалі ўсю гэтую трагічную гісторыю. Уся бяда была ў тым, што я не ўгадаў, на якую, меджду протчым, стануць пляцформу, дзеля гэтага паслізнуўся і быў змушаны прымусова зыйсці з трыбуны. I гэтае, меджду протчым, здарэнне пераканала мяне, што кроў свабодных профэсій у маіх жылах яшчэ не цячэ і што маё праўдзівае прызванне вось у гэтым (хлопаючы па партфелях): паперы, паперы й паперы. Цяпер я, пане профэсар, маю шаснаццаць дзенных і восем вячэрніх, меджду протчым, пасадаў рэгістратара ў розных Менскіх Губэрнскіх Саўхозах, Нархозах, Комхозах, Домхозах і іншых аддзелах, пададдзелах і напаўпададдзелах, дзе, меджду протчым, сяджу сабе і сяджу сабе, пішу сабе і пішу сабе. На маю пільную працу нават начальства, меджду протчым, звярнула ўвагу і да маёй рангі рэгістратара дабавіла ганаровую падрангу, якая па-нашаму завецца «Совбур». Бяда толькі, меджду протчым, што вось новая, па ліку трэцяя, політычная сытуацыя спыняе на няведамы час гэту маю рэгістратарска-совбурскую кар'еру.

Уваходзяць з дваіх праціўных дзвярэй ВУЧОНЫЯ.

З'ява IV

Тыя ж, Заходні вучоны, Усходні вучоны.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (стукнуўшыся з Усходнім). Пся крэв!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Чорт подзеры!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. Пшэпрашам пана!

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Ізвініце, судар!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ. I пан ту?

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. I вы здзесь?

Кланяюцца самі сабе і прысутным.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (да Янкі). Бардзо на часе, жэ пан обэцным ест. Для взбогацэня нашэй ведзы польскей потшэбнэ сон ешчэ нектурэ шчэгулы о нібы вашым краю. Можэ, шановны пан поінформуе цось о пшыродзе так званэй по-вашэму Бялэй Русі і цось о тэм, яке собе закрэсляце граніцэ політычнэ.

ЯНКА. Прырода наша, пане вучоныя, прыродная. Маем поле і лес, горы і даліны, рэчкі і вазёры, нават мора мелі — называлася Пінскае, — але акупанты змяшалі яго з гразёй, дык засталося толькі Пінскае балота. А граніц політычных не маем, бо і політыкі сваёй не маем — на чужой політыцы пакуль што ездзім.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы ў нататнік). Прырода в Русском Северо-Западном крае веліка і обільна — есть суша і водныя басейны, дажэ морэ собственное імелось, но благодара врэдным клімацічэскім веяніям с Запада поіменованное морэ утонуло в Пінском болоце. Что касается поліцічэскіх граніц обласці, то оне в представленіі здзешніх обшчэрускіх людзей очень туманны. Всё жэ прымечается стрэмленіе расшырыць эці граніцы на Запад.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы ўперамежку з Усходнім). Пшырода на Польскіх Крэсах Всходніх надзвычай буйна і богата; эгзыстуе лёнд і водозбёры; край тэн посядал навэт можэ, але, завдзенчаёнц шкодлівым вплывом зэ Всходу, можэ тэ пшэісточыло сень в Пінске блото. Цо сень тычы граніц політычных краю, то взглендэм іх у месцовэй людності вшэхпольскей пшэдставене барздо не яснэ. Еднак, спостшэга сень донжэне розшэжыць овэ граніцэ на Всхуд.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ. Ешчо одзін маленькій вопрос: вашы землякі не собіраются в будушчэм прыобрэсці себе морэ вместо утонувшего, чтобы со временем пробіць себе куда-нібудзь окошко — в Европу ілі Азію?

ЯНКА. Нам і без мора, пане вучоны, хапае дзе тапіцца, як павее пошасцяй праз усходнія ці заходнія «акошкі».

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы). О Дарданелах, о Індзійскіх морях і о какіх-лібо окошках не помышляют і помышляць не жэлают, ібо, по іх жэ словам, і без того імеют гдзе топіться, когда повеет сквознякамі із Запада.

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (запісваючы ўперамежку з Усходнім). О розшчжэнню своіх граніц од можа до можа не мажон і мажыць собе не жычон, поневаж, як самі твердзон, маём гдзе топіць сень і бэз можа, гды повеён пшэцёнгі зэ Всходу.

УСХОДНІ ВУЧОНЫ (скончыўшы пісаць). Благодару вас!

ЗАХОДНІ ВУЧОНЫ (скончыўшы пісаць). Дзенькуен пану!

ВУЧОНЫЯ кланяюцца і выходзяць кожны ў праціўныя дзверы, якімі прыйшоў быў.

З'ява V

Гануля, Гарошка, Аленка, Янка, Мікіта.

ЯНКА (да Мікіты). Ну і дурыгаловы гэтыя вашы вучоныя!

МІКІТА. Усё гэта, меджду протчым, тутэйшыя людзі: адзін дзякавы сын, а другі — арганіставы.

АЛЕНКА. Хоць яны і вучоныя і тутэйшыя, а ўсё ж такі надта смешныя.

МІКІТА. Для асоб з глухой вёскі, мамзэль, можа, яны і смешныя, а для менскай рускай, меджду протчым, інтэлігенцыі яны зусім сур'ёзныя вучоныя.

ЯНКА. Такія сур'ёзныя, пане совбур, як і сягонешні выгляд вашай хаты, асабліва гэтыя хвасты ад шпалераў ды абразы задам наперад.

МІКІТА. Гэта, пане профэсар, ёсць вынік майго апошняга, меджду протчым, службовага становішча і апошняй політычнай сытуацыі, якая ўтварылася ў Расійскай, меджду протчым, імпэрыі. Усё гэта вымагала тое-сёе змяніць і ў хатніх абставінах, каб такім спосабам надаць болей, меджду протчым, дэмократычнасці і прастаты.

ЯНКА. Лёгкі і танны спосаб у вас дапасоўвацца да сытуацыі.

МІКІТА. Надта лёгкі і танны. Глядзіце. (Пераварачвае абразы.) Раз, два! і гатова.

ЯНКА. Цікава толькі, як гэта вы з сваім апошнім саўбураўскім становішчам дапасуецеся да самай навейшай політычнай сытуацыі, што круціцца ўжо каля Пярэспы?

МІКІТА. Аб гэтым я таксама, меджду протчым, не забыўся. Мой профэсар гэр Спічыні працуе са мной у даным кірунку ўжо некалькі часу і памагае мне расцярэбліваць дарогу да будучай маёй кар'еры ў губарнатарскай канцылярыі. Бяру ў яго лекцыі таго «языка», з якім прыходзіць новая сытуацыя.

ЯНКА. Глядзеце толькі, каб гэты гэр Спічыні вам не ўставіў і тут спіц, як і перад нямецкай сытуацыяй.

МІКІТА. Меджду протчым, гэр Спічыні таму не вінен, што напладзілі сабе людзі языкоў, як тая трусіха трусянят, і мне, меджду протчым, як ідуць немцы — вучыся па-нямецку, як ідуць палякі — вучыся па-польску, а як будуць ісці нейкія іншыя — вучыся па нейкаму па-іншаму. I гэр Спічыні тут ні пры чым. Эх, каб я быў, меджду протчым, царом! Завёў бы я ад Азіі да Аўстраліі, ад Афрыкі да Амэрыкі і ад Смаленску да Бэрліну адзін непадзельны рускі язык і жыў бы сабе тады прыпяваючы. А то круці галавой над языкамі, як баран які над студняй.

ЯНКА. Бачыў бог, што не даў свінні рог, а рэгістратару панавання. Але чаму б вам, колежскі рэгістратар Нікіцій Зносілов, не стацца тым, чым вы самдзеле ёсць: Мікіта Зносак — і мілагучна, і па-тутэйшаму, ды языкоў не трэба мяняць, як цыган коні?

МІКІТА. Як гэта разумець, меджду протчым?

ЯНКА. А надта проста: стаць на свой тутэйшы грунт, на той грунт, на якім узраслі вашы бацькі, дзяды.

МІКІТА. Меджду протчым, вы напамыкаеце, сябра беларус, каб я стаў не на свой, а на ваш — беларускі, хэ-хэ-хэ! грунт.

ЯНКА. А хоць бы й так.

МІКІТА. Меджду протчым, пане настаўнік, яшчэ я не ўпаў з сваім гонарам так нізка, каб лезці ў вашу, выбачайце, мужыцкую беларускую кампанію. Вы, можа, параіце мне яшчэ і вашага Тарашкевіча граматыку зубрыць?

ЯНКА. А чаму ж бы не?

МІКІТА. Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! I жартаўнік жа вы, дзядзька беларус, незвычайны вы жартаўнік! Ха-ха-ха! Не маючы што рабіць, інтэрнацыянальная інтэлігенцыя выдумала гэты нейкі нацыянальны беларускі язык, а вы хацелі б заставіць нас, руска-ісціную тутэйшую, меджду протчым, інтэлігенцыю, сушыць над ім свае апошнія мазгі. Ха-ха-ха! Вось дык дадумаліся! Ха-ха-ха! Меджду протчым, пане беларус, мне ваш (з націскам) «дэмократычны» язык непатрэбен, калі я маю свой, меджду протчым, мацярынскі рускі язык.

ЯНКА. О так, так! Для вашага гонару падавай вам мацярынскі язык цароў, Мураўёвых-вешацеляў, Распуцінаў, Азэфаў і ўсея кампаніі падобных ім, а на свой, папраўдзе для вас родны, як вы кажаце, язык вам напляваць. Эх, русацяп вы, русацяп! Але годзе аб гэтым! Калісь вы, пане рэгістратар, апомніцеся, але каб не было запозна. (Да Ганулі.) Цяпер я да вас, цётачка, толькі не з спрэчкай, а з просьбай: ці няможна будзе ў вас мне з маёй камнаніяй пераначаваць? Шукаць іншага месца для начлегу неяк не хочацца.

ГАНУЛЯ. А начуйце, мае дзеткі, начуйце, колькі хочаце! Гэны пакой, дзе вы кватаравалі, свабодны, дык і лезьце пакуль што туды.

ЯНКА. Шчыра дзякую!

Выходзіць з АЛЕНКАЙ І ГАРОШКАМ. Уваходзіць СПІЧЫНІ.

З'ява VI

Гануля, Мікіта, Спічыні.

МІКІТА. Вельмі паважанаму профэсару маё шчырае, меджду протчым, прывітанне! Як гэта міла з вашага боку, што нават і ў гэтакі трывожны крыху час вы не забываецеся аб маёй адукацыі!

СПІЧЫНІ. Я толькі выпаўняю сваю місію, як і вы,мусье Зносілов, сваю місію. А ўзяўся за гуж — не кажы, што не дуж.

МІКІТА (выкладаючы слоўнікі). Зусім справядліва, мусье профэсар. Мы з вамі высока трымаем свае сцягі: вы сцяг, меджду протчым, навучання, а я — сцяг, меджду протчым, вартавання. I наша патомства калісь занатуе, меджду протчым, нашы іменні на залатой дошцы. Меджду протчым, мамаша, можа, пакінеце на хвіліну гэты пакой, пакуль у нас будуць цягнуцца лекцыі.

ГАНУЛЯ выходзіць.

З'ява VII

Мікіта, Спічыні.

СПІЧЫНІ. Можам прыступіць, мусье рэгістратар!

МІКІТА. Я ўжо гатоў, мусье профэсар!

СПІЧЫНІ. Мы ўжо з вамі прайшлі прывітанні звычайныя і ўчора пачалі так званыя прывітанні шыварат-навыварат. Паўторым тое, што пачалі. Як будзе: сабачая твая кроў?

МІКІТА. Пся крэў, затрацона душа.

СПІЧЫНІ. Як будзе: згінь ты, прападзі, нячыстая сіла?

МІКІТА. Ідзь пан до сту д'яблув за Буг.

СПІЧЫНІ. Вельмі добра, дужа добра! Самае важнае, што не забыліся «за Буг». А цяпер як будзе: не лезь, бо дастанеш поўху?

МІКІТА. Нех се пан не наставя, бо достанеш по пыску і ўтонеш в Немідзэ.

СПІЧЫНІ. Віншую, віншую! Зусім добра. Поступ у навуцы вялікі. Папрабуем затое з іншай бочкі. Перакулеце на наш манер такі зварот: ешчэ Польска не згінэла.

МІКІТА. Яшчэ Польшча не згінула, але збіраецца згінуць.

СПІЧЫНІ. А цяпер ператлумачце: двадзесце пенць.

Уваходзіць НАСТА.

З'ява VIII

Мікіта, Спічыні, Наста.

НАСТА. Можаце віншавацца, панове! 3 пэўных крыніц я напэўна даведалася, што ўжо «нашы» занялі Менск.

СПІЧЫНІ. Як гэта, мамзэль, — нашы?

НАСТА. Ну, палякі, калі вам гэта, пане профэсар, лепей падабаецца.

СПІЧЫНІ. Выбачайце, мусье Зносілов, але мы на сягоння лекцыю спынім. Мушу йсці пільнаваць хаты. Маю гонар кланяцца! (Хоча йсці.)

МІКІТА. А як жа, мусье профэсар, з гэтым «двадзесце пенць»?

СПІЧЫНІ. Заўтра, мсье рэгістратар, пройдзем на практычнай лекцыі. (Выходзіць.)

МІКІТА (крычыць). Меджду протчым, мамаша! Дзядзька беларус! Палякі ў Менску!

Уваходзяць ЯНКА І ГАНУЛЯ.

З'ява IX

Мікіта, Наста, Янка, Гануля.

ЯНКА. Што? У Менску пажар?

МІКІТА. Не пажар, дзядзька беларус, а палякі, палякі! Разумееце?

ЯНКА. Ну, гэта ўсё роўна.

МІКІТА. Вам, чалавеку без рангаў і клясаў у прошлым і без надзеі на асэсарства ў будучым, пэўна, што ўсё роўна, але для мяне, меджду протчым... Гэ-гэ! А цяпер далоў совбурскую форму! (Хоча скідаць куртку.) Ах, пардон! Я забыўся, што мамзэль Наста тут. Але вось гэта можна і цяпер паслаць, меджду протчым, к чорту. (Пачынае кідаць аб зямлю партфелі, апрача партфеля з грашыма.)

ЯНКА. Ці не паспяшыліся, пане рэгістратар, пляваць у карытца — каб не прыйшлося напіцца.

МІКІТА (пакінуўшы кідаць партфслі). Чаму, меджду протчым?

ЯНКА. А як зноў унеспадзеўкі тыцне ў Менск ваша совбурскае начальства? Што тады вы без гэтых торбаў запеяце?

МІКІТА. А праўда, меджду протчым, праўда, — я крыху зарапартаваўся. Быўшае, цяперашняе і будучае начальства заўсёды і ўсюды трэба шанаваць і мець на воку, калі не хочаш папсаваць свае паперы. Меджду протчым, мамаша, схавайце гэтыя портфэлі — можа, дзе пад комін ці куды іх падсунеце. Пакіньце толькі портфэль з маёй пэнсіяй.

Гануля па аднаму носіць партфелі.

А я папрашу пардону ў гасцей і на хвіліну адлучуся змяніць свой знадворны выгляд, згодна з самай навейшай, меджду протчым, політычнай сытуацыяй.

Дастае з скрынкі вопратку і выходзіць. Колькі хвілін Янка і Наста застаюцца на сцэне моўчкі, не ведаючы, што з сабой рабіць.

МІКІТА (уваходзіць пераадзеты ў сваю чыноўніцкую форму з усімі адзнакамі, акручваючыся на пяце). Ну, як, шаноўныя, меджду протчым, мамзэлі і мусьі? Той самы, ды не той самы! Ці ж не мэтаморфоза?

НАСТА. Я захоплена вашай, мусье Нікіці, мэтаморфозай!

ЯНКА. Перакуліцца з нічога ў нішто — не вялікая мэтаморфоза.

МІКІТА (як бы не пачуўшы, да Ганулі). Меджду протчым, мамаша, трэба хутчэй залю прывесці да чалавечага падабенства. Выносьце першым чынам начоўкі з бялізнай, а я, меджду протчым, вытарабаню каламажку. Ага! Кідайце сюды ў павозку бялізну, а наверх стаўляйце начоўкі — гэтак за адным замахам усё выцягнем.

Паклаўшы бялізну і начоўкі з вадой на каламажку, вывозяць: Гануля цягне, а Мікіта падпіхае. Праз хвілю варочаюцца.

А цяпер займемся адсабураваць сценкі. Вы, меджду протчым, мамаша, прышпільвайце чым-небудзь адвіснутыя матузы ад шпалераў, а я адкулю на добры бок абразы.

Гануля падшпільвае шпалеры, Мікіта пераварачвае абразы, Наста ім памагае. Праз нейкую хвіліну ўваходзяць: ДАМА, ПОП, СПРАЎНІК, ПАН.

З'ява X

Мікіта, Наста, Янка, Гануля, Дама, Поп, Спраўнік, Пан.

ПОП. Мір очагу сему!

МІКІТА (усцешыўшыся, вітаецца). Ах! Каго я, меджду протчым, бачу? Мадам-сіньёра! — цалую ручкі. Ацец духоўны! — даўно чакаю вашага благаслаўлення. Вашаму родзію пакорны прывет і падчыненне! Ясне пану грабю нізка кланяюся! Ах! Якімі такімі шляхамі пазволілі сабе прыбыць сюды, меджду протчым, доўгачаканыя госці?

Госці ўсім кланяюцца, сядаюць — Поп бліжэй да вакна.

СПРАЎНІК. Разам з новай окупацыйнай уладай прымашыравалі ў Менск.

ДАМА. I лічылі сваім абавязкам, мусье рэгістратар, злажыць вам першаму сваю першую па прыездзе сюды візыту.

ПАН. Ваша гасціннасць у тыя, цяжкія для нашага стану, часы абавязвала мяне як найхутчэй прывітаць вас ад сябе і ад маіх...

ПОП. Душа мая возрадавалася пры созерцаніі, како агнцы сіі возврацяшэся в стадо свое. I прышэд я с німі, дабы однім веселіем возвеселіціея з вамі, чадо мое, рэгістратор!

МІКІТА. Бяда мая! чым жа я буду гасцей высокадастойных прымаць? Меджду протчым, мамаша, ці там не знойдзецца чаго пайковага закусіць?

ГАЛАСЫ. Не трэба! Не трэба! Дзякуем!

СПРАЎНІК. Мы ўжо паспелі не толькі закусіць, але й выпіць крыху. Ацец духоўны таксама паспеў пагасціць у нас.

ПОП. Трапеза была обільная, яствы упітацельныя: амэрыканскае сала...

СПРАЎНІК. Амерыканскі кумпяк...

ПАН. Амэрыканская булка...

ДАМА. Амэрыканскае какао...

ЯНКА (набок). Амэрыканскія фігі.

МІКІТА. Мінуўшая політычная, меджду протчым, сытуацыя нічога падобнага нам у пайкох не давала.

СПРАЎНІК. Затое цяперашняя ўсё дасць.

ЯНКА (набок). Нават узяткі.

МІКІТА. Але пакуль што якое, мне ад сэрца, меджду протчым, хацелася б дастойна пачаставаць і павесяліць высокіх пэрсон.

ДАМА. А ведаеце, мусье Зносілов,— бяду гэту можна лёгка паправіць. У мяне з'явілася цудоўная ідэя: той вечар у вас на імянінах, перад выхадам немцаў, такое мілае ўражанне пакінуў, што я вельмі была б шчаслівай, каб сягоння яго паўтарыць.

МІКІТА. Мадам-сіньёра, я ўвесь да вашых, меджду протчым, услугаў! Значыцца, пачынаем ад пачастунку. Меджду протчым, мамаша, чым хата багата.

ДАМА. О не, мусье рэгістратар, — вы не згадалі! Дзякуючы таму, што мы ўжо частаваліся, паўторым сягоння толькі другую частку програмы таго вечару.

МІКІТА. Танцы, меджду протчым?

ДАМА. Мусье, цяпер вы згадалі! (Да прысутных.) Я думаю, што шаноўнае таварыства са мною згодна?

ГАЛАСЫ. Згодны! згодны!

ДАМА. А цяпер, мусье Зносілов, дазвольце накруціць грамафон.

МІКІТА. Грамафон... грамафон... меджду протчым, грамафон, мадам-сіньёра, у... у рэпарацыі.

ДАМА. Тады дазвольце мне балалайку.

Мікіта падае.

Я папрашу гэтага мусье (паказвае на Янку), каб сыграў на балалайцы. (Падыходзіць і падае Янку балалайку.) Мусье беларус, не адмоўцеся, сыграйце нам вальца!

ЯНКА. Магу сыграць. Калі тут кампанія ваша ўладзіла танцкляс для акупантаў, дзе кожны з іх заходзіць і танцуе сваё «Гоцаца», дык чаму ж бы мне ў гэтым танцклясе і не пайграць.

ДАМА. Вельмі прыемна з вашага боку!

Янка грае вальца. Танцуюць тры пары ў тым самым парадку, што ў першым акце. Поп таксама не танцуе. У пачатку танцаў уваходзяць АЛЕНКА І ГАРОШКА.

З'ява XI

Тыя ж, Аленка, Гарошка.

ПОП (пільна ўгледзеўшыся ў вакно, потым да танцуючых). Чады моі, остановіцесь! В сію обіцель градзе большэвік.

ТАНЦУЮЧЫЯ (пакінуўшы танцаваць). Як?.. што?.. адкуль?..

Паміж Мікітавымі гасцямі перапуд і бегатня.

МІКІТА (зірнуўшы ў вакно). А такі ж градзе і да нас... Ой-ей!.. і з аружжам у руках! А казалі, што іх ужо няма... Ой-ей!.. ой-ей!.. Мамзэль Наста, якія ж гэта няпэўныя вашы пэўныя крыніцы!

ГАЛАСЫ. Трэба хавацца! Хутчэй! Хавацца! Хавацца!

МІКІТА. Мамзэль Наста, перакульвайце задам наперад абразы.

Наста пераварачвае абразы.

Мадам-сіньёра, хавайцеся сюды! Ваша родзіе, сюды! а вы, пане пан, во сюды! Ацец духоўны, меджду протчым...

ПОП. Не суеціцеся обо мне, сын мой! Моі облачэнія зашчытой мне от всякіх зол земных.

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, я залезу сюды, а вы станьце так, каб мяне засланіць. Вось так! Ну, цяпер можа йсці.

Паўза досыць доўгая. Янка іранічна ўсміхаецца, Аленка пырскае здушаным смехам, Гарошка пыхкае люльку і плюе. Наста порыцца каля абразоў. Уваходзіць ЧЫРВОНААРМЕЕЦ з абломкам стрэльбы.

З'ява XII

Тыя ж, Чырвонаармеец.

ЧЫРВОНААРМЕЕЦ. Ці няможна ў вас, таварышы, перасядзець, пакуль сцямнее? Бо я адстаў ад сваёй часці і толькі ўночы змагу выбрацца з гораду, каб дагнаць сваіх.

МІКІТА (вылазячы з укрыцця, да Чырвонаармейца). А, папаўся, меджду протчым, нарэшце! Складай аружжа! Вывешывай белы флаг! Здавайся ў палон, меджду протчым!

Чырвонаармеец палажыў набок абломак стрэльбы і паглядае, не разумеючы, у чым справа.

СПРАЎНІК (вылезшы з іншымі з укрыцця). Зусім справядліва! Забірайце яго ў палон!

ДАМА. Ах, мусьі! У вас, як бачу, пачынаюцца вайсковыя змаганні. Дазвольце мне быць сястрой міласэрдзя.

СПРАЎНІК. Наколькі я разумею стратэгію, то, здаецца, справа абыдзецца без крывяпраліцця.

МІКІТА (да Чырвонаармейца). Абвяшчаю вас сваім палонным! Без майго, меджду протчым, дазволу не маеце права даць і кроку.

ПАН. Надта ўсё добра складаецца для вас, пане рэгістратар. Як з'явіцеся з гэтым палонным да новае ўлады, то ваш прэсціж адразу падымецца ў яе вачох на сто процантаў.

СПРАЎНІК. I вы павінны зараз ісці са сваёй здабычай у штаб акупацыйных войск. Там вы пачуецеся, як вольны з вольным.

ПАН. Як роўны з роўным.

МІКІТА. Значыцца, ужо йду. Мадам-сіньёра і мусьі, ці таксама, меджду протчым?..

ГАЛАСЫ. Ідзем... Усе ідзем!.. Ідзем!..

МІКІТА (да Чырвонаармейца). Шагам марш у палон! Пачакайце! (Да сваёй кампаніі.) А трофэі таксама забраць?

ГАЛАСЫ. Забіраць! Забіраць!

Дама, Поп, Спраўнік, Пан, Мікіта, акружыўшы Чырвонаармейца, выходзяць маршавым крокам.

МІКІТА (з абломкам стрэльбы на рамі, напявае)

Оруж'ем на солнцэ сверкая,

Под звукі ліхіх трубачэй,

По уліцам пыль подымая,

Проходзіл полк гусар усачэй...

3аслона

ДЗЕЯ ЧАЦВЁРТАЯ

Час пасля паўдня. Мікітавы пакой выглядае збольшага як у першай дзеі, разумеецца, без грамафона, люстра і мяккіх крэслаў, некаторыя рэчы спакаваны як у дарогу. Зрэдку далятаюць далёкія гарматныя выстралы.

З'ява I

ГАНУЛЯ, пасля ЯНКА, АЛЕНКА.

Гануля сядзіць на спакаваных вузлох і робіць панчоху.

ЯНКА (уваходзіць з Аленкай). Дзень добры, цётачка! Што вы так задумаліся?

ГАНУЛЯ. Ах, гэта вы, пане настаўнік! I Аленка з вамі... Як я рада, што вы не забыліся нас у гэтыя трывожныя мінуты.

ЯНКА. Ці ж першыня для Менску гэтыя трывожныя мінуты? Час было б, цётачка, і прывыкнуць да іх.

ГАНУЛЯ. Ды яно ж так. Але сваім чынам да дзела ўсё гэта, ах, як да дзела!

ЯНКА. Э! ліха перамелецца, і мука будзе. (Паўза.) А мы вось з Аленкай сумысля зайшліся, цётачка, да вас, каб пахваліцца перад вамі сваім шчасцем.

ГАНУЛЯ. Незвычайныя вы людзі, калі яшчэ можаце сягоння хваліцца шчасцем.

АЛЕНКА. А такі ж незвычайныя, цётачка.

ЯНКА. I маем чым пахваліцца. Дык слухайце ўважліва, цётачка, рыхтуйцеся віншаваць. Я, настаўнік, Янка Здольнік...

АЛЕНКА (перабіваючы). I я, настаўніца Аленка Гарошчышка...

ЯНКА. Узялі ды паміж сабой пажаніліся. Цяпер яна мая жонка назаўсёды.

АЛЕНКА. I ён таксама — мой муж, але ці назаўсёды — яшчэ паваражу.

ГАНУЛЯ. А мае ж вы міленькія! Пашлі вам долечка ўсяго найшчаслівейшага. I павянчаліся ўжо?

ЯНКА. А як думалі, цётачка? Абавязкова павянчаліся, ды яшчэ як урачыста. Зялёны бор шлюб нам даваў, зоркі дружкамі былі, а расіца срабрыстая шлюбныя персцені свянціла.

АЛЕНКА. А праўда, праўда, цётачка! Шлюб наш быў гэткі ўрачысты.

ГАНУЛЯ. Ну і пайшлі плот гарадзіць, каб вы цяміліся, мае ж вы шлюбоўнікі! А вяселле таксама было? Чаму ж мяне не паклікалі?

ЯНКА. Вяселле, цётачка, адлажылі пакуль што да таго часу, калі апошні акупант ад нас выйдзе, бо пры іх нявесела на вяселлі.

ГАНУЛЯ. Ці не задоўга прыйдзецца чакаць на гэта?

АЛЕНКА. Ды, праўду кажучы, доўга ці коратка — гэта не важна. Але ў нас, цётачка, важнейшая бяда.

ГАНУЛЯ. А што ж такое?

АЛЕНКА. Татку ж майго йзноў у абоз пагналі. Але так пагналі, што і след згінуў. Ужо тут, у Менску, мы даведаліся, што перш адны гналі, пасля — другія, потым — зноў тыя самыя, потым — зноў другія, а там далей і няведама, хто гоніць і куды гоніць.

ГАНУЛЯ. Ганяюць людзі людзей без дай прычыны ды ганяюць. А каму гэта патрэбна, дык яны пэўна й самі не ведаюць.

АЛЕНКА. Як татку, бывала, бяруць у абоз, дык ён заўсёды і кажа, што едзе акупантаў вывозіць. Але, бедны, возіць, возіць, ды ніяк вывезці не можа.

ГАНУЛЯ. Усё роўна як той дзед з бабай рэпку сваю — цягнулі-цягнулі, ды ніяк не маглі выцягнуць. Але затое татка твой хоць свету пабачыць — пад старасць будзе мець што ўнукам расказваць.

АЛЕНКА (як бы саромліва). Ды ў яго яшчэ ўнукаў і няма.

ГАНУЛЯ (усміхаючыся). Дык будуць, мае мілыя, будуць.

ЯНКА. Ой, нешта, мабыць, блазноцкае падумалі, цётачка, бо аж вочы спусцілі.

ГАНУЛЯ. А бадай вы пакіслі, мае дзеткі! I старую ў грэх ведзіцё. Давайце лепей аб чым іншым пагамонім. Во, якраз успомніла. Былі ж і сягоння гэныя нібы вучоныя Мікіткавы. Аб вас, пане настаўнік, пыталіся. Хацелі, кажуць, даведацца, які магнэс болей вас да сябе цягне — усходні ці заходні.

ЯНКА. Трэ было, цётачка, сказаць, што ні той, ні сёй, а тутэйшы.

ГАНУЛЯ. Я так і падумала, але не сказала, бо пабаялася, што не патраплю вучоным па-вучонаму адказаць.

ЯНКА. А болей нічога не пыталіся?

ГАНУЛЯ. Нічога, толькі паміж сабой тое-сёе па-вучонаму пагаманілі, праз свае падзіральнікі туды-сюды зірнулі ды пайшлі. Усходні вучоны сказаў, што пойдзе на Захад, а Заходні сказаў, што пойдзе на Усход.

ЯНКА. Ну, цяпер яны не скора з сабой спаткаюцца.

ГАНУЛЯ. I я так падумала, але не паспела гэтага ім сказаць.

Уваходзіць МІКІТА. На шапцы ў яго вялікі значок з белым арлом — брыль абабіты бляхай; фрэнч і галіфэ новыя, з цёмна-жоўтага сукна, боты жоўтыя. Уваходзіць з напоўненым вядром.

З'ява II

Гануля, Янка, Аленка, Мікіта.

МІКІТА (паставіўшы вядро). А, меджду протчым, пан профэсар завітаў да нас. Маё ўшанаванне! Як я рад, як я рад, што з вамі спаткаўся. Ах, і мамзэль Аленка тут?! Дзень добры, мамзэль, меджду протчым.

АЛЕНКА. Дзень добры, пане рэгістратар! (3 удаваным смуткам.) Толькі ж я не мамзэль, а ўжо мадама.

МІКІТА. Тым лепей, меджду протчым. Віншую!

ЯНКА (паказваючы на вядро). А гэта што ў вас за такая зацірка ў ражцы?

МІКІТА. Не зацірка, дзядзька беларус, не зацірка, а праўдзівая цэнтра-белсаюзаўская, меджду протчым, патака. Добрыя людзі адчынілі склад з ёю на Нізкім рынку і — бяры хто хочаш і колькі хочаш. Можаце і вы набраць, меджду протчым.

ЯНКА. Дзякую за такія дары данайскія!

ГАНУЛЯ. А нашыя некаторыя мянчане, асабліва з Камароўкі і Пярэспы, гэткім спосабам апошнія гады і жывуць. Як толькі ўлада мяняецца, робяць сабе запас да новай перамены; мяняецца ўлада зноў — зноў робяць сабе запас да новай перамены, і гэтак ужо каторы год. А сёлета, апрача ўсяго іншага, дык яшчэ і дровы з Ваньковічава лесу самакатам коцяць і коцяць на вяроўках.

ЯНКА. Бачыў, бачыў. Такая праца йдзе, якраз як пры будове егіпецкіх пірамідаў.

МІКІТА. Меджду протчым, такое ўмелае скарыстанне перамен політычных сытуацый — надта лёгкі спосаб забяспечыць сябе на чорны дзень.

ЯНКА. А вы гэта забяспечанне пачалі, як відаць, ад патакі?

МІКІТА. Ад большага чаго я не паспеў, бо, меджду протчым, сапошні час заняты быў эвакуацыйнымі справамі, довадам чаго служаць вось гэтыя запакаваныя рэчы.

ЯНКА. Дык вы, пане рэгістратар, маніліся пакінуць усе свае руска-ісціныя варты і ўцякаць з роднага гораду?

МІКІТА. А так, пане профэсар, маніўся, меджду протчым.

ЯНКА. Што ж, можа, гэта акурат падходзячая была б для вас профэсія. Ездзі сабе са сваімі манаткамі ды ездзі сабе, як гандляр з козамі з кірмашу на кірмаш, туды-сюды ездзі сабе ды ездзі. Але ўсё ж такі, чаму вы не паехалі?

МІКІТА. Выйшла малая мітрэнга. Гэты, меджду протчым, рэдактар Гізульскі, што жыў да апошняга часу ў нашай кватэры, абяцаў мне вылатвіць «пшэпустку» на выезд, але падашукаў. Сам як пан выехаў, а мяне без «пшэпусткі» пакінуў. Дарма толькі на вакзал з рэчамі сцягаўся.

АЛЕНКА. I вы гэта, пане рэгістратар, так да сэрца ўзялі, што ажно барада ў вас вырасла, бо дагэтуль, здаецца, вы не насілі яе?

МІКІТА. А гэта, меджду протчым, яна вырасла ў звязку з політычнымі хмарамі на нашым Менскім горызонце. Мамзэль Наста загадзя папярэдзіла мяне з пэўных крыніц, што пры новай політычнай сытуацыі будуць дабравольна браць маладых мусьі і дабравольна адпраўляць іх на Урангелеўскі фронт. Вось я, не зважаючы на тое — выеду ці не выеду, і пастараўся не выглядаць маладым.

ЯНКА. Цяпер вам, пане рэгістратар, застаецца толькі прыдумываць новую свабодную профэсію ці новую клясавую рангу.

МІКІТА. Ды я ўжо прыдумаў, меджду протчым, толькі вы мне павінны ў гэтым памагчы.

ЯНКА. 3 вялікай ахвотай, калі патраплю.

МІКІТА. Патрапіце — гэта ваша профэсія. Справа ў тым: я пастанавіў перайсці ў вашу, меджду протчым, партыю.

ЯНКА. Ды я ж беспартыйны.

МІКІТА. Ну, як вам сказаць? Наогул, меджду протчым, хачу перайсці на ваш беларускі бок, ці як там. Адным словам, я надумаўся дабівацца беларускага асэсарства.

ЯНКА. О так! зусім зразумела. Цяпер гэта наймаднейшая свабодная профэсія, і кожны жук і жаба хоча на Беларушчыне рабіць сабе кар'еру.

МІКІТА (як бы не зразумеўшы прытычкі). Меджду протчым, пане профэсар, новая політычная сытуацыя і ўсё такое прымусілі мяне падумаць аб гэтай кар'еры. Бо як мне казала з пэўных крыніц мамзэль Наста, дык у вас заводзіцца нейкая, меджду протчым, Беларуская Рэспубліка. Ужо нават едзе і старшыня Беларускага Рэўкому Чарвякоў — толькі затрымаўся недзе за Менскам на папаску.

АЛЕНКА. А я чула, што і цётка Бадунова таксама едзе на белай кабыле з Смаленску.

МІКІТА. Ну, яна, меджду протчым, эсэр-беларус і ў рахунак не йдзе: доўга тут не заседзіцца.

ЯНКА. Значыцца, вы цвёрда пастанавілі дабівацца сабе гэтай новай кар'еры? Баюся я толькі, каб вы не выйшлі на ёй, як залетась на аратарстве; прытым ваша поўнае дагэтуль ігнараванне гэтай справы й несвядомасць...

МІКІТА (перабіваючы). Вы, пане настаўнік, не жартуйце. Я не зусім такі ўжо несвядомы, меджду протчым, беларус — нават з вашай літаратурай знаёмы.

ЯНКА. Цікава, цікава! Гэта для мяне неспадзеўка.

МІКІТА. Дык вось, паслухайце, меджду протчым:

Беларусь, мая старонка,

Куток цемнаты,

Жыве Шыла, Грыб, Мамонька, —

Будзеш жыць і ты, —

меджду протчым.

ЯНКА. На такім знаёмстве з нашай літаратурай далёка, пане рэгістратар, не заедзеце.

МІКІТА. Вось я й надумаўся звярнуцца, меджду протчым, з просьбай да вас, каб вы мне ў гэтым памаглі. Прасіў я свайго профэсара Спічыні, але ён адказаўся. Кажа, што ён толькі спэц адбеларушчваць, а да абеларушчывання яго яшчэ змалку адвярнула.

ЯНКА. Вам простая дарога цяпер: запісацца на курсы беларусазнаўства.

МІКІТА. Паміж намі кажучы, меджду протчым, я дзеля такого здарэння з пару дзён хадзіў на такія курсы, але нічога ў галаву не палезла. Асабліва надта трудная для майго рускага ўразумення ваша граматыка — гэтыя націскі, націскі...

ЯНКА. А так, пане рэгістратар, — у нашай граматыцы без націскаў ані з месца. Але ўсё-такі вам прыйдзецца вярнуцца на гэныя курсы, бо я вам нічога не памагу — сягоння яшчэ выязджаю з Аленкай з Менску. Мабыць, і не скора пабачымся.

МІКІТА. Шкада, вельмі шкада, а я думаў, меджду протчым...

ЯНКА. Ды тут нечага й думаць. Не ўдасца вам гэта асэсарства, дадуць вам совбурства, а штосьці ды будзеце мець, бо ці ж вам не ўсё роўна?

МІКІТА. Усё роўна, меджду протчым, і не ўсё роўна. Беларускае асэсарства, апрача ўсякіх іншых плюсаў, мае ў сабе яшчэ адзін вельмі ласы плюсік — гэта тое, што і па-беларуску, як я пераканаўся, можна праводзіць у тутэйшую сярмяжную шацію вялікія руска-ісціныя прынцыпы а ядынасці, непадзельнасці і самадзяржаўнасці Расійскай, меджду протчым, імпэрыі.

ЯНКА. О, гэта ўжо правакатарскімі прынцыпамі запахла ад вас! Але сцеражэцеся, пане рэгістратар. Ідзе народ, беларускі сярмяжны народ ідзе, а ён вашаму руска-ісцінаму рэгістратарству саб'е рогі.

МІКІТА. Я асцярожны, надта асцярожны, і за мяне, сябра беларус, не турбуйцеся. (Да Ганулі.) Меджду протчым, мамаша, у вас не засталося польскіх марак? Дайце мне — я збегаю чаго-небудзь куплю, бо пры новай сытуацыі і гэтыя грошы нічога варты не будуць.

ГАНУЛЯ (даючы грошы). Купі, сынок, купі, толькі, можа, чаго з яды знойдзеш. Адно — ідзі асцярожна, каб цябе ў палон не схапілі або сам у якую нячыстую гісторыю не ўпутаўся.

Мікіта (хаваючы грошы ў галіфэ і выходзячы). Меджду протчым, я не з такіх, мамаша, каб упутацца. (Да Янкі і Аленкі.) 3 вамі яшчэ пабачуся — вярнуся хутка. (Выходзіць.)

З'ява III

Гануля, Янка, Аленка.

ГАНУЛЯ. Ох, неспакойная натура ён у мяне! Кажа — не ўпутаюся, а ўчора ў такую кашу ўлез, ажно сорам казаць.

АЛЕНКА. А што такое?

ГАНУЛЯ. Ды як жа! Пайшоў паглядзець на Захараўскую вуліцу, як там паны турбуюць жыдоўскія крамы й спальні. Вось адзін пан,— яго, здаецца, начальнік,— урэпіўся за Мікітку і загадаў яму цягаць чужыя рэчы ў свой панскі пакой у нейкай гасцініцы, дык бедны Мікітка як не падарваўся, цягаючы футры ды спадніцы. Добра ж, калі хто са знаёмых не бачыў, а йначай пойдзе чутка, што і мой сын у грабежнікі ўпісаўся — а яшчэ чыноўнік, скажуць!

ЯНКА. Ці ж ён і цяпер быў чыноўнікам?

ГАНУЛЯ. А так! Служыў у камісарыяце паліцыі нейкім там разношчыкам; нейкія «пшэпусткі» іхнія ды іншыя дакумэнты разносіў.

ЯНКА. Не высокае было яго чыноўніцтва, як гэтак.

ГАНУЛЯ. Ды яно ж праўда! А ўсё віна ў тым, што мой Мікітка вучыўся, але, мабыць, не давучыўся, і выйшла з яго ні богу свечка ні чорту качарга. Рэгістратар! А што цяперашнім часам рэгістратар? Адно глупства!

ЯНКА. Так! Ваш рэгістратар быў вялікае нішто і застаўся вялікім нічым. Але выбачайце, цётачка! Пара нам і дамоў. Бывайце здаровы і шчаслівы!

ГАНУЛЯ (адвітваючыся). Дзе там тое шчасце пры маёй старасці?

АЛЕНКА. Як вам, цётачка, будзе надта маркотна, прыязджайце да нас на вёску, там сонца весялей свеціць, і людзі там лепшыя.

ГАНУЛЯ. Добра, дзеткі, прыеду да вас на вяселле.

ЯНКА І АЛЕНКА выходзяць і спатыкаюць на парозе ў напаўбасяцкім абарваным адзенні ДАМУ І СПРАЎНІКА, з якімі раскланьваюцца.

З'ява IV

Гануля, Дама, Спраўнік.

ДАМА (вітаючыся з Гануляй). Ах, мадам, да чаго мы дажыліся?!

СПРАЎНІК. Да чаго дажыліся?!

ГАНУЛЯ. Так! Не важна, паночкі, як бачу, дажыліся: зусім скромна выглядаеце ў гэтым бядацкім адзенні.

ДАМА І СПРАЎНІК. Занадта скромна!

ГАНУЛЯ. Што ж гэта вам так прыйшлося абяднець?

ДАМА. Ды не абяднець, мадам! Гэта мы так сабе... з прычыны перамены політычнай сытуацыі.

СПРАЎНІК. Усё былое вялічча прыйшлося загнаць у казіны рог і дапасоўвацца да новага часу і новых людзей.

ГАНУЛЯ. А я думала... што ж гэта я думала? Ага, што вы паехалі з тымі, як і з немцамі.

СПРАЎНІК. Пшэпустак усім не хапіла.

ДАМА. А я мела пшэпустку, але на адвітальным рауце неяк згубіла.

ГАНУЛЯ. I прыйшлося вам застацца!

ДАМА І СПРАЎНІК. Прыйшлося застацца.

ГАНУЛЯ. Бедныя ж вы! Мой Мікіта таксама застаўся. А той пан, што быў з вамі, — паехаў?

СПРАЎНІК. Яму хапіла пшэпусткі.

ДАМА. Ён не згубіў яе.

ГАНУЛЯ. Паехаў, а вас пакінуў — не па-кампанейску ён зрабіў.

СПРАЎНІК. Але я надта не бядую. Кажуць, сам Брусілаў ідзе побач з нашымі новымі гаспадарамі, дык не павінен жа ён папусціць у крыўду такіх вэтэранаў старой гвардыі, як я.

ДАМА. А я маю ўсе даныя на дармовую соцыяльную апеку. Апрача таго, бацюшка, які з намі ў вас гасціў, абяцаў, калі што якое мяне прыцісне, дык зробіць протэкцыю ў Прэображэнскі жаночы манастыр.

ГАНУЛЯ. Значыцца, бацюшка таксама не выехаў?

ДАМА. Не, не выехаў.

СПРАЎНІК. Толькі што пайшоў адбіраць у беларусаў ключы ад Юбілейнага дому.

ГАНУЛЯ. I чаго бацюшка палез у гэтую палітыку? Пільнаваў бы лепей ключоў ад архірэйскага дому.

Уваходзіць МІКІТА — босы і без курткі, у руках кошык з пляшкамі і два рэвальверы.

З'ява V

Гануля, Дама, Спраўнік, Мікіта.

ГАНУЛЯ. А мой жа ты сыночак! Хто ж цябе гэта абалваніў?

ДАМА (прыглядаючыся праз лёрнэтку на Мікіту). У вас, мусье рэгістратар, фасон касцюму, як і ў мяне з іх родзіем, — а ля-ба-сяк.

МІКІТА (стаўляючы кошык з пакупкамі і кладучы на стале рэвальверы, вітаючыся з гасцьмі). Меджду протчым, мадам-сіньёра, цалую ручкі! Іх родзію чэсць! Але, пардон, мадамы і мусьі! Выбачайце за мой нештодзенны выгляд. Мяне толькі што спаткала ў дарозе смешная прыгода. Калі бег я па гэтыя, меджду протчым, пакупкі, на Зыбіцкай вуліцы спаткалі мяне два, мабыць, апошнія ўцякаючыя паны, папрасілі мяне пастаяць, самі знялі куртачку, сказаўшы, што гэта з іхняга сукна, потым папрасілі пасядзець і таксама самі знялі боты, сказаўшы, што гэта з іхняй скуры.

ДАМА. А далей?

МІКІТА. А далей таксама хацелі тое-сёе, меджду протчым, знімаць, але пачалі падыходзіць людзі, дык падзякавалі і пайшлі.

ДАМА. Ах, якія ж усё-такі яны джэнтльмэны! Нават падзякавалі.

СПРАЎНІК. О, так, так! Пазнаць адразу пана па халявах.

ГАНУЛЯ. А грошы не адабралі?

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, не адабралі: бачыце, пакупкі прынёс. Гляньце!

ГАНУЛЯ (зірнуўшы ў кошык). А матачкі ж мае! Гэта ж гарэлка!..

МІКІТА. Але, меджду протчым, мамаша, — гарэлка. Бо гэта будзе самая цяпер даходная стацця. Новая ўлада гарэлку забараняе, а што забаронена, тое смачна і дорага каштуе.

ГАНУЛЯ (паказваючы на рэвальверы). А гэты качарэжкі на якое безгалоўе?

МІКІТА. Гэта таксама даходная стацця, прытым яны мне нічога не каштуюць: па дарозе адзін мой знаёмы пёрся з імі недзе ў чыстае поле і са страху сунуў іх мне, меджду протчым, дарма.

ГАНУЛЯ. Гарэлка... пісталеты... зусім не сэзонны тавар у гэты час.

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, пакіньце гэту справу на маю галаву, глядзеце вось лепей, ці не снуе хто няпэўны каля вакон. (Вымае з кошыка, то стаўляе назад бутэлькі.)

ГАНУЛЯ (углядаючыся ў вакно, пасля паўзы). Здаецца, ужо пачынаецца.

МІКІТА (устрывожаны). Што пачынаецца?

ГАНУЛЯ. Чагосьці прэцца сюды мамзэль Наста.

МІКІТА. Так бы адразу, меджду протчым, і сказалі, а то толькі пужаеце...

Убягае, засопшыся, НАСТА.

З'ява VI

Гануля, Мікіта, Дама, Спраўнік, Наста.

НАСТА (вітаючыся). Дзень добры! Дзень добры! Як маецеся? Смутную вам прыношу навіну. 3 пэўных крыніц я напэўна даведалася, што йдуць да вас трэсці.

МІКІТА. Што вы кажаце, мамзэль Наста: трэсці?

ГАНУЛЯ. Во няшчасце на нашу хату.

МІКІТА І ГАНУЛЯ (разам). Што рабіць? Што тут рабіць? Райце, мамзэль Наста!

НАСТА. Вывешвайце хутчэй праз вакно чырвоны сцяг. У падобных несамавітых сытуацыях такое вывешванне часам памагае. Хутчэй вывешвайце! А я пабягу. Мушу яшчэ дапасці там-сям — у пэўныя крыніцы. (Выйшла.)

Мікіта чапляе чырвоную хустачку на канец парасона і вывешвае праз ваконную фортачку.

З'ява VII

Гануля, Мікіта, Дама, Спраўнік.

ГАНУЛЯ (ломячы рукі). Што тут рабіць? Што тут рабіць?

МІКІТА. Меджду протчым, мамаша, не круцецеся без толку па хаце, а лепей глядзеце ў вакно, ці не йдуць ужо.

ГАНУЛЯ (гледзячы ў вакно). Нікога не відаць, толькі мамзэль Наста панеслася, як вецер.

МІКІТА (перастаўляючы то туды, то сюды кошык з пляшкамі). Лепей углядайцеся.

ГАНУЛЯ. Ідуць, ідуць! Не! Міма прайшлі.

МІКІТА. Папрабуйце праз другое вакно, меджду протчым, мамаша.

ГАНУЛЯ (гледзячы ў другое вакно). Ідуць, ідуць, мой сынок, ідуць!

МІКІТА. Можа, йзноў міма, меджду протчым.

ГАНУЛЯ. Не, здаецца. Пачакай. (Прыглядаецца на браму.) А мамачкі ж мае. Завярнуліся сюды да нас. (Пакінуўшы вакно.) Куды ж тут цяпер падзецца?!

МІКІТА. Вось неспадзяваная неспадзеўка! Оей! Оей! Меджду протчым, мамаша, не ламеце рук, а бярэцеся хутчэй за работу. Адварачывайце назад абразы, а я пакупкі буду парадкаваць.

Гануля адварачвае абразы. Мікіта хапае то за кошык, то за рэвальверы, не ведаючы, што куды падзець. Стук у дзверы.

Оей! Оей! Ужо ломяцца. Меджду протчым, мадам-сіньёра і вашародзіе, сядзеце або стойце спакойна: вы мае госці і вам волас з галавы не спадзе.

Мацнейшы стук у дзверы.

Оей! Оей! Куды тут што падзець? (Совае рэвальверы асадкамі ў адну і другую руку Даме.) Меджду протчым, мадам-сіньёра, патрымайце пісталеты. Я растыцкаю куды-небудзь пляшкі. (Хапаецца зноў за бутэлькі. Трэск ламаных дзвярэй.) Меджду протчым, мамаша, кіньце абразы і прыце хутчэй па портфэлі, што летась схавалі.

Гануля выбягае і пасля па аднаму зносіць партфелі. Мікіта хапае ў Дамы рэвальверы ў абедзве рукі за рулькі, секунду-другую бегае па хаце, пасля меціцца бегчы з настаўленымі рэвальверамі ў дзверы, але ўваходзяць і спатыкаюцца з ім на парозе: НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ, ДВУХ ПАТРУЛЬНЫХ, ГРАМАДЗЯНІН, у якога выразана кусок барады, і СПІЧЫНІ.

З'ява VIII

Тыя ж, Начальнік патруля, Двух патрульных, Грамадзянін, Спічыні.

НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ (спаткаўшы на парозе Мікіту з выстаўленымі рэвальверамі). Стаць! Ні з месца! Рукі ўверх!

Мікіта, адступіўшы колькі крокаў назад, выцягвае ўверх рукі.

Гэта што ў вас у руках?

МІКІТА (то апускаючы, то падымаючы па чарзе рукі і згодна з гэтым паварачваючы то ўправа, то ўлева галавой). Гэта... Гэта... ваша чырвонае благародзіе... гэта... як яно... качарэжкі! даліпан, качарэжкі!

НАЧАЛЬНІК ПАТРУЛЯ. Качарэжкі! Ну, палажэце іх на стол. (Мікіта кладзе. Начальнік, прыгледзеўшыся да Мікіты.) Але мы, здаецца, з вамі знаёмы?

МІКІТА (падазрона ўзіраючыся на Начальніка). Калі вашай чырвонай міласці падабаецца, то мы знаёмы; самдзеле знаёмы. Я надта рад з гэткага, меджду протчым, першага знаёмства.

НАЧАЛЬНІК. Помніце, як летась вялі мяне ў палон, а я ад вас спрытна ўцёк.

МІКІТА. А як жа, помню, меджду протчым, помню! Хто ад каго не ўцякае? I вы, ваша таварыскае родзіе, уцяклі, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Ваша фамілія?

МІКІТА. Колежскі рэгістратар Нікіці Зносілов, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Скажэце мне: вы ўчора грабілі кватэру грамадзяніна Боршчыка на Архірэйскім завулку?

МІКІТА. Нічога падобнага, мусье таварыш. Я не грабіў, — мяне, меджду протчым, грабілі — фрэнчык формельны, боты жоўценькія знялі...

НАЧАЛЬНІК. Не загаварывайце зубоў, а кажэце праўду.

МІКІТА. Праўду кажу, ваша чырвонасць, — даліпан, я не грабіў, меджду протчым.

СПІЧЫНІ. Пазвольце вам, гражданін рэгістратар, не паверыць: я сам, стоячы на скверы, каля вадакачкі, бачыў, як вы з іншымі цягалі рухомую маемасць з кватэры таварыша Боршчыка.

МІКІТА. Э! так бы і сказалі, гэр Спічыні, што я цягаў. Але я не грабіў. Усяго таго было, што я па загаду свайго, меджду протчым, начальніка насіў гэтыя рэчы яму ў гасцініцу «Парыж».

СПІЧЫНІ. Паложым, гэта таксама грабёж.

НАЧАЛЬНІК. I што далей было?

МІКІТА. Нічога. Там у нумары, куды я зносіў рэчы, сядзелі нейкія маладыя, меджду протчым, мусьі ў форме і нейкія маладыя, меджду протчым, мамзэлі без формы ды выпівалі пазнанскі лікер.

НАЧАЛЬНІК. I вы тых рэчаў к сабе ў хату не цягалі?

МІКІТА. Ані падвязачкі не прыцягнуў! Ага! Маю нават сведку. Мамзэль Наста была ў тэй самай кампаніі, дзе выпівалі, і бачыла, што я начальнікавы рэчы ўсе там складаў.

НАЧАЛЬНІК. Мы ўсё-такі маленькія агледзіны зробім вашых рэчаў, каб часам памылкова не запуталіся між імі і чужыя. (Робяць збольшага рэвізію. Начальнік знаходзіць кошык з бутэлькамі.) А гэта не награбленая гарэлка?

МІКІТА (набок). Оеей! Оеей! зусім прапаў і з костачкамі нават. (Да Начальніка.) Гэта... гэта не гарэлка, а, меджду протчым, лікер пазнанскі, ваша таварыскасць. На гандаль купіў, на свабодны гандаль, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Добры гандаль! (Падымаючы вядро з патакай.) А гэты мёд таксама на гандаль?

МІКІТА. Гэта не мёд, меджду протчым, і не на гандаль, а патака, якую сам з мамашай буду есці.

НАЧАЛЬНІК. Награбленая?

МІКІТА. Меджду протчым... меджду протчым, так сабе ўзятая з агульнадаступных грамадзянскіх складаў, зусім так сабе.

НАЧАЛЬНІК. Добрае так сабе... Вашы дакумэнты!

МІКІТА. Якія — старыя ці новыя? старыя во дзе — у гэтых портфэльчыках. (Паказвае на прынесеныя к таму часу Гануляй партфелі.)

НАЧАЛЬНІК. Старыя потым раскумекаем — давайце новыя.

МІКІТА (пакапаўшыся ў кішэнях і за пазухай, набок). Оей! Оей! Польскі дакумэнт трэба паказваць. Каб я лепей скрозь дна праваліўся. (Дастаўшы дакумент з-за пазухі, да Начальніка.) Во ён гэты, меджду протчым, дакумэнт. (Набок.) Каб яго калядны пярун спаліў!

НАЧАЛЬНІК (разглядаючы дакумент). Польскі?

МІКІТА. Зусім польскі і з усіх бакоў польскі. (Набок.) Каб яго за Буг вынесла, меджду протчым!

НАЧАЛЬНІК. Хто можа прачытаць?

СПІЧЫНІ. Пазвольце, таварыш, я прачытаю. (Чытае.) «Оказіцель нінейшэго Нікіціуш Зносіловскі служы пшы Комісарыяце поліцыі мяста Мінска, яко доносіцель».

МІКІТА. «Яко розносіцель», Гэнрых Мотавіч!

СПІЧЫНІ. Паложым, не «яко розносіцель», а «яко доносіцель», — чорнае на белым стаіць.

НАЧАЛЬНІК. Ператлумачце дакумэнт.

СПІЧЫНІ. «Паказчык гэтага, Нікіцій Зносілов, служыць у Менскім Камісарыяце поліцыі даношчыкам».

МІКІТА. «Разношчыкам», Гэнрых Мотавіч!

СПІЧЫНІ. Не «разношчыкам», а «даношчыкам», — чорнае па беламу стаіць, гражданін Зносілов.

МІКІТА. Вы, мусье профэсар, кепска прачыталі і кепска ператлумачылі.

СПІЧЫНІ. Паложым, я ніколі кепска не чытаю і кепска не тлумачу, глядзеце самі, гражданін рэгістратар!

МІКІТА (чытаючы). До... до... до... доносіцелем. Оей! Оей! Як жа гэта выйшла? я сам пісаў, сам рукою ўласнай пісаў, а начальства подпісь дало і не прачытала, мабыць, Гэнрых Мотавіч! Як жа гэта вы мяне вучылі, меджду протчым?

СПІЧЫНІ. Паложым, пры чым тут мая навука, калі вы самі пераблуталі «до» з «роз'ам». А можа, вы й не пераблуталі?

МІКІТА. Увесь Менск ведае, што я служыў разношчыкам, а не даношчыкам.

НАЧАЛЬНІК. Ну, досыць! Пасля разбяром! (Да Мікіты.) Хто тут з вамі яшчэ знаходзіцца?

МІКІТА (паказваючы). Гэта, меджду протчым, мая мамаша, а гэта і гэна, як іх? — мае госці.

НАЧАЛЬНІК (да Спраўніка і Дамы). Вашы дакумэнты. (Прыгледзеўшыся.) I вы, здаецца, мае старыя знаёмыя? Во цёплая кампанія.

Дама і Спраўнік кланяюцца і аддаюць свае дакументы.

(Начальнік да Спічыні.) Прачытайце.

СПІЧЫНІ. У гэтым напісана: «рэвіровы сюдмэго рэвіру мяста Мінска».

НАЧАЛЬНІК. Што гэта знача?

СПРАЎНІК. «Акалодачны надзірацель сёмай часці места Менску», гаспадзін таварыш.

НАЧАЛЬНІК (да Патрульнага). Зрабеце рэвізію кішэняў гэтага грамадзяніна.

Патрульны робіць рэвізію, знаходзіць у кішэнях Спраўніка пагоны і падае іх Начальніку.

НАЧАЛЬНІК (круцячы пагоны ў руках, да Спраўніка.) Што гэта?

СПРАЎНІК. Спраўніцкія пагоны, гаспадзін таварыш: памятка былога вялічча.

НАЧАЛЬНІК (палажыўшы пагоны на стол, да Спічыні). Чытайце другі дакумэнт.

СПІЧЫНІ (чытае). «Баронэса Шпацэрзон, ганаровы член Менскай дабрачыннасці».

НАЧАЛЬНІК. Шпацэрзон... Шпацэрзон... Ну, усё роўна, — пойдзе і яна. А цяпер, калі рэвізія скончана, прашу ўсіх ісці са мной. (Да Ганулі.) Вы, цётка, застаіцёся хаты пільнаваць.

МІКІТА. Оей! Оей! Што, і мне йсці, мусье таварыш?

НАЧАЛЬНІК. А вы думалі як?

МІКІТА. Оей! Оей! Пакіньце мяне. Нашто я вам, меджду протчым, патрэбен? Вось у гэтых портфэлях зусім што іншае аба мне сказана. Зірнеце ў гэтыя паперы, ваша таварыскасць. Як прачытаеце, то ўсё роўна не заберыцё мяне, меджду протчым.

НАЧАЛЬНІК. Усё роўна не магу йначай. Гэтыя пісталеты, награбленая гарэлка, патака, цяганне чужых рэчаў, служба даношчыкам, усё гэта таксама для нас добрыя паперы, хоць для вас, можа, і дрэнныя паперы.

МІКІТА. Дык пакажэце мне, меджду протчым, ваша чырвонае благородзіе, чэк на мой арышт.

НАЧАЛЬНІК. Чэк атрымаеце, як прыйдзеце на месца. Ідзем! Прашу забіраць «вешчэственныя даказацельства». (Начальнік забірае рэвальверы, адзін партфель і пагоны. Даме, Спраўніку, Спічыні і Грамадзяніну дае несці па пары бутэлек, Мікіту — патаку. Двум патрульным — па партфелю.) А цяпер — марш за мной!

МІКІТА. Оей! Оей! Ваша таварыская міласць! Пакіньце мяне з мамашай. Меджду протчым, пайду памагаць вам забіраць Варшаву, толькі не забірайце мяне!

ГАНУЛЯ. Мае паночкі, мае галубочкі! Хаця не змікіцьце майго Мікіткі. Хаця не змікіцьце! (Апускаецца з ціхім плачам на спакаваныя манаткі.)

Усе, апрача яе, выходзяць. Пры апошніх Гануліных словах разлягаецца за вокнамі на вуліцы харавая песня.

Ой ты, яблочко, Куда коцішся? Не туды попадзёш — Не вароцішся...

Пасля паўмінутнай паўзы, пад несціхаючыя гукі песні, паволі апускаецца

3аслона