Sinjoro Tadeo
Elektinte unu el la plej karakterizaj pecoj de la pola literaturo, Grabowski liveris al ni mirindan ĉefverkon. Traduki ĉi tiun dekmilversan poemon estis titana laboro. Grabowski faris fidelan tradukon de l’ originalo, ĝin sekvante preskaŭ laŭverse. Tiu traduko estis unu el plej elstaraj verkoj de la frua literaturo en Esperanto.
La traduko de «Sinjoro Tadeo» estas granda entrepreno, preskaŭ naŭ mil versoj kun kontinuaj rimoj aabbcc, kie tute mankas epopea stilo: ĝi estas kvazaŭ romano en versoj, kun siaj mitoj, aventuroj, sinkaŝoj, trompoj, mortoj, ofendoj, venĝoj, heroaĵoj, pardonoj. Temas pri rakonto pri la vivo kaj la konfliktoj de polaj etnobeloj, kiu komenciĝas per agreso kaj murdo kaj finiĝas per gefianĉiĝoj. Tadeo mem ne estas la ĉefa rolanto, aliaj figuroj, kiel Jacek, Vermo aŭ Jankjel, reliefas kun pli da intenso. La traduko fare de Grabowski impresas per la grandiozo.
Carlo Minnaja — Giorgio Silfer (Valerio Ari)«Historio de la esperanta literaturo»
Kontraste al multaj retaj verioj de la verko, kies modernigaj (mis)redaktoj ofte ŝanĝas la sencon kaj rompas la metron, ĉi tiu bitlibro laŭeble fidele prezentas la originalan tekston de A.Grabowski, tiun de la Varsovia eldono de 1918ª jaro.
Tabelo de enhavo
Antaŭparolo al la dua esperantlingva eldono
Antaŭparolo al la unua esperantlingva eldono
Reveno de l’ sinjorido. — Unua renkonto en ĉambreto, dua ĉe la tablo. — De l’ Juĝisto grava instruo pri ĝentileco. — De l’ Ĉambelano politikaj rimarkoj pri modoj. — Komenco de disputo pri Stumpulo kaj Falko. — Plendoj de Vojski. — La lasta Vokisto de l’ tribunalo. — Ekrigardo je la tiama politika stato en Litvo kaj Eŭropo.
Ĉaso kun vertragoj je observita leporo. — Gasto en kastelo. — Lasta el korteganoj rakontas historion de lasta el Horeŝkoj. — Ekrigardo en fruktoĝardenon. Knabino inter kukumoj. — Matenmanĝo. — Petersburga anekdoto de sinjorino Telimeno. — Nova eksplodo de disputoj pri Stumpulo kaj Falko. — Interveno de Vermo. — Parolado de Vojski. — Veto. — Iru kolekti fungojn.
Ekskurso de grafo en ĝardenon — La mistera nimfo paŝtas anserojn — Simileco de fungo-kolektado al promenado de elizeaj ombroj — Specoj de fungoj — Telimeno en la sanktejo de meditado — Interkonsiliĝo pri la estonteco de Tadeo — Grafo kiel pejzaĝisto — De Tadeo pentristaj rimarkoj pri arboj kaj nuboj — De Grafo opinioj pri arto — Sonorilo — Bileto — Urso, sinjoro!
LIBRO IV. — DIPLOMATIKO KAJ ĈASO
Aperaĵo en papilotoj vekas Tadeon — Tro malfrua rimarko de l’ eraro — Drinkejo — Emisario — Lerta uzo de tabakujo turnas la diskuton sur ĝustan vojon — Pranestejo — Urso — Danĝero de Tadeo kaj de l’ Grafo — Tri pafoj — Disputo pri pafiloj Sagalasa kaj Sanguŝka, decidita aprobe por la Horeŝka unutubo — Bigoso — De Vojski rakonto pri duelo inter Dovejko kaj Domejko, interrompita per instigo de hundoj kontraŭ leporo — Fino de l’ rakonto pri Dovejko kaj Domejko
Ĉasistaj planoj de Telimeno — La ĝardenistino ironte en grandan mondon aŭskultas instruojn de la zorgantino — Refoja renkontiĝo en la Sanktejo de meditado kaj paciĝo faciligita pere de formikoj — Ĉe la tablo komenciĝas diskuto pri la ĉasado — Rakonto de Vojski pri Rejtan kaj la duko de Nassau estas interrompita — Komenco de pacaj traktatoj inter la partioj estas ankaŭ interrompita. — Aperaĵo kun ŝlosilo — Kverelo — Grafo kun Gervazo faras militan interkonsiliĝon.
Unuaj militaj moroj de l’ invado — Ekspedicio de Protazo, Vermo kaj sinjoro Juĝisto interkonsiliĝas pri publika afero — Daŭrigo de la senefika ekspedicio de Protazo — Ĉapitro pri kanabo — Nobeletara sidejo Dobĵin — Priskribo de la domaĵo kaj persono de Macjek Dobĵiński
Savaj konsiloj de Bartek, nomata Pruso — Soldata voĉo de Macjek Baptisto — Publika voĉo de sinjoro Buĥman — Jankjel konsilas al konkordo, kiun Fendilo tratranĉas — De Gervazo parolado, el kiu montriĝas grandaj efikoj de sejma elokventeco — Protesto de maljuna Macjek — Subita alveno de milita sukurso rompas la interkonsilon — Hejse, kontraŭ Soplicoj!
Astronomio de Vojski — Rimarko de Ĉambelano pri kometoj — Mistera sceno en ĉambro de Juĝisto — Tadeo, volante lerte malimpliki sin, falas en grandajn embarasojn — Nova Dido — Invado — Lasta Vokista protestado — Grafo konkiras Soplicivon — Sturmo kaj buĉo — Gervazo kiel kelestro — Invada festeno.
Pri danĝeroj rezultantaj el senorda tendarejo — Helpo neatendita — Malgaja situacio de l’ nobelaro — Kvestula vizito estas signo de savo — Majoro Plut per troa koketeco turnas sur sin la tempeston — Pafo el terceloro signalas batalon — Faroj de Aspergisto; faroj kaj danĝeroj de Macjek’ — Verŝilo per insido savas Soplicovon — Sukurso rajdistara; atako kontraŭ piedirularo — Faroj de Tadeo — Duelo de ĉefoj, interrompita per perfido — Vojski per decida manovro superpezigas la pesteleron de l’ batalo — Sangaj faroj de Gervazo — Ĉambelano honora venkinto.
Interkonsilo pri sendanĝerigo de l’ sorto de venkintoj — Intertraktado kun Rikov — Adiaŭdiro — Grava malkaŝo — Espero.
Printempaj aŭguraĵoj — Enmarŝo de armeoj — Dioservo — Ofica rehonorigo de sanktmemora Jacek Soplica — El interparoloj de Gervazo kaj Protazo oni povas konkludi pri proksima fino de l’ proceso — Amindumoj de ulano kun knabino — La disputo pri Stumpulo kaj Falko decidiĝas — Poste gastoj kolektiĝas al festeno — Prezentado de gefianĉoj al armeaj ĉefoj
Lasta festeno malnove pola — Grandioza servico — Klarigo de ĝiaj figuroj — Ĝiaj movoj — Dombrovski ricevas donacon — Ankoraŭ pri Fendilo — Knjazjevic ricevas donacon — Unua ofica akto de Tadeo pri preno de l’ heredaĵo — Rimarkoj de Gervazo — Koncerto super koncertoj — Polonezo — Ni amu nin
Antaŭparolo
En la jaro 1907, d-ro Zamenhof vizitis Britujon. Li ĉeestis la trian Universalan Kongreson de Esperanto en Kembriĝo, kaj poste vizitis Londonon, kie la urbestraro lin akceptis en sia sidejo,
Zamenhof radikis siajn rimarkojn en la propra sperto. Liaj pensoj turniĝis al la propra naskiĝloko, Bialistoko, urbo de la t.n. Litovia provinco Grodno: «Vi staras nun antaŭ miaj okuloj, mia kara Litovujo, mia malfeliĉa patrujo, kiun mi neniam povas forgesi, kvankam mi forlasis vin kiel juna knabo…» La vortoj de la kreinto de Esperanto kvazaŭ eĥis la grandan poeton de la pola patriotismo Adam Mickiewicz, kies granda epopeo,
Lia amiko Grabowski dediĉis jarojn al sia brila traduko de tiu ĉi longa kaj komplika poemego. Ĝi fine aperis unu jaron post la morto de la kreinto de Esperanto, en 1918. Ĝia apero samtempe epitafis la majstron kaj, per sia poezia brilo kaj inventemo malfermis novan fazon en la evoluo de Esperanto kiel literatura lingvo. Grabowski brile manipulis la lingvon trovante en ĝi latentajn kapablojn, kiuj siavice montris la vojon al Miĥalski kaj, tute alimaniere, al Kalocsay. Oni povas eĉ diri, ke, ĝuste kiel la originala verko de Mickiewicz donis fokuson al la la pola sopiro al nacieco kaj al sendependiĝo, la traduko fare de Grabowski malfermis al Esperanto novan, romantikan vojon al ĝia estonteco.
Estas tre taŭge, ke ĝuste en 1987 la traduko de Grabowski trovu sian lokon en la Serio
Antaŭparolo al la dua esperantlingva eldono
En la kuranta jaro forpasas cent jaroj post la morto de Adam Mickiewicz (1798–1855), la plej granda poeto, kiun havis la pola popolo, kreinto, kies vivo kaj verko nedisigeble interplektiĝis kun la sorto kaj batalo de lia patrujo. Lia poezio per ĉiuj fibroj elkreskas el amo al la gepatra tero, el sopiroj kaj aspiroj de la pola popolo al libereco kaj justeco. Samtempe ĝi estas poezio la plej internacia, ĉar ĝi esprimas la plej noblajn ideojn de la epoko, en kiu vivis kaj kreis Mickiewicz. Li deklaras sin por progreso de la homaro kaj por tiu ĉi progreso li batalas per ĉiu verso. Per laboro de la koro kaj penso, per potenco de la talento, per sia tuta vivo, kiu estis senĉesa vagado al libereco kaj beleco, suprenleviĝis Mickiewicz sur pintojn de senmorteco.
Li estis inspirita poeto de frateco kaj amo inter la popoloj, nehezitebla heroldo de novaj rilatoj inter la nacioj, bazitaj je la reciproka interkompreniĝo, amikeco kaj paco. Li malamis despotismon superforton kaj kontraŭis ilin per vorto pasia kaj impeta: de la junula
Mickiewicz estis samtempe granda pledanto por la nacia afero, servante per ago kaj plumo al batalo por sendependeco de la patrujo.
Victor Hugo diris pri li: «Paroli pri Mickiewicz, tio signifas paroli pri belo, justeco kaj vero…»
Mickiewicz, tiu nelacigebla «pilgrimanto de libereco» enskribiĝis daŭre ne nur en koro de la pola popolo. Lia nomo estas por ĉiam ligita kun la tragika sorto de la rusaj dekabristoj, batalantaj kontraŭ perforto de la carismo. Lia amikeco kun Puŝkin restis evidenta simbolo de ligeco inter la pola kaj rusa popoloj. En Francujo, kiu donis al li azilon, li postlasis dankeman kaj daŭran memoron, plej bone dokumentitan per verko de Bourdelle, la impona monumento starigita en koro de Parizo, sur placo d’Alma. Vivas Mickiewicz en la progresema tradicio de la itala popolo, ligita kun li per la plej daŭra nodo, kiu estas la komuna batalo por liberiĝo. La germana popolo kun pietismo konservas rememoron pri la pola poeto, pri lia renkontiĝo kun Goethe en Weimar, pri lia dresdena periodo, kiu alportis al nia literaturo la III parton de «Avoj», la grandan poemon pri la tragedio kaj batalo de la popolo, subjugita de la despotismo, kaj sur la malproksima turka tero, kaj en la patrujo de bulgaroj restis neforviŝeblaj postsignoj de lia vagado. Laŭ alvoko de la Tutmonda Packonsilantaro la tuta progresema mondo solenas la Mickiewicz-Jaron en la centa datreveno de la morto de la poeto. La nomo de Mickiewicz troviĝas en la decido de la Packonsilantaro apud grandaj nomoj de Montesquieu, Cervantes, Whitman, Andersen, Schiller.
Dum la sesio de UNESKO en Montevideo en la jaro 1954 oni decidis popularigi la vivon kaj kreadon de la poeto per eldono de monografio.
Kaj ĉi tiu nuna eldono de «Sinjoro Tadeo» en la internacia lingvo Esperanto kaŭzos konatiĝon de multaj legantoj en diversaj landoj kun la ĉefverko de Adam Mickiewicz.
«Sinjoro Tadeo» estas apogeo de la poezia kreado de Mickiewicz, estas ĉefverko de pola poezio, ĝi formas grandan nacian epopeon. Mickiewicz pentras en la poemo vastan, realistan vivbildon de nobelaro dum tempo de la napoleona militiro kontraŭ Moskvo. La pereantan mondon de la nobelara Polujo li brilumas per ĉarmo de poezio kaj per potenco de vorto, kiun posedis nek unu pola poeto antaŭ li kaj post li. Sur paletro de Mickiewicz-realisto amasiĝas multaj malhelaj farboj kaj kritikaj trajtoj, ĉar la poeto ne indulgas la nobelaron kaj aristokrataron, kondamnas ilian anarkion kaj privatemon, priridante ilian klasan megalomanion kaj malvastajn horizontojn de la vivo, limigita per ciklo de festenoj, ĉasoj, amuzaĵoj kaj najbaraj kvereloj. Sed multkolorecon de tiu ĉi kritiko mildigas tiu mirinda humoro de Mickiewicz, kun kiu li pentras kaj elsorĉigas la bildon de Soplicovo aŭ etnobelan bieneton en Dobĵin. Tamen tra subtila nebuleto de la kvieta humoro kaj sopiro, des pli klare trabriletas penso de la poeto, ke tiu ĉi feŭda mondo estas verdiktita por foriri, ke ĝi apartenas al la sen revena pasinteco, ĉar sur la novan vojon devas surpaŝi historio de la vekiĝanta popolo. Mickiewicz klare indikas tiun ĉi vojon. Li sendivide kunligas la batalon por liberiĝo de la lando, subigita de la okupantoj kun la vilaĝana problemo, deklarante programon de forigo de servuteco, vidante en tiu ĉi akto la historian justecon. En la lastaj scenoj de la poemo Tadeo kaj Zonjo, la junaj reprezentantoj de progresemaj fortoj inter la nobelaro laŭ la propra volo liberigas siajn kamparanojn kaj donas al ili teron.
Persono de la alia heroo de la eposo, pastro Vermo elkreskas ĝis simbolo. Jen nobela sentaŭgulo kaj kveremulo Jacek Soplica ŝanĝiĝas je sin kaŝanta sub monaĥa kapuĉo konspiraciulo, politika aktivulo, fariĝas arda patrioto kaj batalanto por libereco de la popolo. La pastro Vermo agas ne nur inter la nobelaro, li penas apogi sin je la popolo, interparolas kun vilaĝanoj en drinkejoj kaj kabanoj, konas kaj sentas iliajn dolorojn, kunsentas ilian malfacilan sorton.
Strofojn de la poemo penetras spiro de la granda ŝanĝo, patoso de la naciliberiga batalo kaj firma kredo je pli bona estonteco de la patrujo.
Bela esprimo de la kornobleco kaj profunda saĝeco de Mickiewicz estis kreo de persono de judo Jankjel, kortuŝanta per sia patriotismo, elkora sindonemo al la gepatra tero, per sia ŝato al la noblaj, liberecaj tradicioj de la pola popolo. La koncerto de Jankjel sur cimbalo estas elsorĉita muziko de vorto de Mickiewicz, historio de la pola progreso, de la polaj bataloj por la nacia kaj socia liberiĝo. Ĉi tie Mickiewicz atingas la grandajn tradiciojn de la pola Klerigado, de la progresema konstitucio de la jaro 1791, revenas al la malkvietaj tagoj de la insurekcio de Kościuszko kaj la revoluciaj bataloj de la pola popolo. Li montras kontinuecon de la demokrata, progresema tendenco en la historio de la popolo. Tiu ĉi simpla, popola melodio de la judo-cimbalisto, proksima kaj komprenebla por ĉiu polo, enhavas la tutan profundon de la naciaj aspiradoj, strebadoj kaj bataloj.
Kun amo kaj sopiro elvokis la poeto-ekzilulo, skribanta sian verkon en la modesta ĉambreto de elmigrinto, «sur la pariza pavimo» — neforgeseblajn bildojn de la patruja naturo. Ĝi vivas sur paĝoj de la epopeo, pulsas per movado kaj ŝanĝo, brilegas per koloro kaj agordoj. Mickiewicz rekreas ĉarmon de la gepatra tero dum diversa tempo de tago kaj nokto, kaj ĉiam ĝi estas alia, nekomparebla, bela. Super tiu ĉi poemo etendiĝas ĉielo, blua dum kvietaj tagoj, jen nubkovrita dum tempesto; kaj ĝis hodiaŭ brilas super Soplicovo, tiu terangulo, ekzistanta sur neniu landkarto, la ora kaj granda suno, elsorĉita per vorto de la poeto. La mondo de la epopeo estas preskaŭ konkreta, palpebla, videbla, konfirmita per mil efektivaj detaloj kaj observoj, kiujn subŝovis al la poeto memoro, ĉiam fidela, neniam erariga, pliakrigita per sopiro pri la «lando de la infanjaroj».
«Sinjoro Tadeo» inde staras en unu vico kun la ĉefverkoj de la tutmonda literaturo, apud «Dia Komedio» de Dante, apud «Eŭgeno Onegin» de Puŝkin, apud «Faŭsto» de Goethe. Ĝi apartenas al tiuj verkoj de homa genio, kiuj ne forpasas.
Antaŭparolo al la unua esperantlingva eldono
La poeto pasigis sian infanecon inter la natur-belecoj de sia patro-urbo kaj kreskis sub la influo de sia amata religia patrino. En j.1807 la okjara knabo estis donita en la urban klasikan lernejon, administritan de pastroj Dominikanoj, kie oni uzis multe da libera tempo por ludoj, fizikaj amuzoj, eĉ por soldataj ekzercoj.
En la j.1812-a du okazaĵoj el hejma kaj nacia vivo potence skuis la animon de l’ junulo: en monato Majo mortis lia patro kaj en Julio tramarŝis Napoleonaj kaj polaj armeoj tra Nowogródek, irante kontraŭ Moskvo. Pri la impreso de ĉi tiu militiro, kiun esperplene benis la tuta Polujo, la poeto en posteaj jaroj skribis al sia amiko Januszkiewicz: «Mi memoras bone la j.1812… Mi estis tiam en funebra vesto post la morto de mia patro. Mi staris sur la strato kaj rigardis la enirantan polan armeon kaj pro gojo mi ploris…» Nome tiun «printempon de l’espero» koncernas la grandioza komenco de l’ XI-a Libro de «Sinjoro Tadeo» finiĝanta per la vortoj:
Post tiu goja printempo venis longa, terura vintro, kun sangaj fantomoj de pereuloj el la granda armeo, treniĝantaj tra malvivaj, neĝekovritaj kampoj.
Fininte la gimnazion en j.1815, M. iris por pluaj studoj en la ĉefurbon Wilno, kies pola universitato estis tiam floranta kaj posedis tutan serion da eminentaj fortoj sciencaj kaj pedagogiaj, kiuj donis al M. firmajn fundamentojn pri natursciencoj, lingvoj, literaturo, kaj vigligis lin al memstara laboro.
Inter la studentaro regis tiam plej noblaj tendencoj de virta vivo, diligenta laboro, amo al patrujo, kiuj koncentriĝis en la sekretaj unuiĝoj de t.n. Filomatoj kaj Filaretoj, en kies organizoj vive partoprenis la poeto. La idealaj amikaj interrilatoj estis tiel fortaj, ke ilian fadenon eĉ la posteaj registaraj persekutoj neniam kapablis disŝiri.
Post fino de la studoj en j.1819 la juna M. fariĝis gimnazia instruisto en Kowno kaj tie li komencis verki siajn poeziaĵojn, kiuj, eldonite en du volumoj en Wilno (1822), enhavis «Baladojn kaj Romancojn», belegan poezian rakonton «Grażyna» pri litva dukedzino, kiu, defendante la patrujon, heroe pereis, kaj krom tio ili enhavis du partojn de dramaj bildoj s.t. «Dziady» (Avoj), en kiuj la poeto pentris la antikvan litvan moron de festo de mortintoj kaj la historion de sia malfeliĉa amo al Maryla Wereszczaka. Ĝi estas prezentita tra ĉiuj plej subtilaj stadioj de melankolia medito, tra eksplodoj de korsento, maldolĉo, malbeno, minaco kaj indiferenteco ĝis perdo de konscio kaj frenezo. Tiuj du volumoj estis akceptitaj kun admiro de tuta Polujo kaj ili estis la anoncantoj de la nova granda romantika epoko en la pola literaturo, brilanta per la nomoj de Mickiewicz, Słowacki kaj Krasiński.
En la j.1823 la poeto, liberiĝinte de sia instruista okupo, reaperis en Wilno inter siaj amikoj kaj kolegoj. Sed la feliĉo ne daŭris longe. La rusa kuratoro de l’ universitato, Novosilcov, malkovris la sekretajn unuiĝojn de l’ junularo. Sekvis amasaj revizioj kaj arestoj. Ankaŭ M. estis arestita kaj komenciĝis lia sesmonata mallibereco, dum kiu okazis lia nova spirita aliformiĝo: mortis en li la malfeliĉa amanto Gustav kaj naskiĝis Konrad, spirita ĉefo de l’ nacio, heroo de la postea III-a parto de «Avoj». En Aprilo de l’j.1824 M. estis liberigita, sed li restis ankoraŭ duonjaron en Wilno, atendante pluajn disponojn de l’ registaro, kiu fine transloĝigis la liberigitojn en malproksimajn lokojn de Rusujo. Ankaŭ M. devis forlasi sian amatan hejman Litvon, por ĝin neniam plu revidi. Por la poeto komenciĝis longaj jaroj de devigita migrado, dum kiu fortiĝis lia spirito kaj leviĝis al ĉiam pli altaj flugoj.
Lia unua vojaĝa etapo estis Petersburgo, kie la poeto konatigis kun la pola pentristo kaj religia mistikulo Oleszkiewicz, kiu ne restis sen influo sur lian postean animan staton. En Januaro de l’ jaro 1825 M. forlasis Petersburgon, vojaĝante en Odeson, kie li estis ricevonta okupon ĉe l’ liceo Richelieu; sed la loka registaro tion ne permesis. Do la poeto partoprenis en la Odesa societa vivo, studis lingvon italan kaj verkis siajn erotikajn «Sonetojn», kies arta valoro estas tre granda, dank’ al la koncizeco de l’ lingvo, delikate pentritaj anim-agordiĝoj kaj la majstreco de l’ formo. — Frukto de lia marvojaĝo al la Krimeo estis la «Krimeaj sonetoj», en kiuj potence regas la grandioza, minaca kaj sovaĝa naturo. La bildoj estas penetritaj de admiro kaj de seriozaj, profundaj pensoj.
Baldaŭ post la Krimea ekskurso la poeto vojaĝis Moskvon, por alpreni malagrablan por si devon de oficisto. Tie li eniras en rilatojn kun rondo da poetoj kaj scienculoj, interkoniĝas kun la granda rusa poeto Puŝkin, vizitas salonojn, ĉie agrable vidate kaj adorate pro sia simpla konduto, profunda menso kaj brila talento improviza.
En Moskvo (1827) la poeto finis kiel produkton de siaj zorgoj pri la nacia ekzisto, de personaj travivaĵoj, koraj doloroj, maltrankviloj kaj meditoj, la grandiozan poemon «Konrad Wallenrod», pri la bataloj de la antikvaj litvanoj kun la ordeno de Kruckavaliroj. Duafoje la poeto, ne povanta paroli tute malkaŝe, reniris al la historio de Litvolando, por prezenti sur ĝia fono la potencon de l’ amo al patrujo, koncentritan en la animo de l’ heroo, konanta neniajn leĝojn, krom sia volo de potenco kaj savo de l’ patrujo. La poemo vekis grandan entuziasmon, ne sole pro la politika tendenco patriota, sed ankaŭ pro eminentaj artaj belecoj: riĉa fantazio, potenco de l’ sento, plastikeco de ĉefaj figuroj kaj majstra formo de l’ lingvo.
«Konrad Wallenrod» ricevis la permeson de la iom pli liberala cenzuro en Petersburgo, kie la poemo aperis en j.1828, sed baldaŭ turnis sur ĝin sian atenton la konulo de simboloj, persekutanto de la junularo en Wilno, Novosilcov. Li rimarkis la danĝerajn tendencojn kaj al la poeto minacis almenaŭ deviga ekzilo en pli malproksimajn guberniojn de Rusujo. — Dank’ al helpo de influaj amikoj M. ricevis la permeson, forvojaĝi en eksterlandon aŭ pli guste vagi for de la patrujo ĝis fino de l’ vivo.
Forlasinte en Majo de l’ j.1829 Rusujon el Kronstadt, la poeto vojaĝas Berlinon kaj aŭskultas prelegojn de l’ filozofo Hegel, ne alprenante tamen liajn abstraktaĵojn. Poste M. vizitas Drezdenon; en Praha li konatiĝas kun la bohema poeto Hanka, kaj en akompano de sia amiko Odyniec li rapidas al Wejmar, por saluti respektplene la maljunan grandan kreinton de «Faust». Poste M. veturas tra Svisujo kaj la ĉefurboj de Italujo en Romon, kies potenca impreso superis ĉiujn ĝisnunajn impresojn de vojaĝo.
La j.1830 la poeto pasigas en Svisujo, revenas en Romon, kie lin atingas la sciigo pri Ia revolucio en Polujo. En j.1831 li serĉas en Parizo vane la eblecon por veturi Varsovion, do li vojaĝas almenaŭ en la prusan Polujon, kaj ne povante transiri la limon, gastas tie kelkajn monatojn kaj vidas arojn da polaj elmigrantoj, kiuj post la malfeliĉa fino de l’ pola milito, iris en Francujon.
En j.1832 M. vojaĝas Drezdenon, kie li komponas sian plej alteflugan ĉefverkon, la III-an parton de «Dziady», estantan eksplodo de elementa inspiro, kiu atingas Prometean altecon en la ribelo kontraŭ Dio, kiu rigardas indiferente la turmentojn de milionoj, La poeto Konrad sentas sian potencon super la naturo, koncentriĝas en sia koro ĉiujn suferojn de l’ nacio kaj fiere postulas la regadon de animoj, por savi sian popolon. Dio anoncas sub mistera signo al Polujo la savonton, sed ne al li, nur al sia humila servisto, la pastro Petro, kiu havas vizion de l’ estonteco. — Baldaŭ poste sekvas «Libroj de l’ nacio» kaj «Libroj de pola pilgrimeco», kiuj montras al la popolo la vojon de interna renaskiĝo, kaj apogas sin sur la kredo pri reviviĝo de Polujo, post ĝia martireco, en la estonta homaro renaskita, fratigita kaj repacigita kun Dio.
En la sama j.1832 la poeto loksidiĝas en Parizo. Post la travivitaj anim-skuoj, evitante la bruegon de l’ urbo kaj la disputojn de emigraciaj partioj, M. serĉas trankvilon en la rememoroj de l’ infaneco, tiu lando «sankta kaj pura, kiel unua ekamo». Li turnas sin al ĝi per ama rigardo, por ĉerpi el tie balzamon por propraj kaj samlandanaj suferoj. Tia estas la psikologia genezo de lia eposo «Sinjoro Tadeo», kiun li komencis verki en Decembro de l’j.1832 kaj finis en Februaro 1834, kaj al kiu ni ankoraŭ revenos, por priparoli la ĉefverkon iom pli vaste.
Oni povas diri, ke kun «Sinjoro Tadeo» finiĝas la poezia agado de M. La fundon de lia animo okupas nun la nesolvitaj taskoj kaj demandoj naciaj kaj individuaj kaj la studado de mistikaj verkistoj. — En Julio 1834 la poeto edzigas kun fraŭlino Celina Szymanowska. Kiam lia familio komencis pligrandiĝi sekvis materialaj zorgoj pri vivtenado. La poeto verkas do en lingvo franca du dramojn «Jakób Jasiński» kaj «Baraj Konfederatoj», kiuj tamen ne estis prezentitaj sur la pariza scenejo kaj fine preskaŭ tute perdigis ĉe la teatrodirektoroj, tiel ke restis nur kelkaj fragmentoj. — Ricevinte la katedron de latina literaturo en Lozano (Svisujo), M. prelegas tie dum la akademia j.1839—40, kaj li estas alvokita tuj poste en Parizon kiel profesoro de slavaj literaturoj ĉe «Collège de France», kie li ravas sian vastan aŭdantaron per sincera inspiro, kiu lin eĉ por momento ne forlasas.
En j.1841 aperas en Parizo la mistikulo Towiański, kiu tute gajnas la poeton por siaj ideoj. La lecionoj de l’ poeto fariĝas prelegoj pri mesianismo, pri nova historiozofio, nova filozofio, nova historio kaj antaŭ ĉio pri idealo de nova homo. Per titanaj anim-streĉoj M. formas sintezojn de l’ pasinteco, nuneco kaj estonteco kaj starigas ilin antaŭ la popolo kaj homaro kiel voj-montrilon. En j.1844 la franca registaro donas al li devigan forpermeson kaj por la granda homo komenciĝas malĝojaj tagoj; li batalas kun mizero, sed li restas fidela al sia misio.
Kiam en j.1848 venis la falsa printempo de popoloj, M. rapidas Romon, por emigi la novan papon Pion IX, ke li malkaŝe elpaŝu kiel defendanto de premataj popoloj. Ne trovinte aŭskulton li formas polan legionon, batalontan por libereco de Italujo kaj tramarŝas triumfe la tutan landon de Romo ĝis Mediolano. Reveninte Parizon li fondas la gazeton «La tribune de peuples» kun tendenco demokrata.
En j.1852 M. ricevas formalan eksigon kiel profesoro de Collège de France, por kio oni al li donas oficon de bibliotekisto en la Arsénale. La poeto tamen ne ĝisvivas trankvilan maljunecon. En j.1855, post eksplodo de l’ orienta milito, li aperas en Konstantinoplo, por formi legionon, kaj fariĝas viktimo de la reganta ĥolero, Li mortis la 26-an de Novembro 1855, kiel soldato sur posteno, restinte ĝis la lasta momento en servo de l’ patrujo kaj de l’ homaro. Lian korpon oni transveturigis en Parizon kaj enterigis sur tombejo Monmorency. En julio 1890 li ekripozis en la reĝaj katakomboj sur Wawel en Kraków.
«Sinjoro Tadeo aŭ lasta
La poemo ne estas heroa en la kutima senco de l’ vorto. Sinjoro Tadeo, doninta kiel ĉefa amanto la nomon al la komence intencita idilia poemo, ne estas heroo, sed kiel la Goethea Hermano nur brava, bona junulo; ĉefa persono de la tuta agado estas la tragedia figuro de Jacek Soplica, kaŭzinto de l’ konflikto inter du familioj kaj ĝia viktimo; efektiva ĉefa objekto kaj kune heroo de l’ eposo estas la tuta popolo en sia propra, originala vivo, en sia honesta, bona naturo, en sia serena, bela karaktero, en sia tuta amo al patrujo kaj en la preteco de oferiĝo por ĝi. Alte super la sfero de idilia amo, kiu ligas kaj interesas precipe la geamantojn kaj iliajn zorgantojn, super la sfero de grava konflikto inter du familioj, kiu interesas la ĉirkaŭaĵon, la tutan distrikton, alte super tiuj hejmaj kaj interfamiliaj rilatoj, staras en «Sinjoro Tadeo» sfero tria, plej alta kaj plej larĝa, kiu ligas la rakonton kun la intereso de l’ tuta nacio: dum la tuta rakonto ĉiuj okuloj turniĝas esperplene trans la riveron Njemen, kie staras, apud limo de Litv
La politika situacio de Polujo, kiun ni donas por pli bona antaŭorientiĝo de legantoj, estis la sekvanta: En j.1795, post la lasta dispartigo de Polujo inter la tri najbarajn regnojn, multaj polaj patriotoj forlasis la patrujon, por agi eksterlande por la restarigo de la perdita libereco. La generalo Henryk Dąbrowski iris en Italujon, kie militis Francujo, kaj li intertraktis (1797) kun Napoléon Bonaparte pri formado de pola armeo, kiu estis helponta al Francujo kaj poste penetronta en Polujon, por restarigi ĝian sendependecon. Multaj polaj milituloj sekvis la flaman alvokon de Dąbrowski kaj tiel estis formitaj la famaj polaj legionoj, kiuj sub komando de Dąbrowski kaj Kniaziewicz verŝis la sangon por Francujo en Italujo, Germanujo, Hispanujo, atendante la momenton, kiam Napoléon helpos al ili en la batalo pri sendependeco. En la paco de Luneville (1801) Napoléon ne memoris pri Polujo, kaj li sendis baldaŭ grandan parton de la legionoj sub komando de princo Jablonowski kontraŭ la ribelantaj negroj en San Domingo. Nur post la eksplodo de franc-rusa milito en j.1806 Napoléon rememoris siajn polajn aliancanojn. Dąbrowski ree milithelpis al N. kaj post la batalo ĉe Jena li enmarŝis en Poznanion. Dum la paco de Tilzit (1807), Napoléon, indulgante Rusujon, faris nur el parto de prusa Polujo la sendependan Varsovian Grand-duklandon. La poloj esperis, ke post milito kun Rusujo Napoléon tute reunuigos la dismembrigitan patrujon; kaj efektive en j.1812 li elmarŝis kun siaj armeoj kontraŭ Moskvo, sekvate de polaj soldataroj sub komando de marŝalo Józef Poniatowski kaj generalo Dąbrowski. Enpaŝinte en Litvon, Napoléon anoncis, ke li faras sian duan polan militon. La lastaj du libroj de «Sinjoro Tadeo» prikantas la ĝojan tempon, kiam la polaj generaloj aperas kun siaj armeoj en Litvo.
La traduko de la tuta epopeo en lingvon Esperanto ŝajnis al mi, pro la grandegaj malfacilecoj, afero preskaŭ neebla; almenaŭ mi neniam kuraĝis pensi, ke miaj fortoj por tia tasko povus sufiĉi. Sed en la jaro 1916, kiam mi kolektis malgrandan aldonon por mia «El Parnaso de popoloj», tiam tentite de samideano S.K., post longa ŝanceliĝado mi decidiĝis aldoni kelkajn belegajn fragmentojn el ĉi tiu verko. Vizitante la malsanan, neforgeseblan karan Majstron, mi ricevis la respondon: «Traduku la tutaĵon». Mi ekridis, ĉar al mi ŝajnis, ke la Majstro naive postulas neeblaĵon. Sed doktoro Zamenhof ne ĉesis min emigi dum ĉiu mia nova vizito, ĝis mi fine subiĝis kaj komencis en decembro de la jaro 1916 la tradukadon, kun malfido, ke mi iam ĝin finos. Tamen komencinte mi jam ne ĉesis. La Majstro, kiun mi konsultadis pri kelkaj novaj vortoj, formoj kaj esprimmanieroj, legis antaŭ sia morto preskaŭ la unuajn kvar librojn. Poste, malgraŭ mia malbona sanstato, mi daŭrigis la laboron, kiu postulis streĉon de ĉiuj miaj animfortoj por plenumi la lastan deziron de mia kara amiko, la granda kreinto de nia lingvo. Nun mi prezentas la verkon al la Esperantistaro en la konvinko, ke mi faris bonan servon al la patrujo kaj al nia tutmonda afero.
La tradukon mi faris kun granda pietismo por la pola originalo kaj la lingvo Esperanto, penante eble plej fidele transdoni la enhavon kaj ĝian formon. Kvankam esperantaj vortoj estas ĝenerale pli longaj ol polaj, la fleksebleco kaj elasteco de Esperanto permesis al mi koncizigi la lingvon kaj konservi la formon de la originalo preskaŭ sen pliigo de versoj; nur en kelkaj lokoj oni trovos verson aldonitan, kiu tiakaŭze ne estas nombrita en la dekversa kalkulado.
En lingvo Esperanto, kiu havas konstantan akcenton, verso ĉiam egalritma, en la granda eposa verko kiel «Sinjoro Tadeo» estus unutona kaj ĝi ne transdonus la muzikon de la originalo. La skemon de la uzata verso dektrisilaba kun konstanta akcento sur la sesa kaj dekdua silabo, mi donis jam en «El Parnaso». La leganto baldaŭ alkutimiĝos kaj sentos kiel moviĝeme la ritmo sekvas la penson kaj kiel bele ĝi ilustras la enhavon. Ekzemple, kiam en libro XII, v. 855 la suno kun osceda hiatuso
la ritmo kvazaŭ «balancante, kantante ĝin lulas al dormo»; sed jen formiĝis legionoj (Libro XII, v. 720)
Dum la traduko mi ofte devis admiri, kiel sonopentraj estas la vortoj de Esperanto. Tute fidela, preskaŭ laŭvorta traduko permesis konservi ankaŭ la poezian onomatopeon de la originalo, kiel la atenta leganto rimarkos tion en la Koncerto de Jankjel, en la Tempesto, en la Ĉaso ktp.
Mi intencas doni la verkon kun portreto de la poeto kaj kun ilustraĵoj de Andriolli. La nuna tempo, kiu multoble pligrandigis ĉe ni la eldonkostojn, tion jam ne permesis. Eble iam mi prosperos aperigi apartan albumon.
Al la Esperantista Rondeto, kiu dum la malfacila milita tempo per sia helpo ebligis la eldonon de l’ verko, mi esprimas mian plej koran dankon.
Libro I. — Mastrumado
Reveno de l’ sinjorido • Unua renkonto en ĉambreto, dua ĉe la tablo • De l’ Juĝisto grava instruo pri ĝentileco • De l’ Ĉambelano politikaj rimarkoj pri modoj • Komenco de disputo pri Stumpulo kaj Falko • Plendoj de Vojski • La lasta Vokisto de l’ tribunalo • Ekrigardo je la tiama politika stato en Litvo kaj Eŭropo
Libro II. — Kastelo
Ĉaso kun vertragoj je observita leporo • Gasto en kastelo • Lasta el korteganoj rakontas historion de lasta el Horeŝkoj • Ekrigardo en fruktoĝardenon • Knabino inter kukumoj • Matenmanĝo • Petersburga anekdoto de sinjorino Telimeno • Nova eksplodo de disputoj pri Stumpulo kaj Falko • Interveno de Vermo • Parolado de Vojski • Veto • Iru kolekti fungojn.
Libro III. — Koketado
Ekskurso de grafo en ĝardenon • La mistera nimfo paŝtas anserojn • Simileco de fungokolektado al promenado de elizeaj ombroj • Specoj de fungoj • Telimeno en la sanktejo de meditado • Interkonsiliĝo pri la estonteco de Tadeo • Grafo kiel pejzaĝisto • De Tadeo pentristaj rimarkoj pri arboj kaj nuboj • De Grafo opinioj pri arto • Sonorilo • Bileto • Urso, sinjoro!
Libro IV. — Diplomatiko kaj Ĉaso
Aperaĵo en papilotoj vekas Tadeon • Tro malfrua rimarko de l’ eraro • Drinkejo • Emisario • Lerta uzo de tabakujo turnas la diskuton sur ĝustan vojon • Pranestejo • Urso • Danĝero de Tadeo kaj de l’ Grafo • Tri pafoj • Disputo pri pafiloj Sagalasa kaj Sanguŝka, decidita aprobe por la Horeŝka unutubo • Bigoso • De Vojski rakonto pri duelo inter Dovejko kaj Domejko, interrompita per instigo de hundoj kontraŭ leporo • Fino de l’ rakonto pri Dovejko kaj Domejko
Libro V. — Kverelo
Ĉasistaj planoj de Telimeno • La ĝardenistino ironte en grandan mondon aŭskultas instruojn de la zorgantino • La pafistoj revenas • Granda miro de Tadeo • Refoja renkontiĝo en la Sanktejo de meditado kaj paciĝo faciligita pere de formikoj • Ĉe la tablo komenciĝas diskuto pri la ĉasado • Rakonto de Vojski pri Rejtan kaj la duko de Nassau estas interrompita • Komenco de pacaj traktatoj inter la partioj estas ankaŭ interrompita • Aperaĵo kun ŝlosilo • Kverelo • Grafo kun Gervazo faras militan interkonsiliĝon.
Libro VI. — Nobeletejo
Unuaj militaj moroj de l’ invado • Ekspedicio de Protazo, Vermo kaj sinjoro Juĝisto interkonsiliĝas pri publika afero • Daŭrigo de la senefika ekspedicio de Protazo • Ĉapitro pri kanabo • Nobeletara sidejo Dobĵin • Priskribo de la domaĵo kaj persono de Macjek Dobĵiński.
Libro VII. — Interkonsilo
Savaj konsiloj de Bartek, nomata Pruso • Soldata voĉo de Macjek Baptisto • Publika voĉo de sinjoro Buĥman • Jankjel konsilas al konkordo, kiun Fendilo tratranĉas • De Gervazo parolado, el kiu montriĝas grandaj efikoj de sejma elokventeco • Protesto de maljuna Macjek • Subita alveno de milita sukurso rompas la interkonsilon • Hejse, kontraŭ Soplicoj!
Libro VIII. — Invado
Astronomio de Vojski • Rimarko de Ĉambelano pri kometoj • Mistera sceno en ĉambro de Juĝisto • Tadeo, volante lerte malimpliki sin, falas en grandajn embarasojn • Nova Dido • Invado • Lasta Vokista protestado • Grafo konkiras Soplicivon • Sturmo kaj buĉo • Gervazo kiel kelestro • Invada festeno.
Libro IX. — Batalo
Pri danĝeroj rezultantaj el senorda tendarejo • Helpo neatendita • Malgaja situacio de l’ nobelaro • Kvestula vizito estas antaŭdiro de savo • Majoro Plut per troa koketeco turnas sur sin la tempeston • Pafo el terceloro signalas batalon • Faroj de l’ Aspergisto; faroj kaj danĝeroj de Macjek • Verŝilo per insido savas Soplicovon • Sukurso rajdistara; atako kontraŭ piedirularo • Faroj de Tadeo • Duelo de ĉefoj, interrompita per perfido • Vojski per decida manovro superpezigas la pesteleron de l’ batalo • Sangaj faroj de Gervazo • Ĉambelano, grandanima venkinto.
Libro X. — Emigracio — Jacek
Interkonsilo pri sendanĝerigo de l’ sorto de venkintoj • Intertraktado kun Rikov • Adiaŭdiro • Grava malkaŝo • Espero.
Libro XI. — Jaro 1812
Printempaj aŭguraĵoj • Enmarŝo de armeoj • Dioservo • Ofica rehonorigo de sanktmemora Jacek Soplica • El interparoloj de Gervazo kaj Protazo oni povas konkludi pri proksima fino de l’ proceso • Amindumoj de ulano kun knabino • La disputo pri Stumpulo kaj Falko decidiĝas • Poste gastoj kolektiĝas al festeno • Prezentado de gefianĉoj al armeaj ĉefoj
Libro XII. — Ni amu min
Lasta festeno malnove-pola • Ĉef-servico • Klarigo de ĝiaj figuroj • Ĝiaj movoj • Dombrovski ricevas donacon • Ankoraŭ pri Fendilo • Knjazjevic ricevas donacon • Unua ofica akto de Tadeo ĉe posedpreno de l’ heredaĵo • Rimarkoj de Gervazo • Koncerto super koncertoj • Polonezo • Ni amu nin.
Fragmentoj el Epilogo