Міфы атачаюць аматараў гісторыі з усіх бакоў, бо нават цалкам адданыя акадэмічнай навуцы, сур'ёзныя аўтары, нярэдка выкладаюць на старонках сваіх кніг самыя натуральныя байкі, запушчаныя кімсьці з калег, прычым часам тымі з іх, хто тварыў дзясяткі, а ў асобных выпадках і сотні, гадоў таму. Гэта паказвае, што некаторыя гістарычныя міфы надзвычай жывучыя.

Зразумела, у дадзенай кнізе мы сканцэнтруемся на міфах, звязаных з Вялікім княствам Літоўскім, бо паказаныя ў гістарычных працах карціны жыцця гэтай даўно знiшчанай, але ўсё яшчэ такой важнай, дзяржавы, утрымліваюць шмат выдумак, пералік якіх можна пачаць ад уяўных партрэтаў уладцаў (ці ведалі вы, што вядомыя партрэты  Вітаўта толькі выдумка мастакоў, якiя не бачылi яго) і скончыць прычынай смерці апошняга вялікага князя.

Зрэшты, у кнізе мы ў асноўным засяродзімся на самым раннім перыядзе існавання дзяржавы, які, у той жа час, з'яўляецца і самым загадкавым, як і самым міфалагізаваным.

Аўтар не пазіцыянуе дадзеную кнігу навуковым адкравеннем. У ёй не прадстаўлены сенсацыйныя матэрыялы Полацкага летапісу, знайсці які мараць многія спецыялісты па гісторыі ВКЛ, ці іншыя неверагодныя знаходкі. Тут мы разгледзім больш-менш вядомыя звесткі, але затое разгледзім максімальна непрадузята.

У дадзенай кніжцы, напісанай дастаткова лёгкай мовай, мы паспрабуем абыйсціся без дэманстрацыі фантазій пад маскай навуковых фактаў, а замест гэтага зоймемся разбурэннем звыклых, але непраўдзівых клішэ, якія даўно ўжо сталі вельмі шырока вядомымi нават у асяроддзі людзей далёкіх ад гісторыі.

Разбурацца будуць як міфы літоўскай гістарыяграфіі, так і беларускай, ды і ўвогуле ўсе, што трапілi пад гарачую руку аўтара дадзенай кнігі.

Вядома, крушэнне стэрэатыпаў можа выклікаць непрыемныя адчуванні ў некаторых чытачоў, але ж, мабыць, лепш бачыць факты ў святле рэальнасцi… Ці ўсё ж не?

Так ці інакш, кніга пісалася дзеля стварэння аб'ектыўнай карціны, і аўтар не дазволіў сабе «перацягваць коўдру» на чый-небудзь бок, кіруючыся пры гэтым, скажам так, нацыянальнымі сімпатыямі, а ў такім «сiмпатыйным» ключы часцяком працуюць аўтары публікацый пра раннюю гісторыю ВКЛ.

Яшчэ адной важнай задачай, пасля разбурэння гістарычных міфаў, будзе асэнсаванне праблемы нацыянальнага міфа беларусаў і нават, у пэўным сэнсе, яго канструяванне.

Так-так, дарагія чытачы, мы разбурым адны міфы, каб стварыць іншы — як жа інакш.

Такім чынам, у кнізе расказваецца пра тое, хто такія русіны, літвіны, літвіністы і інцэптабеларусы, а таксама пра тое, хто насамрэч стварыў ВКЛ.

Ці быў захоп літоўцамі гарадоў Панямоння? Ці з'яўляўся Навагрудак сталіцай краіны? Ці існавала старабеларуская мова і ці маюць беларусы права на спадчыну Княства, і калі так, то як гэта пераканаўча даказаць? Гэтыя пытанні, як і многія іншыя, аўтар разглядае ў дадзенай працы, абапіраючыся пры гэтым на дакладныя крыніцы.

Цагліна з гродзенскага замка Вітаўта з геральдычным знакам Калюмны.

Першапачаткова Вялікае княства Літоўскае будавалася па прынцыпе аб'яднання старажытнарускіх княстваў Панямоння з землямі літоўскіх уладароў. Станаўленне княстваў Русі адносна нядрэнна прасочваецца па пэўных крыніцах, дзякуючы захаванасці (хай і ў выглядзе копій) старажытнарускіх летапісаў.

Дзяржаўтваральныя працэсы ў літоўскіх землях, з-за адсутнасці ўласна літоўскіх летапісаў перыяду X—XIII стагоддзяў, пакрытыя цемрай і фактычна апісваюцца на падставе ўрыўкавых, скупых згадак, якія дапаўняюцца дадзенымі ад спецыялістаў дапаможных гістарычных дысцыплін.

Часцяком літоўскія плямёны X — XII стагоддзяў, у межах беларускай гістарыяграфіі, малююцца вельмі адсталымі ў сваім развіцці ў параўнанні з жыхарамі мясцовых славянскіх гарадоў Кіеўскай Русі. Хоць гісторыкі не могуць, на падставе вядомых крыніц, даказаць, на гэтым адрэзку развіцця старажытных літоўцаў, наяўнасць у іх каменнага дойлідства і пісьменства, тым не менш дадзеныя археалогіі, атрыманыя ў выніку вывучэння аднаго з найцікавейшых археалагічных помнікаў Літвы, Кернаўскага гарадзішча, кажуць аб існаванні там дастаткова буйнога паселішча, жыхары якога карысталіся немалым наборам найбольш патрэбных бытавых рэчаў і нават прадметамі раскошы.

Літоўскія гісторыкі нярэдка спрабуюць абвясціць Кернаў першай сталіцай іх дзяржавы, ці нават сталіцай Міндоўга, хоць якія-небудзь неабвержныя ці хаця б важкія доказы, для гэтага меркавання, адсутнічаюць.

Так ці інакш, варта падкрэсліць, што для таго, каб празмерна прымяншаць узровень развіцця літоўскіх плямёнаў насамрэч няма падстаў.

Упрыгожванні ў музеі Кернава.

Са старажытнарускіх летапісаў вядома, што літоўскія плямёны актыўна прыцягваліся мясцовымі Рурыкавічамі, якія кіравалі на тэрыторыі будучай Беларусі, да ваенных аперацый падчас паходаў славянскіх дружын, у тым ліку і барацьбе старажытнарускіх князёў памiж сабой.

Уцягнутасць літоўцаў у ваенную справу іх больш высокаразвітых суседзяў, як можна меркаваць, мела пазітыўнае значэнне ў плане развіцця баявых навыкаў балцкіх воінаў і прыводзіла да павелічэння ваеннага патэнцыялу літоўскіх уладароў.

З дакладных крыніц вядома, што ў перыяд максімальнай слабасцi і феадальнай раздробненасці старажытнарускай дзяржавы літоўскі нобіль Міндоўг змог засяродзіць у сваіх руках уладу над значнымі літоўскімі тэрыторыямі, відавочна, атрымаўшы даволi сур'ёзныя ваенныя рэсурсы, дастатковыя нават для супрацьстаяння са славянскiмi гарадамі-дзяржавамі.

Менавіта Міндоўг прыступае да актыўнай кансалідацыі балцкіх і славянскіх земляў Панёмання.

Тэрыторыя, дзе здаўна адбываліся балта-славянскія кантакты з'яўлялася цалкам зручным плацдармам для стварэння балта-славянскай дзяржавы, хаця Міндоўг, як слушна адзначае беларускі даследчык Алесь Краўцэвіч, аналагічна іншым сярэднявечным валадарам, павінен быў імкнуцца ў першую чаргу да пашырэння ўласнай магутнасці і замацавання кароны за сваімі нашчадкамі.

Міндоўг. Уяўны партрэт, XIX стагоддзе.

Міндоўг, як вядома з дакладнага дакумента, булы Папы Рымскага Аляксандра IV, датаванай 6 сакавіка 1255 года, захапіў нейкія землі «Рускага каралеўства», якімі, тэарэтычна, маглі быць землі Навагародка. Дадзеныя звесткі, у спалучэнні з паведамленнямі старажытнарускіх летапісаў, пацвярджаюць спробы літоўскай экспансіі на Русь, але дакумент не называе прама, захопленыя землі, пакідаючы прастору для самых розных гіпотэз.

У гэты ж перыяд дакладна вядомы прыклад мiрнага вакняжання літоўскага феадала Даўмонта ў Пскове. Мірны характар, як можна меркаваць, насіла і з'яўленне літоўскага князя Таўцівіла ў Полацку.

Скупыя летапісныя сведчанні не дазваляюць спецыялістам дакладна растлумачыць, як менавіта Міндоўг з'явіўся ў Навагародку і асвяціць пытанне стаўлення мясцовых жыхароў да балцкага князя.

У любым выпадку, у перыяд 40-х і 50-х гадоў XIII стагоддзя пад уладай балцкага ўладара апынуўся Навагародак і іншыя старажытнарускія гарады рэгіёна.

Галоўнымі ворагамі Міндоўга, без усялякага сумнення, былі галіцка-валынскія князі і крыжакі. Супрацьстаяння з другімі Міндоўг спрабаваў пазбегнуць, прыняўшы каталіцкае хрышчэнне, а з найболей, мабыць, сур'ёзным сваім супернікам, валынцамі, князь дамовіўся, аддаўшы землі Панямоння сыну галіцка-валынскага князя Данііла, Раману Данілавічу.

Нават скупыя звесткі летапісаў дазваляюць абмаляваць партрэт Міндоўга, дзёрзкага і актыўнага кіраўніка, не пазбаўленага здольнасці думаць тактычна, а таксама здольнага, на шляху да ўлады, распраўляцца нават з уласнымі сваякамі.

Адзін з дзёрзкіх фінтоў адзінага літоўскага караля і стаў для яго фатальным. Міндоўг забраў жонку ў будучага пскоўскага князя Даўмонта, які счакаў зручны момант і забіў Міндоўга, разам з яго малодшымі дзецьмі.

Манета Пскова. Лічыцца, што на ёй адлюстраваны князь Даўмонт.

Аднак створаная Міндоўгам дзяржава, ці, хутчэй, нейкі яе волкі правобраз, не загінула і змагла праіснаваць да самага канца XVIII стагоддзя.

Зразумела, што найбольш часта згадваецца ў якасці заснавальніка Вялікага княства Літоўскага першы і апошні літоўскі кароль Міндоўг. Не варта адмаўляць ролю гэтага князя, які заклаў вектар аб'яднання балцкіх і славянскіх паселішчаў пад уладай балцкіх валадароў, які, зрэшты, быў намечаны яшчэ раней, дзякуючы саюзу мясцовых Рурыкавічаў і літоўскіх дружын.

Аднак адразу пасля гвалтоўнай смерці Міндоўга яго дзяржава яшчэ глыбей пагрузілася ў бездань усобіц.

Пасля ўзыходжання на прастол сына Міндоўга, Войшалка, той фактычна ператварыўся ў васала (паводле іншага меркавання, роўнага па статусе суправіцеля) галіцка-валынскіх князёў.

Накладка на Лаўрышаўскае Евангелле. Мяркуецца, што гэта партрэт Войшалка.

У гэты смутны час валадаром ВКЛ паспеў пабываць нават адзіны за ўсю гісторыю існавання дзяржавы Рурыкавіч, а менавіта Шварн, сын Данілы Галіцкага, хаця роля Шварна і яго рэальная ўлада служыць прадметам дыскусіі, у якой князя часам аб'яўляюць «субманархам» і нейкім фіктыўным вялікім князем, стаўленікам Войшалка.

На думку аўтара, Шварн Данілавіч, падчас свайго сумеснага з Войшалкам праўлення, можа быць названы суправіцелем, ці нават «субманархам», бо Войшалк, паводле паведамлення Галіцка-Валынскага летапісу (далей ГВЛ) называе Шварна сынам, а сваім бацькам і гаспадаром галіцка-валынскага князя Васільку. Аднак пасля смерці Войшалка, пра Шварна прама гаворыцца, у дакладнай ГВЛ, што ён пачаў уладарыць у Літве, што можна разумець, як указанне на яго аднаасобнае кіраванне і цалкам рэальны статус вялікага князя.

Вядомыя дакументы не дазваляюць даследчыкам абсалютна дакладна высветліць рэальны аб'ём улады Шварна Данілавіча і дэталі яго княжання, але вядома, што яно было нядоўгім.

М. Барвіцкі. Шварн. Уяўны партрэт, 1908 год.

З вялікім князем літоўскім з дынастыі Рурыкавічаў звязаны даволі вядомы міф, які ідзе ад літоўскіх даследчыкаў. Сцвярджаецца, што ўлада пасля Шварна перайшла Тройдзеню, які нават, верагодна, выгнаў Рурыкавіча, бо нейкія «літоўскія эліты» хацелі бачыць вялікім князем «этнічнага літоўца». Як менавіта «літоўскія эліты» данеслі, праз стагоддзі, дакладную інфармацыю аб сваёй волі, да даследчыкаў, якія стварылі міф, застаецца загадкай, бо абставіны прыходу да ўлады Тройдзеня, яго паходжанне і абставіны смерці, дакладна не вядомыя з пэўных дакументаў. Акрамя таго, «шчыры літоўскі язычнік» Тройдзень, прыхільнік «нацыянальных каштоўнасцяў», меў, паводле, пэўнага ГВЛ, праваслаўных братоў. Цалкам пераканаўчай гіпотэзай будзе тлумачэнне праваслаўнага хрышчэння братоў вялікага князя тым, што яны кіравалі ў славянскіх гарадах дзяржавы Тройдзеня.

Хоць Міндоўг, Войшалк і Шварн ёсць у пераліку вялікіх князёў літоўскіх, фактычна, для таго, каб казаць пра існаванне нейкага маналітнага дзяржаўнага апарата, на гэтым адрэзку гісторыі ВКЛ, у даследчыкаў няма важкіх падстаў.

Дзяржава працягвала фармавацца і працэс гэты быў бурным і спалучаным з мноствам канфліктаў.

На думку аўтара, уладная чахарда ў землях Панямоння некалькі нагадвала сюжэт пацешнай савецкай камедыі «Вяселле ў Малінаўцы».

Цёмныя гады ранняга перыяду існавання Княства так слаба прадстаўлены ў вядомых крыніцах, што, па сутнасці, канструююцца навукоўцамі па макулінках, і гэта, зразумела, прыводзіць да моцнай варыябельнасці гістарычнай карціны, што малюецца спецыялістамі, якія часта падключаюць да навуковага працэсу фантазію і будуюць свае працы на дапушчэннях.

Вядома, што некаторыя даследчыкі выводзяць на першы план Войшалка, прадстаўляючы менавіта яго стваральнікам дзяржавы. У падобнай ролі гэты князь фігуруе, напрыклад, у Мікалая Ермаловіча, для якога праваслаўны ўладца, які карыстаецца падтрымкай наваградцаў і пінчукоў, быў больш хвацкі, у якасці пачынальніка дзяржавы, чым з'явіўшыся ў Навагародку, пры смутных абставінах, Міндоўг.

Варта адзначыць, што падобны погляд на летапісныя падзеі тых гадоў дэманструюць не толькі падобныя Ермаловічу прадстаўнікі рамантычнай гістарыяграфіі, схільныя да творчасці ў духу фолк-хісторы, але і некаторыя прадстаўнікі стражэйшай, акадэмічнай навукі.

Важную ролю ў станаўленні дзяржавы адыграў і вышэйзгаданы Тройдзень, які з'яўляўся, на думку аўтара, выдатным палкаводцам, чые ваенныя поспехі дапамагалі ўмацавацца ВКЛ, якое працягвала фарміравацца.

Тройдзень. Уяўны партрэт, XVI стагоддзе.

Нарэшце, не варта забываць пра Гедыміна, заснавальніка адной з самых магутных кіруючых дынастый Усходняй Еўропы, пры якім была выразна пазначана сталіца дзяржавы — Вільня, а славянскія і балцкія гарады больш шчыльна зблізіліся ў рамках дзяржаўнага утварэння, якое пачало быць падобным на федэрацыю з дастаткова шырокай аўтаноміяй суб'ектаў, але аднак жа з яшчэ недастаткова развітым цэнтральным апаратам.

Гедымін. Уяўны партрэт, XVII стагоддзе.

Як вядома, тэза аб захопе земляў Навагародскага княства літоўскім нобілем Міндоўгам з'яўлялася папулярнай канстантай у савецкай гістарыяграфіі, а пазней, у рамках работ беларускага гісторыка-рамантыка, Мікалая Ермаловіча, была перавернута з ног на галаву, у выніку чаго Міндоўг ператвараўся з захопнiка Навагародка, які дзейнічаў у інтарэсах літоўскіх феадалаў, у захопніка земляў літоўскіх феадалаў, які дзейнічаў у інтарэсах навагародскага баярства.

Варта адзначыць, што акрамя работ Ермаловіча, існавалі і іншыя публікацыі аб утварэнні ВКЛ, якія выводзiлi на першы план менавіта славянскі (чытай: беларускі) фактар. Гаворка тут пра працы гісторыка-эмігранта П. Урбана, які прадэманстраваў беларускім (і не толькі) аматарам гісторыі ўжо зусім дзікі, з пункту гледжання акадэмічнай навукі, канцэпт літоўцаў-лютычаў, здатны для выкарыстання ў рамках мастацкай літаратуры, але мала прыдатны для рэканструкцыі рэальных працэсаў утварэння ВКЛ.

Аднак менавіта працы Мікалая Ермаловіча сталі адкрыццём для беларускіх аматараў гісторыі і запусцілі зерне, якое вырасла потым у цэлае буйное дрэва сучаснага літвінізму. Пра з'яву літвінізму, дарэчы, будзе падрабязна расказана ў наступных главах.

Але як жа было насамрэч і што захапіў літоўскі ўладар? Просты і кароткі адказ, на дадзеную «дылему Міндоўга» будзе гучаць так: навукоўцам дакладна невядома, як Міндоўг аказаўся ў Навагародку. Таму, калі вы чытаеце катэгарычныя сцвярджэнні аб захопе Навагародка Міндоўгам ці ж аб яго паступленні на «пасаду служылага князя» па волі навагародскага баярства, будзьце ўпэўненыя, што аўтар, нават калі ён валодае моцным навуковым аўтарытэтам і носіць мноства званняў, проста дае вам недастаткова абгрунтаваную версію, якая, з той ці іншай прычыны, яму спадабалася.

Калі прыняць маладакладныя, як лічыцца, звесткі аб праваслаўным хрышчэнні Міндоўга, то можна цалкам абгрунтавана сцвярджаць, што валадар наўрад цi захопліваў горад. Выпадак хрышчэння Даўмонта Пскоўскага, які быў мірна прыняты пскавічамі на службу і сапраўды служыў гораду верай і праўдай, стаў бы аналагічным выпадку Міндоўга.

Аднак, як сказана вышэй, хрышчэнне Міндоўга ў праваслаўе выклікае вялікія сумневы спецыялістаў.

У прыхільнікаў тэорыі захопу Навагародка ёсць і адносна пераканаўчае пацвярджэнне падобнай пазіцыі. Гаворка пра ўжо згаданную булу Папы Рымскага, дасланую да Міндоўга. У ёй пантыфік закранае пытанне захопленых Міндоўгам земляў «Рускага каралеўства», пад якім можна разумець Галіцка-Валынскае княства. Кіраваў гэтай дзяржавай, каранаваны папскімі пасламі Данііл Галіцкі. Папа, у сваім пасланні, не пярэчыць супраць таго, каб захопленыя землі былі замацаваны за Міндоўгам. Аднак некаторыя даследнікі жадаюць бачыць у гэтых землях маёмасць наўгародскага князя Аляксандра Неўскага, з якім у Міндоўга былі канфлікты. Супраць разумення, пад загадкавым каралеўствам, Галіцка-Валынскай дзяржавы прыводзяць наступны аргумент: папа не мог ухваліць захоп земляў аднаго каталіцкага караля, іншым каталіцкім каралём. Існуе таксама версія аб тым, што «Рускім каралеўствам» з'яўляецца Полацкае княства. Такім чынам, названыя без дакладнай прывязкі да якога-небудзь горада, землі, выклікаюць вялікія пытанні і ўскладняюць лакацыю.

Папа Аляксандр IV. Партрэт XV стагоддзя.

Ці ідзе там гаворка пра саму Навагародскую зямлю, ці іншыя землі, да прыкладу, пра Слонімшчыну, ці Полацкае княства, а можа быць землі аддаленага Вялікага Ноўгарада?

Нават захоп некаторых земляў валынцаў, зразумела, не азначае, што гэтымі землямі былі менавіта землі Навагародскага княства.

Выклікае пытанні і пазіцыя жыхароў Навагародскай зямлі, якія, у тэорыі, маглі падтрымаць знішчэнне (або выгнанне) з Навагародка валынскага гарнізона, бо ў мясцовага насельніцтва, якое жыло ў поліэтнічным Панямонні, маглі быць свае матывы для збавення ад улады звязаных з татарамі валынцаў.

Абвешчаны Мікалаем Ермаловічам статус Міндоўга, які паказвае літоўскага нобіля толькі служылым князем, узятым, так бы мовіць, на працу, навагародскім баярствам не знаходзіць прамога пацверджання ў вядомых спецыялістам, дакладных крыніцах. Аднак аналіз паводзін мясцовай эліты дазваляе зрабіць некаторыя здагадкі аб яе стаўленні да літоўскіх уладароў старажытнарускіх княстваў рэгіёна.

Цікавае, у дадзеным кантэксце, наступнае паведамленне ГВЛ:

«У год 6755 (1247). Літоўцы з Лугвенам ваявалі каля Мельнiцы і ўзялі шмат палонных. Данііл і Васілька гналіся за імі да Пінска. Міхаiл Пінскі папярэдзіў літоўцаў. Яны сядзелі ў лесе за агароджай, а Міхаіл паслаў ім вестку з Пінска. А Данііл і Васілька праследавалі іх, і дворскі Якаў са сваімі ваярамі. Літоўцы ж не паверылі Міхаiлу і выйшлі з месцаў сваіх. Па літасці Божай пабеглі літоўцы і былі разбітыя, і палонныя былі адбітыя, а сам Лугвен збег, паранены».

Такім чынам, з паведамлення вынікае, што пінскі князь чамусьці вырашыў падтрымаць літоўцаў, хаця тыя не паверылі яму. Прычым пінскі Рурыкавіч падтрымлівае літоўцаў нягледзячы на тое, што іх супернікі — Рурыкавічы з іншага княства Русі.

Цікавае яшчэ адно паведамленне валынскай хронікі:

«У год 6761 (1253). Таўцівіл даслаў да Данііла Рэўбу сказаць: „Пайдзі да Навагародка“. Данііл пайшоў з братам Васількам, і з сынам Львом, і з полаўцамі, і са сватам сваім Тэгакам, і прыйшоў да Пінска. Князі пінскія затаілі падман, іх узялі з сабою на вайну супраць іх волі».

І зноў відавочны сепаратызм пінскіх князёў, якія чамусьці не жадаюць ваяваць з літоўцамі.

Дадзеныя эпізоды паказваюць пэўныя літоўскацэнтрычныя імкненні размешчанага даволі блізкага да Літвы старажытнарускага княства.

Зразумела, тлумачыць такія факты можна па-рознаму, у тым ліку і страхам пінскіх валадароў перад літоўцамі. Тым не менш, у дадзеным кантэксце, паведамленні летапісца малююць хутчэй добраахвотны выбар пінскага князя, які разыгрывае нейкую палітычную камбінацыю, часткай якой з'яўляецца пэўнага роду саюз з літоўскімі феадаламі. Лёгка ўявіць падобны саюз у выпадку наваградскіх элітаў і Міндоўга, хаця, канешне, гаварыць тут трэба толькі пра гіпотэзу.

З вышэйпададзенага можна зрабіць выснову, што само значэння меркаванага захопу Навагародскай зямлі Міндоўгам празмерна перабольшана ў рамках розных гістарыяграфій. Нават калі недаказаны дакументальна захоп меў месца, стаўленне да гэтага факту мясцовага насельніцтва можа служыць прадметам дыскусіі, як і сама форма захопу, які наўрад ці меў характар татальных рэпрэсій мясцовага насельніцтва, а, як можна меркаваць, хутчэй заключаўся ў ліквідацыі валынскага гарнізона і ўвядзенні на дзядзінец падуладных Міндоўгу воінаў.

Дарэчы, можна вылучыць гіпотэзу аб тым, што князь выкарыстоўваў і славянскую ваенную сілу. Адзін з ягоных ваяводаў носіць славянскае па гучанні імя Хвал, хоць тут варта заўважыць, што імёны літоўцаў, тэарэтычна, маглі набыць больш славянскія формы дзякуючы славянскім складальнікам летапісаў.

Пры гэтым вядома, што ў ліку паплечнікаў Міндоўга знаходзіўся нейкі, згаданы ў ГВЛ, Астафій Канстанцінавіч з Разані, што ўжо без усялякіх сумневаў супярэчыць тэзе аб нейкім выключна «нацыянальна-літоўскім» прынцыпе падбору асяроддзя літоўскага манарха.

Вядома, што Навагародкам кіраваў сын Міндоўга, Войшалк. Укняжанне гэтага ўладцы, на думку некаторых літоўскіх спецыялістаў, суправаджалася рэпрэсіямі супраць мясцовых жыхароў. Заснавана падобнае сцвярджэнне на паведамленні летапісца, аб тым, што Войшалк, будучы язычнікам, забіваў амаль кожны дзень некалькіх чалавек.

Як апавядае ГВЛ:

«Войшалк пачаў княжыць у Навагародку, і знаходзячыся ў паганстве пачаў праліваць шмат крыві. Забіваў ён кожны дзень трох-чатырох чалавек. А калі ў нейкі дзень нікога не заб'е, вельмі засмучаўся. Калі ж заб'е каго, тады весяліцца. Потым увайшоў страх Божы ў яго сэрца, і ён думаў, жадаючы прыняць святое хрышчэнне. І хрысціўся тут жа ў Навагародку, і стаў хрысціянінам».

Аднак пра этнічную прыналежнасць гэтых нібыта забітых людзей нічога не сказана. Чаму новы князь не мог забіваць сваіх жа літоўскіх слуг, ці палітычных супернікаў, якімі маглі быць і этнічныя літоўцы і валынцы ўзятыя ў палон? Акрамя таго, само апавяданне відавочна мае рысы стандартнай хрысціянскай легенды, закліканай падкрэсліць ашаламляльную змену ўладара язычніка пасля прыняцця хрысціянства.

Вядома, што наваградцы падтрымлівалі Войшалка ў яго барацьбе за ўладу ў Літве, бо пасля яго ўцёкаў у Пінск:

«Войшалк, пайшоў з пінчукамі да Навагародка, і адтуль, узяўшы з сабою наваградцаў, пайшоў у Літву княжыць».

Гэтае найважнейшае паведамленне красамоўна сведчыць на карысць добраахвотнага прыняцця мясцовым насельніцтвам літоўскага князя, і з'яўляецца ўказаннем на ўдзел продкаў беларусаў у палітычных працэсах дзяржавы, якая толькi зараджалася.

Не варта забывацца на тое, што фармаванне ВКЛ не скончылася з момантам распаўсюджвання ўлады літоўскіх князёў на гарады Панямоння.

Найважнейшымі для разумення сутнасці дзяржаўна-ўтваральных працэсаў Княства з'яўляюцца эпізоды ўваходжання ў яго склад іншых зямель будучай Беларусі, у прыватнасці, галоўнай калыбкі беларускай дзяржаўнасці, Полацкага княства, далучэнне якога, як можна меркаваць на падставе дакладных крыніц, мела мірны характар, а таксама і Віцебскага княства, якое ўвайшло ў склад ВКЛ дзякуючы дынастычнаму шлюбу Альгерда і Марыі Віцебскай.

Вядома ж, у межах літоўскай гістарыяграфіі, працэс стварэння ВКЛ усё яшчэ нярэдка паказваецца з дапамогай сцвярджэнняў аб заваёве продкамі літоўцаў земляў будучай Беларусі. Тут варта ўлічыць цалкам зразумелае жаданне зрабіць уласны нацыянальны міф як мага больш яскравым. Жаданне адчуваць сябе спадчыннікамі магутных заваёўнікаў, тым больш, калі тэрыторыя тваёй дзяржавы з'яўляецца дастаткова сціплай нават па еўрапейскіх мерках, цалкам зразумелае з пункту гледжання псіхалогіі.

Для прыкладу літоўскіх «захопніцкіх канцэпцый» можна разгледзець працу літоўскага гісторыка, доктара Артуруса Дубоніса, пад назвай «Две модели литовской экспансии на Руси (XIII — начало XIV века). Овладение Полоцком и Новогрудком».

Прыводзячы прыклады беларускіх канцэпцый, літоўскі спецыяліст, як можна зразумець з тэксту ягонай працы, выказвае скептычнае стаўленне да ідэй беларускіх калег. Нават цалкам умераная пазіцыя Алеся Краўцэвіча не задавальняе Дубоніса і ён імкнецца абгрунтаваць менавіта брутальны, захопніцкі характар стварэння ВКЛ.

Аўтару гэтага тэксту, шчыра кажучы, так і не ўдалося ўбачыць у працы літоўскага гісторыка хаця б аднаго важкага аргумента, заснаванага на дакладных крыніцах, на карысць крывавага захопу летапіснымі літоўцамі земляў старажытнарускіх княстваў, якія размяшчаліся на тэрыторыі будучай Беларусі.

Напрыклад, эпізод з устанаўленнем у Полацку праўлення літоўскага князя Таўцівіла паказаны ў Дубоніса так:

«У такой заблытанай палітычнай сітуацыі Полацкі стол і заняў Таўцівіл. У дадзеным выпадку важная не дата яго з'яўлення ў Полацку, але комплекс палітычных абставін, што склаліся, які адкрыў яму шлях на княжанне. У 1255 г. паспяхова функцыянаваў ваенна-палітычны саюз Міндоўга з Лівонскім ордэнам: ордэн выстаяў перад тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі рыжскага арцыбіскупа, Міндоўг прыняўся авалодваць Рускім каралеўствам. Таўцівіў, як полацкі князь, задавальняў усіх. Хрысціянін-каталік, ён усяго некалькі гадоў таму быў сябрам і паплечнікам лівонскіх уладароў падчас вайны супраць Міндоўга, карыстаўся павагай у Рыжскай царкве. У той жа час ён прымірыўся са сваім дзядзькам — каралём Міндоўгам, хай і напэўна не вярнуўшы сваёй вотчыны ў Літве. У той час уплыў на Полацак дома пасварыўшыхся ўладзіміра-суздальскіх Яраславічаў не прасочваецца. Палітычныя здзелкі і маніпуляцыі далі магчымасць літоўскаму дваранству, баронам караля Міндоўга, пасадзіць свайго князя ў стратэгічна важным ваенным і гандлёвым цэнтры ля Даўгавы».

Варта ўдакладніць, што пад «Рускім каралеўствам» літоўскі гісторык разумее тут менавіта каралеўства, якое згадваецца ў буле Папы Рымскага. Даследчык атаесамляе яго з Полацкім княствам. Вышэй ужо было паказана, што адносна «схаванай пад маскай» Рускага каралеўства старажытнарускай зямлі ў даследнікаў няма адзінага меркавання.

У публікацыі Дубоніса звяртаюць на сябе ўвагу заключэнні, зробленыя хутчэй у духу наіўнай публіцыстыкі, а не строгай навуковай працы «задавальняў усіх» і «карыстаўся павагай у Рыжскай царкве», якія заснаваны, зразумела, на здагадках. У гісторыкаў няма дакладных звестак аб датах прымірэння Таўцівіла з Міндоўгам, як і аб узроўні гэтага сумнеўнага сяброўства смяротных ворагаў.

Але галоўныя пытанні выклікае нелагічная выснова даследчыка: «Палітычныя здзелкі і маніпуляцыі далі магчымасць літоўскаму дваранству, баронам караля Міндоўга, пасадзіць свайго князя ў стратэгічна важным ваенным і гандлёвым цэнтры ля Даўгавы».

Як прымірэнне Міндоўга і Таўцівіла ці меркаваная «павага ў Рыжскай царкве» даказваюць, што Таўцівіл быў менавіта стаўленікам атачэння Міндоўга ў Полацку, тым больш, што да моманту ўвакняжання літоўскага валадара ў палачан, гісторыя супрацьстаяння двух літоўскіх князёў уключала некалькі баявых сутыкненняў? Чаму палачане не маглі самі прыняць Таўцівіла да сябе, як гэта зрабілі пскавічы, калі запрасілі княжыць іншага прынцыповага ворага Міндоўга, Даўмонта?

Выклікаюць усмешку і «бароны караля», бо выкарыстанне заходнееўрапейскага тытула ў дачыненні да баяраў, якія, відавочна, знаходзяцца ў палітычнай сістэме Старажытнай Русі, выглядае вельмі пацешна.

Далей літоўскі спецыяліст працягвае апісваць гісторыю Полацкага княства, але выкладзеныя падзеі хутчэй пацвярджаюць мірны характар узаемадзеянняў літоўцаў і палачан. Падобная асаблівасць узаемадзеяння палітычных актараў рэгіёну становіцца, паступова, настолькі відавочнай, што нават сам Дубоніс заўважае: «Полацк адносна мірна, без крывавых войнаў апынуўся ў падпарадкаванні Літвы…», але тут жа, як бы прыгадаўшы, што ён піша летапіс вялікай літоўскай заваёвы, доктар Артурас дадае «Але нават мірная экспансія праводзілася з выкарыстаннем сілы, а не добраахвотна».

Шчыра кажучы, фраза «мірная экспансія праводзілася з выкарыстаннем сілы» гучыць прыкладна такім жа аксюмаронам як «мірная вайна», ці нават «гарачы лёд».

Такім чынам, як паказана вышэй, спробы абгрунтаваць літоўскі захоп земляў будучай Беларусі натыкаюцца на перашкоду, якая ствараецца адсутнасцю якіх-небудзь дакладных, не ўзятых з позніх летапісаў, сведчанняў агрэсіўнай і паспяховай барацьбы літоўцаў з жыхарамі старажытнарускіх княстваў, дзеля захопу паселішчаў, размешчаных на будучай Беларусі. Гэта не значыць, што кантакты славян і балтаў былі выключна мірнымі, але галоўнае, што тут варта падкрэсліць: нават апалагеты гісторыі нейкага захопу і нават прыгнёту продкамі літоўцаў продкаў беларусаў не могуць, нягледзячы на намаганні, хоць колькі-небудзь пераканаўча даказаць сваю пазіцыю, а замест гэтага часам даказваюць якраз мірны, у асноўным, характар узаемадзеяння, што і вынікае з прыведзенага вышэй тэксту літоўскага аўтара.

Акрамя таго, варта яшчэ раз заўважыць, што само значэнне меркаванага захопу Міндоўгам Навагародка перабольшана, бо сутычкі феадалаў на ранніх этапах станаўлення дзяржавы, зразумела, не вызначаюць, самі па сабе, нацыянальны характар поліэтнічнай дзяржавы, які залежыць ад палітычнай і культурнай ролі таго ці іншага этнасу.

Спалучэнне культурнай дамінацыі продкаў беларусаў з іх палітычнай суб'ектнасцю, у сукупнасці, і прыводзяць да таго, што цяперашнія беларусы могуць лічыць спадчыну ВКЛ сваёй, пра што яшчэ будзе сказана далей.

Літоўскія даследнікі справядліва кажуць на тое, што фактаў, якія даказваюць сталічнасць Навагародка, у сучасных Міндоўгу, вядомых летапісах, такіх як ГВЛ, не выяўлена.

Пры гэтым няма сумневаў, што Навагародак быў буйным і значным горадам у землях падуладных князю і належаў яму асабіста, пра што сведчыць названы ў ГВЛ факт перадачы горада Раману Данілавічу, ад самога Міндоўга, тады як Ваўкавыск і Слонім перадаюцца ад Войшалка.

Спробы літоўскіх гісторыкаў абвясціць Кернаў сталіцай дзяржавы, якая працягвала фармавацца, выглядаюць яшчэ менш пераканаўчымі, чым гіпотэзы аб сталічным статусе беларускага горада, бо літоўскае паселішча, у адрозненне ад Навагародка, нават нельга пераканаўча, на падставе прамога ўказання дакладных летапісных крыніц, «прывязаць» да Міндоўга, то бок даказаць, што князь хаця б валодаў Кернавам, калі, вядома, не лічыць, што сцвярджэнне аб уладзе Міндоўга над усёй Літвой павінна аўтаматычна азначаць уладу князя і над Кернаўскім паселішчам. Пры гэтым адзін з элементаў Кернаўскага гарадзішча называюць «Тронам Міндоўга», што, без усялякага сумнення, з'яўляецца яскравым прыкладам гістарычнай фантазіі, у якой літоўскія даследчыкі нярэдка абвінавачваюць беларускіх калег.

Тут аўтар можа агучыць гіпотэзу аб тым, што прынцып пражывання ў невялікім, адасобленым месцы, дзе князя атачалі толькі самыя блізкія і давераныя людзі, мог быць пераняты Войшалкам ад бацькі, для якога такім месцам, у тэорыі, з'яўлялася летапісная Рута (Варута), якую часцяком бачаць нейкай сталіцай Міндоўга. Па звестках ГВЛ, Войшалк жыў у манастыры «на рацэ Нёман, паміж Літвой і Навагародкам». Лічыцца, што гаворка тут пра Лаўрышаўскі манастыр.

Зразумела, схільнасць Міндоўга і Войшалка да выкарыстання невялікай асабістай рэзідэнцыі ў якасці своеасаблівай сталіцы з'яўляецца толькі здагадкай.

Сцвярджэнне аб каранацыі Міндоўга ў Навагародку, як можна зразумець з вышэйпададзенага, небеспадстаўна аспрэчваецца, таму што сучасныя падзеям, вядомыя дакументы, не пацвярджаюць гэтую версію.

Акрамя таго, сама па сабе каранацыя ў нейкім горадзе зусім не азначала сталічнасці гэтага населенага пункта.

З ГВЛ вядома, што Данііл Галіцкі, які атрымаў каралеўскі тытул у той жа перыяд, што і ўладар Літвы, быў каранаваны ў Дарагічыне, важным горадзе Галіцка-Валынскага княства, які, аднак, не мог лічыцца сталіцай краіны.

Пасол Папы Рымскага падносіць Даніілу каралеўскую карону. Выява XIX стагоддзя.

Можна агучыць альтэрнатыўную і нават, на думку аўтара, больш абгрунтаваную версію сталічнасці Навагародка.

Вядома, што ў Навагародку бываў Шварн Данілавіч, падчас свайго сумеснага з Войшалкам праўлення ў Літве. Менавіта ў гэтым горадзе яго заспелі паслы польскага караля Баляслава Сарамлівага. Аднак факт знаходжання Шварна ў Навагародку, вядома ж, не ўказвае на сталічнасць горада.

Больш за тое, пасля ваенных сутыкненняў з палякамі Шварн, паводле паведамлення ГВЛ, вярнуўся «да сябе», у горад Холм.

Аднак жа Навагародак сапраўды з'яўляецца верагоднай рэзідэнцыяй Шварна, падчас яго праўленняў Літвой, пасля смерці Войшалка, хаця прамога ўказання на гэта няма.

У перыяд праўлення Вітаўта ВКЛ дасягнула, як вядома, сваіх найбольшых памераў, і ў тыя часы з'яўлялася адной з найбольш буйных еўрапейскіх дзяржаў, ды валодала значнай вайсковай сілай.

Аднак мала хто з беларускіх аматараў гісторыі ведае пра тое, што і тады, пры Вітаўце, якога не без падстаў звалi Вялікім, вярхоўным уладаром ВКЛ фармальна заставаўся польскі кароль Ягайла.

Вітаўт так і не здолеў прыняць каралеўскую карону, і тым самым падняць сябе да статусу свайго брата і валадара Польшчы.

Вітаўт. Графіці ў Гродне. На галаве валадара каралеўская, а не вялікакняская карона. Фота аўтара.

Намечаны Уладзіславам Ягайлам вектар далучэння ВКЛ да Польскага каралеўства павольна, але няўхільна вёў да паглынання Польшчай земляў літоўскіх уладцаў, якое, зрэшты, так і не стала поўным, і Княства захавала сваю фармальную палітычную суб'ектнасць да самага знішчэння Першай Рэчы Паспалітай.

Тут варта заўважыць, што аб'яднанне ВКЛ і Польшчы не было, па сутнасці, выключна валюнтарысцкім рашэннем Ягайлы, адназначна шкодным для Княства, хаця той, відавочна, кіраваўся жаданнем умацаваць і пашырыць сваю асабiстую ўладу.

Дакладная скульптурная выява Ягайлы. Вавель, XV стагоддзе.

Гэты саюз наспяваў на падставе ваеннага ціску, як з захаду, так і з усходу, а з гэтым ціскам, як кажуць факты, Княства спраўлялася не зусім.

У плане мастацтва і навук ВКЛ, не лічачы рэдкіх выключэнняў, не магло пахваліцца высокімі дасягненнямі, як, зрэшты, і іншыя дзяржавы рэгіёна, які відавочна саступаў краінам Заходняй Еўропы ў гэтых сферах чалавечай дзейнасці.

Аднак характэрная для ВКЛ верацярпімасць, якая, як можна меркаваць, ішла сваімі каранямі ў раннія перыяды станаўлення дзяржавы, а таксама даволі высокі ўзровень сацыяльнай свабоды, фармавалі перадумовы для з'яўлення прагрэсіўнага заканадаўства, у выніку чаго з'явіліся знакамітыя Статуты ВКЛ — выбітныя па мерках усёй Еўропы помнікі юрыдычнай думкі.

Усёўладдзе шляхты, якое паступова ўзмацнялася, было адным з ключавых фактараў, якія прыводзілі ВКЛ да глыбокага эканамічнага крызісу і адсталасці.

Гарады краіны яўлялі сабой даволі сумнае для большасці вандроўцаў з Заходняй Еўропы відовішча.

У краіне так і не пачалося актыўнае будаўніцтва каменнага гарадскога жылля, хаця Вільня, Гродна і Коўна маглі пахваліцца больш-менш значнай колькасцю падобных будынкаў.

Драўляныя гарады перыяду Сярэднявечча і ранняга Новага часу, вядома ж, не маглі дайсці да XXI стагоддзя, таму вандруючы па Беларусі вы не ўбачыце такой колькасці старадаўніх камяніц, якую можна назіраць у больш эканамічна развітой частцы Рэчы Паспалітай — Польшчы.

Дзеля справядлівасці варта заўважыць, што ў Маскоўскім царстве або Шведскім і Нарвежскім каралеўствах таксама квітнела характэрнае для рэгіёна драўлянае дойлідства.

Вільня ў XVI стагоддзі.

Добрым індыкатарам тэхналагічнага развіцця той ці іншай сярэднявечнай краіны можна лічыць фартыфікацыйныя пабудовы, бо пры збудаванні гэтых найважнейшых аб'ектаў выкарыстоўваліся самыя розныя тэхналогіі.

З замкамі ВКЛ, якія засталіся на тэрыторыі РБ, звязаны своеасаблівы «міф-брэнд», так званая «краіна замкаў». Цяпер падобнае найменне можа здацца іранічным, бо нават у выпадку ўключэння ў спіс беларускіх замкаў, усіх абарончых храмаў і неагатычных палацаў з выразна замкавай архітэктурай, колькасць аб'ектаў у пераліку будзе меншай, чым у суседняй Польшчы.

Зрэшты, і з існуючай колькасцю замкаў Беларусь можа канкурыраваць з краінамі Прыбалтыкі і Нарвегіяй.

Акрамя таго, пералiк усіх замкаў, у тым ліку знішчаных, без усялякага сумнення змяшчае больш за сотню пазіцый.

Большасць замкаў ВКЛ былі дрэва-землянымі, што пакідала ім мала шанцаў захавацца да ХХІ стагоддзя.

Вядома, у гэтай сферы Княства не магло канкураваць з такімі флагманамі фартыфікацыйнай справы як Італія ці Францыя, хаця асобныя замкі краіны, былі выкананы на высокім еўрапейскім узроўні.

Сістэма адукацыі ВКЛ таксама не магла канкурыраваць з развітой сістэмай краін Заходняй Еўропы, але па мерках рэгіёна была наладжана нядрэнна. Галоўным дыяментам гэтых караляў розных школ па-за ўсякім сумневам быў знакаміты Віленскі ўніверсітэт, заснаваны Стэфанам Баторыем у XVI стагоддзі.

Другой найстарэйшай ВНУ краіны стала Гродзенская каралеўская медыцынская акадэмія.

Значны ўклад у адукацыю ўносілі школы розных каталіцкіх і праваслаўных абшчын, у прыватнасці, максімальна блізкiя да ўзроўню тагачасных ВНУ, езуіцкія калегіумы Полацка і Гродна, а таксама гродзенская школа дамініканаў.

На падставе гэтых сцісла апісаных сцэн з жыцця Вялікага княства Літоўскага, чытачы могуць самастойна зрабіць высновы аб велічы той дзяржавы, але якой бы ні была тая, размешчаная ў вельмі неспакойным рэгіёне, дзяржава, яна была сваёй для многіх пакаленняў продкаў беларусаў.

У рускай вікіпедыі раздзел прысвечаны старабеларускай мове называецца «Западрорусский язык». Ангельская версія папулярнай інтэрнэт-энцыклапедыі прапануе зваць яго «рутэнскім», у арыгінале «Ruthenian language». Польскі артыкул называе мову «Język ruski», аналагічна літоўскі: «Rusėnų kalba». Аўтары ўкраінскай версіі азагаловілі артыкул «Руська мова», хоць ва ўкраінскай гістарыяграфіі гэта мова называецца таксама «стараўкраінскай». Ва ўкраінскім артыкуле, акрамя таго, дадзеная мова называецца мовай русінаў, якія, па меркаванні аўтараў, з'яўляюцца продкамі беларусаў і ўкраінцаў.

У падобнай сітуацыі варта звярнуцца да запісаў грамадзян ВКЛ, якія выкарыстоўвалі старабеларускую мову. Для знакамітага вяльможы Льва Сапегі мова статутаў ВКЛ — руская.

Старонка Статута ВКЛ 1588 года.

Дык чыёй «стара» з'яўляецца гэта мова вялікакняскай канцылярыі? На думку аўтара, у большасці тэкстаў выяўляюцца як рысы сучаснай беларускай мовы, так і ўкраінскай. Прычым іх прыкладна пароўну. Можна знайсці відавочныя паланізмы, ды і добра знаёмыя сучасным расейцам словы — не рэдкасць. Акрамя таго, розныя дакументы напісаны па-рознаму, недзе беларускія рысы выяўлены менш, а недзе больш.

Аўтар гэтай кнігі не з'яўляецца прафесійным лінгвістам. Зразумела, многія прафесійныя мовазнаўцы прысвячалі мове афіцыйных дакументаў ВКЛ сур'ёзныя даследаванні. Пры гэтым беларускія спецыялісты часта даказваюць, што мову канцылярыі ВКЛ усё ж правільней называць «старабеларускай», а іх украінскія калегі, адпаведна, нярэдка настойваюць на «стараўкраінскай». Літоўскія гісторыкі ў гэты час называюць мову статутаў канцылярскай, не жадаючы зваць яе дзяржаўнай, як гэта робяць беларусы.

Варта асобна заўважыць, што папулярныя ў пэўным асяроддзі сцвярджэнні аб «штучнасці і навязанасці» беларускай мовы, а таксама аб тым, што гэта нібыта нейкая «скажоная руская», не вытрымліваюць крытыкі.

Першаасновай сучаснай беларускай мовы сапраўды можна лічыць рускую мову Старажытнай Русі, якая, як можна меркаваць, займела рэгіянальныя адрозненні яшчэ ў перыяд існавання дзяржавы Рурыкавічаў. Але атаясамляць мову Старажытнай Русі з сучасным «русским языком» памылкова.

Ад мовы Русi паходзяць сучасныя мовы ўсходніх славян, то бок сучасная руская, украінская і беларуская. Ніводная з гэтых сучасных моў ніколі не была «скажоным варыянтам» іншай. Кожная з іх мае агульнага «моўнага продка» і iшла сваім шляхам, і, хоць спецыялісты і дыскутуюць наконт узаемнага ўплыву гэтых моў у працэсе іх развіцця, тым не менш відавочна, што ні адна з іх не з'яўляецца першаасновай для другой.

Вяртаючыся да пытання «рускай мовы» ВКЛ, можна заўважыць, што праваднікамі так званай старабеларускай у вышэйшых эшалонах улады ВКЛ былі перш за ўсё продкі беларусаў, а яе высокі статус, за які выступаў усё той жа Леў Сапега, у тыя гады быў бясспрэчны.

Нездарма ж паэт з ВКЛ Ян Казімір, які носіць выразна беларускае прозвішча Пашкевіч, напісаў:

Полска квитне лациною,

Литва квитне русчизною,

Без той в Полсце не пребудзеш,

Без сей в Литве блазном будзеш.

У канцы дадзенай главы аўтар жадае паказаць яшчэ адну цытату, на гэты раз з тэксту, створанага прадстаўніком шляхетнага балцкага роду, які асеў на землях былога Пінскага княства, што калісьці актыўна падтрымлівала другога вялікага князя Літвы Войшалка.

У першай палове ХХ стагоддзя, у часы, калі перыяд утварэння ВКЛ застаўся ў далёкім мінулым, ды і само ВКЛ не існавала ўжо больш за сотню год, Раман Скірмунт, у адным са сваіх лістоў, выклаў наступныя думкі:

«Я сам ураджэнец беларускага Палесся, нашчадак літоўскай сям'і, са старажытных часоў, са спрадвеку, асеўшай у гэтым краі, і мае продкі да 17-га стагоддзя карысталіся беларускай мовай, як хатняй. Я заўсёды быў і буду горача адданы сваёй радзіме і свайму народу — іх месцазнаходжанне не за Нёманам і Бугам, і не на Волзе, а тут, у Беларусіi».

Спрэчка пра тое, хто ж быў продкамі беларусаў, русіны (рускія) ВКЛ ці ўсё ж літвіны, перыядычна ўспыхвае ў інтэрнэт-прасторы і нават кабінетах вучоных, таму варта пачаць расповед пра нацыянальную гістарычную міфалогію менавіта з гэтых двух імёнаў.

Кажучы коратка, гэта вельмі розныя людзі, у тым сэнсе, што падобныя назвы маглі выкарыстоўваць у розным значэнні. Такая зменлівасць сэнсу збівае з панталыку аўтараў маргінальных гістарычных тэорый, якія не здольныя, чамусьці, уразумець, што адны і тыя ж назвы, у залежнасці ад кантэксту, могуць мець рознае значэнне. Нічога ўнікальнага ў гэтым, аднак, няма, больш за тое, нават у сучасным свеце лёгка знайсці ўзоры падобнай «гульні сэнсаў».

Аўтар асабіста меў магчымасць сутыкацца з ужываннем у сучасным горадзе Гродна слова «паляк» у значэнні канфесіёніма: «Ён паляк, бярэ шлюб у касцёле». У дадзеным выпадку паляк па сутнасці азначала каталік.

Зразумела, нярэдка паляк з'яўляецца этнонімам, гэта значыць указвае на прыналежнасць чалавека да польскага этнасу.

Лёгка знайсці і прыклад ужывання дадзенага слова ў значэнні палітоніма, то бок паляк, у гэтым выпадку, будзе азначаць «польскі грамадзянін», «чалавек з польскім пашпартам», нават калі пашпарт гэты выдадзены ўкраінцу ці беларусу.

Добра вядома падобная сітуацыя і жыхарам РФ, дзе адзін і той жа чалавек можа быць расейцам па пашпарце і, да прыкладу, татарынам у этнічным сэнсе.

Менавіта так выглядалі справы і ў старажытных літвінаў, для якіх гэта найменне магло быць, у асобных выпадках, указаннем на веру чалавека, альбо, часта, яго грамадзянства, знаходжанне ў падданстве вялікага князя ВКЛ.

Такім чынам, літвінамі, у пэўных сэнсах, з'яўляліся продкі часткі сучасных літоўцаў, беларусаў, расіян, палякаў і ўкраінцаў, адпаведна, у беларусаў няма нейкіх выключных правоў на гэта найменне ў значэнні палітоніма і ўжо тым больш этноніма, але як будзе паказана ніжэй, гэтыя выключныя правы і не патрэбны.

Русінамі ж часта называліся праваслаўныя жыхары ВКЛ, хаця ёсць эпізоды, якія паказваюць і на прымяненне падобнага наймення ў якасці чыстага этноніма, то бок у якасцi ўказаня на прыналежнасць чалавека да рускага этнасу ВКЛ, нашчадкаў жыхароў рускіх княстваў, якія ўвайшлі ў склад літоўскай дзяржавы.

Інцэптабеларусы — аўтарскі тэрмін. Ад ангельскага inceptive — пачатковы, што ўзводзяць да лацінскага incipio (я пачаў), аўтар гэтай кнігі ўтварае назву для продкаў сучасных беларусаў.

Зразумела, дзеля прастаты і барацьбы з вычварнасцю, продкаў карэннага насельніцтва РБ, якія належаць да беларускага этнасу, можна менавіта так і называць, гэта значыць «продкі сучасных беларусаў» альбо, пры жаданні, «прабеларусы».

Многія тэрміны, да таго, як добра прыжыліся ў навуковым асяроддзі і выйшлі за яго межы, гучалі некалькі незвычайна, таму, не баючыся некаторай мудрагелістасці, аўтар усё ж рушыць услед традыцыі ўвядзення навуковых назваў і паспрабуе ўжываць прыведзенае вышэй слова.

У рамках гэтай кароткай, напісанай дастаткова даступнай мовай і арыентаванай на масавага чытача, кніжкі, няма патрэбы падрабязна спыняцца на розных тэорыях этнагенезу беларусаў. Варта, аднак, удакладніць, што паходжанне беларусаў ад крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў і летапісных літоўскіх плямёнаў аўтар лічыць бясспрэчным фактам, бо названыя вышэй агульнасці старажытных жыхароў тэрыторыі Беларусі, вядома ж, не растварыліся ў паветры і павінны былі, кажучы вобразна, стаць інгрэдыентамі ў катле беларускага этнасу.

Канешне, у гэтым катле варыліся і іншыя «дадаткі», пра якія можна дыскутаваць.

На дапамогу гісторыку, у пытаннях вызначэння даўніх вытокаў таго ці іншага народа, прыходзяць і генетыкі, са сваімі гаплагрупамі і іншымі складанымі для простых абывацеляў тэрмінамі.

Аўтар лічыць «генетычную гісторыю» перспектыўным напрамкам, аднак варта заўважыць, што да інтэрпрэтацыі гісторыка-генетычных даследаванняў (тут размова менавіта аб дапамозе гісторыкам з боку генетыкаў, а не гісторыка-генетычным метадзе) трэба ставіцца з асцярожнасцю.

На момант напісання гэтай кнігі існуюць даследаванні генафонду беларусаў, праведзеныя рознымі і, наколькі можна ацаніць, прыблізна роўнымі ў аўтарытэце спецыялістамі, аднак, навукоўцы атрымалі розныя вынікі, бо ў некаторых выпадках беларусы абвяшчаюцца балтамі і блізкімі, у генетычным плане, сучасным літоўцам, а ў іншых — этнасам вельмі падобным на цяперашніх заходніх рускіх і вельмі далёкім ад балтаў.

Аналіз вынікаў вышэйзгаданных даследаванняў наводзіць на думку аб некаторай, скажам так, небесстароннасці аўтараў, абумоўленай, у прыватнасці, іх нацыянальнасцю і цывілізацыйным выбарам.

Для мэтаў гэтай кнігі важней, аднак, указаць на продкаў сучаснага насельніцтва краіны без глубокага апускання ў іх храмасомы, то бок неяк назваць умоўна сваіх, для цяперашніх беларусаў, людзей мінулага, у рамках стварэння прымальнай для масавага спажыўца, на дадзеным этапе развіцця цывілізацыі, гістарычнай парадыгмы, якая тлумачыць хто такія беларусы, адкуль яны ўзяліся, і хто іх героі.

Таму інцэптабеларусамі будуць названы ўсе вядомыя па гістарычных дакументах XI — XVIII стагоддзяў людзі, якія паходзяць з тэрыторый, што былi занятыя ў перыяд Старажытнай Русі полацка-смаленскімі крывічамі, дрыгавічамі і разнастайным, у плане этнічнай прыналежнасці, насельніцтвам беларускага Панямоння.

Маркерам сваіх стануць у гэтай няхітрай сістэме, распаўсюджаныя ў славян дадзенага рэгіёна імёны і прозвішчы, ці ж паходжанне ад носьбітаў такiх iмёнаў.

У XIX стагоддзі, а дакладней, у другой палове гэтага стогадовага перыяду, назва «беларусы» ужо была дастаткова шырока распаўсюджана і адносілася менавіта да продкаў сучасных беларусаў.

Прозвішчы з вiдавочна балцкай асновай, такія, напрыклад, як Бутаўтовіч, у выпадку ВКЛ могуць быць надзелены як бы «змешаным статусам», гэта значыць іх носьбіты могуць быць аднесены як да продкаў беларусаў, так і сучасных літоўцаў.

Аўтар таксама лічыць патрэбным удакладніць, што паняцце этнасу, у кантэксце гэтай кнігі, трэба разумець перш за ўсё ў ключы прымардыялізму, то бок як нейкую групу людзей, звязаных агульным «крэўным паходжаннем». У гэтым сэнсе культурныя асаблівасці, у прыватнасці мова, могуць, у асобных выпадках, адыходзіць на другі план, з'яўляючыся толькі адным з індыкатараў этнасу, але не абсалютна вызначаючым этнас фактарам.

Прасцей кажучы, беларус, які размаўляе на шведскай, у дадзенай парадыгме, застаецца беларусам, як і швед, які размаўляе на беларускай, зразумела, не перастае быць шведам, хоць, без усялякага сумнення, становіцца бліжэй да беларускага народа, чым яго субраты, якiя нічога не ведаюць аб краіне зуброў.

Варта заўважыць, што інцэптабеларусам з'яўляецца і чалавек, які лічыць сябе літвінам, прычым у дадзеным выпадку не вельмi важна ў якім значэнні, этноніма, канфесіёніма ці палітоніма ўжытая гэтая назва (аб шматзначнасці дадзенага наймення было сказана ў папярэднім раздзеле…), і чалавек, які пазначаў сябе русінам, а роўна і ўсе іншыя, якія адпавядаюць паказаным вышэй крытэрам, людзі.

Тут аўтар хоча «падміргнуць» кой-каму з прафесійных гісторыкаў. Калега, прачытаўшы прапанаваныя вышэй тэзісы, можа скептычна ўсміхнуцца і, паціснуўшы плячыма, заўважыць, што ўсе гэтыя спробы дзялення грамадзян ВКЛ на сваіх і чужых толькі адцягваюць ад навуковага працэсу і з'яўляюцца спробамі адаптацыі гістарычных канструктаў да сучаснай ідэалагічнай кан'юнктуры. Аўтар можа лёгка пагадзіцца з дадзеным меркаваннем, але заўважыць, пры гэтым, што ў грамадстве ўсё яшчэ ёсць запыт на такі просты і ясны падзел, і нават нейтральны тэкст гэтай кнігі, у якім рэчы завуцца сваімі імёнамі, можа здацца некаторым чытачам недастаткова канкрэтным, без  жаданых  адказаў на простыя пытанні, накшталт такога «Так хто тамака ткі захапіў каго, а?»

Такім чынам, інцэптабеларусы гэта, перш за ўсё, жыхары ВКЛ, якія паходзяць з Полацкага, Смаленскага, Тураўскага, Гродзенскага і іншых старажытнарускіх княстваў, якія размяшчаліся на тэрыторыі будучай РБ, і носяць славянскія імёны, і прозвішчы, асабліва выразна беларускія, такія, напрыклад, як Багдановіч.

Можна, з некаторымі агаворкамі, прымяняць дадзены тэрмін і да персон, якія жылі да адрэзка XI — XVIII стагоддзяў, а таксама да тых, хто засяляў гэтыя землі ўжо пасля знішчэння ВКЛ, то бок у перыяд улады Расійскай імперыі.

Галоўнае тут імёны, як важныя, у кантэксце, маркеры этнічнага і культурнага кода.

У гэтым заключаецца хараство падобнай вельмі простай сістэмы дзялення на сваіх і чужых, бо большасці сучасных беларусаў лёгка запісаць якога-небудзь ваўкавыскага мешчаніна XVI стагоддзя, што носіць імя Багдан Хадкевіч, у свае продкі, таксама імёны полацкіх Рурыкавічаў або сялян мсціслаўшчыны ў XIX стагоддзі лёгка ўспрымаюцца сучаснымі беларусамі як свае.

Часцяком прад'яўляюць падобныя прэтэнзіі прыхільнікі больш-менш маргінальных гістарычных канцэпцый, так званыя літвіністы. Тлумачыцца негатыўнае стаўленне проста: беларусы — гэта «белыя рускія», якія проста абавязаны злучыцца з астатнімі рускімі ў адной дзяржаве — Расіі.

Сустрэча ў Гродне маскоўскага пасла (справа) з прадстаўніком ВКЛ. Гравюра Цюндта, XVI стагоддзе.

Адмаўленне такіх саманазваў жыхароў ВКЛ як русіны і беларусы (беларусцы) у якасці імёнаў, якія пазначалі продкаў беларусаў стварае для літвіністаў (пра гэтых хлопцаў, дарэчы, будзе падрабязна расказана ў наступным раздзеле) дадатковыя складанасці, якія неабходна вырашаць нейкімі сродкамі, і часта гэтымі сродкамі становяцца дзіўныя «падарункі» усёй русінскай спадчыны ўкраінцам, маўляў, гэта іх продкі, а нашы продкі літвіны, якія ганялі анучамі продкаў сучасных літоўцаў — жмудзінаў, здольных, пры набліжэнні грознага літвінскага воінства, толькі спалохацца і залезці назад на свае свяшчэнныя дубы, з якіх яны зрэдку спускаліся для якога-небудзь баязлівага набегу на ўскраінную славянскую вёску.

Аднак рашыць задачу можна прасцей, і, што важна, значна больш пераканаўча. Для гэтага дастаткова ўсвядоміць просты факт: усе тры ўсходнеславянскія народы, а менавіта: рускія, беларусы, украінцы, маюць роўныя правы на спадчыну Старажытнай Русі, бо для дзяржаўнасці і культурных асаблівасцяў усіх трох народаў тая вялізная і магутная дзяржава была калыскай і першаасновай, з якой пайшла першая незалежная дзяржава на землях будучай Беларусі, Полацкае княства.

Адпаведна, рускi/русінскi, у гістарычным сэнсе, зусім не азначае выключна расейскi ці, да прыкладу, украінскi. Ну а калі ўсе тры ўсходнеславянскія народы роўныя ў сваіх правах і ў роўнай ступені з'яўляюцца спадчыннікамі Кіеўскай Русі, то і праблема «гістарычнага старшынства» аднаго з народаў становіцца хутчэй спараджэннем ідэалагічных маніпуляцый, чым пытаннем, развязальным у рамках строгай гістарычнай навукі, рашэнне якога здольна вывесці адзін з народаў на вышэйшую пазіцыю ў параўнанні з іншым.

Прасцей кажучы, роўныя правы на назвы Русь/русіны/рускія, відавочна, схiляюць да роўнасці народаў.

Беларусам падобны падыход ніяк не перашкаджае лічыць сябе і спадкаемцамі ВКЛ, у якім праходзіў этнагенез іх народа і ў якім, у пэўны перыяд, дамінавала ўсходнеславянская культура, праваднікамі якой і былі продкі беларусаў.

Дарэчы, да назвы беларусы, у некаторых выпадках, прад'яўляюць прэтэнзіі і адыёзныя шавінiсты, якім чамусьці мала канцэпцыі трыадзінага рускага народа, якая хаця б мае пад сабой рэальную аснову ў сэнсе паходжання ўсходніх славян з Кіеўскай Русі (як было паказана вышэй агульнае паходжанне не азначае старшынства аднаго з народаў або тым больш «прыдуманасці» аднаго з іх), у сувязі з чым дадзеныя грамадзяне памылкова заяўляюць, што назва Белая Русь не гістарычная, хоць, яна, па некаторых дадзеных, фіксуецца яшчэ ў XIV стагоддзі, а ў XVII стагоддзі актыўна выкарыстоўваецца для наймення тэрыторый сучаснай РБ, прычым не толькі ў Рэчы Паспалітай, але і ў Маскве.

Часам назва Беларусь служыць прадметам нападак у стылі «Не было такой краіны, значыць і быць не павінна». Аднак ёсць прыклад чэхаў, чыя краіна была вядома як Багемія. Ясна, што сучасная Чэшская Рэспубліка з'яўляецца спадкаемніцай той краіны, і аналагічным чынам Беларусь робіцца спадчынніцай ВКЛ, бо не імя якой-небудзь дзяржавы фармуе дзяржаўнасць таго ці іншага народа, яна вызначаецца дзякуючы палітычнай суб'ектнасці этнасу, якая была ў продкаў беларусаў у ВКЛ.

Спадкаемцы русінаў і літвінаў, нашчадкі як грамадзян Кіеўскай Русі, так і ВКЛ — вось хто такія сучасныя беларусы, і гэта, фактычна, бясспрэчная тэза.

Тэкст дадзенай главы быў апублікаваны аўтарам яшчэ ў 2017 годзе, і неяк нават выкарыстоўваўся, у якасці выкрываючага літвіністаў, аўтарамі нейкага расійскага рэсурсу, што выступае супраць любых нацыяналістычных праяў у былых рэспубліках СССР.

Пры гэтым дадзены артыкул зусім не закліканы бічаваць літвіністаў і не задумваўся як рэзка крытычны ў адносінах да іх матэрыял.

Тут аўтар зрабіў спробу бесстаронна асэнсаваць цікавую з'яву літвінізму, тым больш, што на момант публікацыі ў сеціве было не так шмат падобных прац.

Такім чынам, ніжэй прыведзены тэкст 2017 года, з невялікімі праўкамі.

Літвінізм — сістэма гістарычных уяўленняў, асноўным з якіх, з'яўляецца ўяўленне аб вядучай ролі продкаў беларусаў у ВКЛ.

Для літвініста характэрна самаідэнтыфікацыя ў якасці нашчадка падданага ВКЛ. Звычайна пад літвіністам разумеюць не проста чалавека, які падкрэслівае сваё паходжанне ад жыхароў ВКЛ, але і падзяляе шэраг маргінальных ідэй: пра выключнае права РБ на спадчыну Вялікага княства Лiтоўскага, пра штучнасць і навязанасць назвы беларусы і г.д.

Якія ж прычыны ўзнікнення феномена літвінізму? На гэтае пытанне можна было б адказаць цытатай са старажытнагрэчаскага паэта Сіманіда: «Для поўнага шчасця чалавеку трэба мець слаўную айчыну».

Працэсы развіцця беларускай нацыянальнай свядомасці натуральным чынам прыводзяць дастаткова вялікую колькасць людзей да зацікаўленасці сваімі каранямі, жадання зразумець адкуль беларусы ўзяліся, і хто яны такія. Вось тут і становіцца карыснай шматсотгадовая гісторыя Вялікага княства Літоўскага. Аднак ёсць і іншы прэтэндэнт на спадчыну ВКЛ — сучасная Рэспубліка Літва. Яе грамадзян многія літвіністы ўспрымаюць канкурэнтамі: правы літоўцаў (у тэрміналогіі літвіністаў звычайна летувісаў) на спадчыну ВКЛ часцяком адмаўляюцца, а самі літоўцы аб'яўляюцца жамойтамі (назва аднаго з балцкіх плямёнаў) і супрацьпастаўляюцца літвінам (грамадзяне ВКЛ).

Герб Жамойці, малюнак XIX стагоддзя.

Часта пры гэтым указваецца на сепаратысцкія тэндэнцыі жамойцкіх феадалаў і выкарыстанне вялікімі князямі літоўскімі жамойцкіх зямель у якасці разменнай манеты ў торгу з крыжакамі.

У сваю чаргу, з боку літоўцаў, у тым ліку і некаторых прафесійных гісторыкаў, у якасці контраргументаў, прыводзяцца сцвярджэнні аб выключна літоўскім характары ВКЛ, заваёве продкамі літоўцаў продкаў беларусаў, аб падпарадкаваным становішчы продкаў беларусаў у ВКЛ і г. д. Гэтыя ідэі былі паспяхова трансліраваны літоўскімі гісторыкамі ў шырокія навуковыя колы.

Грунтуючыся на сказаным вышэй, можна сфармуляваць адну з асноўных тэзаў літвіністычнага вучэння: сучасная Літва (Летува) — гэта Жамойць.

Жамойцкая зямля сапраўды знаходзіцца ў складзе сучаснай Рэспублікі Літва і нават захавала адрозную ад літоўскую мову (згодна з іншым меркаваннем — дыялект, на ёй нават пішацца раздзел вікіпедыі) і некаторыя сепаратысцкія тэндэнцыі. Аднак у даследчыкаў няма сур'ёзных падстаў атаясамляць з ёй усю тэрыторыю сучаснай Літвы ці сучасных літоўцаў выключна з нашчадкамі жамойтаў. І нават калі дапусціць, што ўсё ці амаль усё насельніцтва сучаснай Літвы паходзіць ад жамойтаў, фактам усё ж застанецца тое, што паміж летапіснымі літоўцамі і жамойтамі, у часы зараджэння і станаўлення ВКЛ, відавочна ёсць падабенства — гэта найперш паганскія неславянскія імёны. Існуюць пэўныя, на думку большасці даследчыкаў, доказы блізкасці летапісных жамойтаў і літоўцаў.

Аднак няма падстаў абмяжоўваць арэал пасялення літоўцаў XIII стагоддзя землямі сучаснай Літвы, а скупасць крыніц дае магчымасць даследчыкам змяшчаць межы іх пражывання ў розныя вобласці. Часам нават абгрунтоўваецца размяшчэнне асноўнага арэала летапісных літоўцаў у межах тэрыторыі Рэспублікі Беларусь (Ермаловіч).

Не даводзіцца сумнявацца ў тым, што балтыйскія паганскія плямёны сапраўды жылі на землях сучаснай Беларусі — пэўная частка цяперашніх беларусаў — іх нашчадкі.

Існуе, акрамя таго, меркаванне, што слова Літва першапачаткова не з'яўлялася этнонімам, то бок не абазначала этнас, як агульнасць людзей блізкіх па крыві, а толькі азначала сацыяльную групу.

Такім чынам відавочна, што вызначэнне пераемнікаў для сярэднявечнай еўрапейскай дзяржавы — ВКЛ, можа быць не такім простым.

Абмаляваны вышэй кантраст паганскіх імёнаў летапісных літоўцаў, якія выступалі рухаючай сілай у стварэнні ВКЛ, і вядомых жыхароў княстваў, якія размяшчаліся на тэрыторыі сучаснай РБ, найперш галоўнага з іх — Полацкага, а таксама і ўмоўна сваіх імёнаў сучасных беларусаў, стварае складанасці з прыняццем пераемнасці ВКЛ і Рэспублікi Беларусь, а яўная пераемнасць назваў ВКЛ і Рэспублікі Літва — дадае цяжкасцей для ўспрымання Княства ў якасці дзяржавы, дзе тытульнай нацыяй былі толькі продкі беларусаў.

Для літвінізму характэрна агрэсіўнае адмаўленне ролі продкаў сучасных літоўцаў у стварэнні ВКЛ, пры гэтым неславянскія імёны вялікіх князёў і іх паганства, якія кантрастуюць з хрысціянскімі імёнамі і падтрымкай хрысціянства ўладцамi Полацкага і іншых старажытнарускiх княстваў, населянных продкамi сучасных беларусаў, часцяком ігнаруюцца ці тлумачацца з дапамогай маргінальных тэорый.

Як жа стварыць прымальную для большасці, але і навукова абгрунтаваную і канкурэнтаздольную, у тым ліку на міжнароднай арэне, гістарычную парадыгму, якая абгрунтоўвае пераемнасць паміж ВКЛ і РБ?

Існуюць розныя спробы вырашыць гэтую праблему. Часам продкі беларусаў аб'яўляюцца балтамі, што дапамагае стварыць пераемнасць з летапіснымі літоўцамі, якія носяць умоўна балцкія імёны. Шляхам да «беларусізацыі» сярэднявечнай дзяржавы з'яўляецца і ўпор на больш «беларускіх» момантах гісторыі ВКЛ. Праваслаўе Войшалка, які ў Ермаловіча аб'яўлены стваральнікам дзяржавы, і падтрымка гэтага князя наваградскімі і пінскімі феадаламі ва ўстанаўленні ягонай ўлады. Прыняцце літоўскімі феадаламі хрысціянскай веры і славянскіх імён, пры ўзыходжанні на ўдзельныя прастолы славянскіх зямель. Адсутнасць дакладных звестак аб масавым уціску, на падставе этнічнай варожасці, продкаў беларусаў продкамі літоўцаў. Развіццё культуры на землях продкаў беларусаў, якое дало цэлую плеяду заўважных дзеячоў, на чале з першадрукаром Скарынай. Высокі статус так званай старабеларускай мовы, якая з'яўлялася дзяржаўнай (у літоўскай гістарыяграфіі канцылярскай) мовай ВКЛ (нават навукоўцы, якія адмаўляюць яе беларускасць, не змогуць паспрачацца з тым, што яна нашмат бліжэй да сучаснай беларускай, чым да сучаснай літоўскай). Паходжанне найбуйнейшых феадалаў ВКЛ, напрыклад, Сапегаў, з беларускіх зямель і г.д.

Следствам уласна літвінізму з'яўляецца, у многіх выпадках, умацаванне нацыянальнага беларускага патрыятызму, няхай нават некаторыя літвіністы, у некалькі парадаксальным ключы, не прымаюць назву Беларусь.

Літвінізм — з'ява, абумоўленая, як было сказана вышэй, станаўленнем беларускай нацыянальнай свядомасці.

Асобна трэба адзначыць замацаванне негатыўнага вобразу літвіністаў у шавіністычнай, адыёзнай прапагандзе. Не даводзіцца сумнявацца, што вобраз «ліцвінскіх фашыстаў» можа быць выкарыстаны ў поўнамаштабнай інфармацыйнай вайне.

Для сучасных літоўскіх гісторыкаў беларускія калегі нярэдка з'яўляюцца непасрэднымі канкурэнтамі ў барацьбе за спадчыну ВКЛ. Натуральна, гэта прадвызначае крытычныя адносіны да прабеларускіх канцэпцый ВКЛ. Пры гэтым, не варта, зразумела, думаць, што гістарычныя фантазіі, прасякнутыя самым наіўным рамантычным флёрам, з'яўляюцца доляй толькі беларускіх аматараў гісторыі.

Пра гэта ўжо было сказана раней, напрыклад, калі аўтар разглядаў публікацыю літоўскага гісторыка Артураса Дубоніса.

Разнастайных казак, як можна бачыць, хапае і з літоўскага боку мяжы, прычым агучваюць іх, у некаторых выпадках, кампетэнтныя гісторыкі.

Літоўскі гістарычны міф мае свае слабыя месцы, а пэўныя нацыянальныя комплексы, якія правакуюць маргінальную творчасць у рамках так званай фолк-хісторы, нікуды не падзеліся і ў XXI стагоддзі.

Для разумення справядлівасці падобных сцвярджэнняў аўтара, дастаткова пазнаёміцца, да прыкладу, з працамі ўсё яшчэ маладога і не пазбаўленага, у вачах большасці літвіністаў, выразнага адыёзнага іміджу, гісторыка Томаса Баранаўскаса.

Гэты літоўскі спецыяліст, дастаткова пераканаўча развенчваў міфы рамантычнай беларускай гістарыяграфіі, але i сам быў не супраць некаторых «перацягванняў коўдры» на літоўскі бок, у прыватнасці, імкнучыся лакалізаваць меркаваную «сталіцу Міндоўга», якую называюць Рута (альбо, на думку некаторых даследчыкаў, Варута) менавіта на літоўскай тэрыторыі. Пасля справядлівых заўваг аб недаказанасці каранацыі Міндоўга ў Навагрудку, шэраг літоўскіх даследчыкаў робіць спробы «адправіць» першага і апошняга літоўскага караля на каранацыю ў Вільню, якая адлічвае свой летапісны ўзрост толькі ад перыяду кіравання Гедыміна, ды яшчэ і «арганізаваць» гэтае эфектнае вянчанне на лiтоўскае валадарства ў кафедральным касцёле Св. Станіслава, дзе нібыта знайшлі нейкія фрагменты сценаў XIII стагоддзя.

Малапераканальныя і ўпартыя спробы некаторых літоўскіх спецыялістаў адмаўляць высокі статус так званай старабеларускай мовы, якая называецца канцылярскай, каб не называць яе дзяржаўнай (як гэта часта робяць беларускія спецыялісты), хаця любая сучасная назва не адменіць факта выдання на «канцылярскай» мове, а не лiтоўскай «калбе», знакамітых Статутаў ВКЛ.

Адсутнасць вядомых уласных летапісаў, якія асвятлялi б ранні перыяд ВКЛ, дарэчы, з'яўляецца балючым месцам усёй галіны, якая спецыялізуецца на вывучэнні гэтай дзяржавы, дзеянні якой паказаны з позірка яе ворагаў, у іх жа гістарычных дакументах.

Вядома ж, скупасць крыніц, у ліку іншых фактараў, правакуе стварэнне малаабгрунтаваных гістарычных баек у рамках літоўскай гістарыяграфіі.

Разам з гэтым, паўтаранае як мантра, у асяроддзі некаторых беларускіх аматараў гісторыі, сцвярджэнне аб тым, што літоўцы толькі і робяць, што самазабыўна даказваюць заваёву продкамі літоўцаў продкаў беларусаў не зусім адпавядае праўдзе, бо ў акадэмічных колах літоўскага гістарычнага цэха шмат людзей з разуменнем адносяцца да прабеларускай канцэпцыі ВКЛ, якая гаворыць аб правах беларусаў на спадчыну гэтай сярэднявечнай дзяржавы.

Менавіта пра гэтыя правы варта коратка пагаварыць у наступным раздзеле, хаця многія элементы прабеларускай канцэпцыі ВКЛ ужо былі паказаны вышэй.

Вытокі беларускай дзяржаўнасці ляжаць у княствах так званай Старажытнай Русі — Полацкім, Тураўскім, Гарадзенскім і іншых. Упор на ўдзел людзей з гэтых княстваў у стварэнні ВКЛ «абеларусчвае» працэс фармавання Княства. Навагрудак у якасці сталіцы ВКЛ пры Міндоўгу, каранацыя ўладара ў гэтым горадзе, з'яўляюцца спрэчнымі гістарычнымі сюжэтамі, якія не маюць неабвержнай доказнай базы, але звесткі аб удзеле навагародцаў і пінчукоў у працэсе атрымання прастолу сынам Міндоўга — Войшалкам, лічацца дакладнымі.

Акрамя таго, варта адзначыць хрысціянскае хрышчэнне апошняга.

Тут важны менавіта ўдзел продкаў беларусаў у стварэнні ВКЛ. Дадзены факт дазваляе прыбраць продкаў літоўцаў з пазіцыі адзінай рухаючай сілы гэтага працэсу.

Яшчэ адным важным момантам з'яўляецца прыняцце балцкімі нобілямі славянскай культуры, праваднікамі якой, відаць, павінны былі быць продкі беларусаў. Роды з балцкім продкам, у тым ліку і такія магутныя як Алелькавічы і Гальшанскія, поўнасцю пераймалі мову, веру і культуру славянскіх продкаў беларусаў, то бок фактычна гаварыць аб прыналежнасці гэтых князёў да балцкай культуры ўжо не было падстаў.

ВКЛ «квітне русчызнаю», якая прыйшла ад продкаў беларусаў, а балцкія нобілі цалкам падпадалі пад уплыў культурнай парадыгмы, якую выкарыстоўвалі продкі беларусаў, што, зразумела, не сведчыць на карысць выключна літоўскага характару ВКЛ.

Вышэй ужо не раз згадваліся пінчукі і наваградцы, якія падтрымліваюць Войшалка падчас усталявання ягонай улады ў Літве. Былі згаданыя і браты Тройдзеня, ахрышчаныя ў праваслаўе, як можна меркаваць, дзеля намесніцтва ў славянскіх гарадах на тэрыторыі будучай Беларусі.

Наступныя вялікія князі Віцень, Гедымін і Альгерд, актыўна ўзаемадзейнічаюць са славянскімі ўдзельнымі князямі, якія, як лічаць даследчыкі, уцягваюцца ў палітычную сістэму ВКЛ мірным шляхам, прызнаючы сябе васаламі вялікага князя літоўскага і захоўваючы свой надзел.

Пры Гедыміне найбольш адораным военачальнікам з'яўляўся русін, вядомы ў сучаснай гістарыяграфіі як Давыд Гарадзенскі. Гэтага здольнага палкаводца часцяком называюць сынам Даўмонта Пскоўскага, хоць для падобнай версіі не прыводзяць ніякіх важкіх дакументальных доказаў. Больш верагодна паходжанне Давыда ад гродзенскіх князёў ці баяраў, ці іншых русінаў Панямоння.

Варта звярнуць увагу і на асабістае жыццё ўладароў, якое, дарэчы, было яшчэ і дзяржаўнай справай, якія ўзялі шлюб з русінкамі.

Вядома, што Альгерд ажаніўся з Марыяй Віцебскай, а Ягайла ўзяў за жонку Соф'ю Гальшанскую якраз прадстаўляючую першапачаткова балцкі род, які падпаў пад культурны ўплыў жыхароў рускіх княстваў, дзякуючы чаму Соф'я ўспрымаецца сучаснікамі як дзяўчына з «роду рускага». Дарэчы, маці Сафіі паходзіла з княжага роду Друцкіх. Генетычныя даследаванні «Rurikid Dynasty DNA Project» дазволілі спецыялістам вылучыць гіпотэзу, якая аспрэчвае паходжанне роду Друцкіх ад Рурыкавічаў або Гедэмінавічаў, а замест гэтага прапануе версію нейкай мясцовай дынастыі «з тэрыторыі, блізкай да Друцка».

Марцэлі Краеўскі. Соф'я Гальшанская, партрэт XIX стагоддзя.

Часам дзеля вызначэння нацыянальнага складу эліты ВКЛ праводзяцца падлікі этнічных балтаў і славян у атачэнні вялікага князя.

Аднак этнічны склад блізкага кола ўладарооў, у часы ўсіх вялікіх князёў ад Міндоўга да Віценя, гісторыкам вельмі цяжка рэканструяваць на падставе вядомых летапісных крыніц.

Пры Вітаўце і Ягайле, у часы Гарадзельскай уніі, сярод баяраў, якія атрымалі польскія гербы, сапраўды знаходзіцца шмат носьбітаў балтыйскіх імён, але нават у гэтым пераліку падданых ВКЛ, якія прынялі каталіцкае хрышчэнне, ёсць і ўладальнікі славянскіх па гучанні імёнаў, да прыкладу, Качан і Няміра.

Акрамя таго, варта адзначыць, што многія знатныя роды ВКЛ не ўдзельнічалі ў акце.

Фактычна ж з самага пачатку фармавання Княства, да яго апошніх дзён, продкі беларусаў былi заўважныя ў палітычных працэсах краіны, і, хаця пэўны працэнт прадстаўнікоў розных этнасаў, у вышэйшых эшалонах улады, мяняўся ў розныя перыяды існавання дзяржавы, усё ж сукупны ўклад інцэптабеларусаў у палітыку ВКЛ настолькі вялікі, што не дазваляе абгрунтавана адмаўляць іх палітычную суб'ектнасць.

У XVI стагоддзі на вядучыя пазіцыі ў палітыцы краіны вылучаюцца прадстаўнікі славянскіх родаў, якія паходзяць з земляў рэгіёна Нёмана і Дзвіны — гэта, напрыклад, Сапегі, Хадкевічы, Валовічы.

З усяго гэтага вынікае, што продкі беларусаў, без усялякага сумнення, кіравалі ВКЛ.

І яшчэ адзін, няхай паасобку і не самы моцны аргумент… У кантэксце можна адзначыць, што многія важнейшыя цэнтры ВКЛ, такія як Навагрудак, Полацк, Віцебск, Брэст, Магілёў і, вядома, фактычная сталіца ВКЛ у XVIII стагоддзі — Гродна, цяпер знаходзяцца на тэрыторыі РБ.

Такім чынам, можна сцвярджаць, што продкі беларусаў вывелі на галоўныя пазіцыі ў ВКЛ сваю культуру і мову, і ўдзельнічалі ў кіраўніцтве краiнай, што дае падставы гаварыць пра ВКЛ, як пра дзяржаву продкаў беларусаў, якія называюцца аўтарам інцэптабеларусамі.

Кіраўнікі стваралі ВКЛ як поліэтнічную краіну, у назве якой слова Літоўскае абазначала, па сутнасці, адну з падуладных земляў, а не нейкую тытульную, «агульную», балцкую нацыю, якая ўся, ад сялян да феадалаў, валодала адмысловымі правамi ў параўнанні з інцэптабеларусамі.

Далёкія прашчуры сучасных грамадзян РБ валодалі ў Вялікім княстве Літоўскім палітычнымі і грамадзянскімі правамі, а таксама фармавалі ўласную культурную прастору, якая з'яўлялася, на пэўных этапах развіцця краіны, найбольш магутнай у агульнадзяржаўным кантэксце.

Менавіта таму, не забываючыся на ўклад іншых народаў, трэба прызнаць спадчыну ВКЛ спадчынай беларускага народа.

Войны гэта страшна! А ўсе героі бітваў з'яўляюцца па сутнасці спрэчнымі персанажамі для ўсхвалення… Але на гэтым этапе цывілізацыі такія героі запатрабаваны, і падзеі іх жыццяў проста цікавыя, як гістарычныя сюжэты.

Ваенных дзеячаў усхваляюць французы, якія ўшаноўваюць утапіўшага Еўропу ў крыві Напалеона, шведы, што па-свойму ганарацца Карлам XII, і шматлікія іншыя народы.

Таму аўтар прадставіць тут топ-9 лепшых палкаводцаў ВКЛ — суб'ектыўны рэйтынг… Зрэшты, ці бываюць такія рэйтынгі аб'ектыўнымі — пытанне дыскусійнае.

Нацыянальныя героі-палкаводцы, як ужо было сказана вышэй, да гэтага часу патрэбны вялікім народам старой Еўропы, накшталт французаў і ангельцаў, а значыць не перашкодзяць яны і беларусам, бо падобныя ваенныя пантэоны — важная частка нацыянальных, гістарычных міфаў.

Такім чынам, спачатку тыя, хто не ўвайшоў у топ-9, але з'яўляліся вельмі годнымі ваеннымі дзеячамі: Стэфан Баторый, Януш Радзівіл, Мікалай Радзівіл Руды, Станіслаў Кішка, Рыгор Хадкевіч, Ян Павал Сапега.

А вось і, уласна кажучы, сам топ-9.

9. Вітаўт. Двума галоўнымі бітвамі вялікага князя былі бітва на Ворскле і Грунвальдская бітва. У першай Вітаўт быў разгромлены, што шмат у чым абумовіла лёс ВКЛ. У другой была здабытая вялікая перамога, але паставіць яе толькі ў заслугу Вітаўту нельга. 9-е месца для здольнага, але не вялікага палкаводца.

8. Альгерд. Быў дастаткова паспяховы ў супрацьстаянні з Дзмітрыем Данскім. Вялікая перамога на Сініх Водах (праўда, часам яе называюць міфічнай), але слабыя бітвы з крыжакамі.

7. Хрыстафор Радзівіл Пярун. Не вызначыўся перамогамі ў найвялікшых бітвах, аднак дзейнічаў паспяхова ў войнах з ворагамi ВКЛ. Удзельнічаў у эфектыўным і дастаткова арыгінальным рэйдзе ўглыб маскоўскіх земляў. Разумны тактык.

6. Юры Радзівіл Віктор Геркулес. Дзед Хрыстафора. Удзельнічаў у вялікай колькасці вялікіх бітваў, і, хоць і не ажыццяўляў агульнага камандавання ў гэтых бітвах, але з'яўляўся адным з галоўных палкаводцаў. Напрыклад, адыграваў найважнейшую ролю ў бітве пад Оршай. «Вялікі акцёр другога плана» за што і атрымлівае 6-е месца.

5. Тройдзень. Выдатна паказаў сябе ў бітвах з Лівонскім ордэнам. У бітвах з Тройдзеням гінулі не толькі простыя рыцары, але і магістры лівонцаў.

4. Канстанцін Астрожскі. Стаiць толькі 4-м таму што мае ў актыве не толькі бліскучыя перамогі, такія як вікторыі пад Оршай і Альшаніцай, але і правалы пад Ведрашам (там гетман нават трапіў у палон), Апочкай і (тут у меншай ступені віна Канстанціна) Сокалем. Аднак гетман усё ж быў адораным палкаводцам і яго месца відавочна ў топ-5.

3. Ян Пётр Сапега. Паплечнік Яна Караля Хадкевіча, які граміў з ім шведаў. Правая рука Хадкевіча ў выбітнай бітве пад Кірхгольмам. Пераможца ў значнай бітве пад Рахманцавам, дзе Сапега вызначыўся вялiкай асабістай мужнасцю. Адзіны літвінскі палкаводзец пра якога можна сказаць (з некаторымі агаворкамі), што ён узяў Маскву. Адважны, авантурны і досыць паспяховы.

2. Давыд Гарадзенскі. Адзіны буйны военачальнік ВКЛ з іміджам непераможнага палкаводца (што, праўда, не зусім дакладна). Паспяховыя бітвы з небяспечнымі ў той час тэўтонцамі, якія часта грамілі воінаў ВКЛ, абарона Навагрудка (ужыў хітрую тактыку) і Пскова, паспяховыя набегі на варожыя землі і небывала доўгі рэйд войскаў ВКЛ, аж да самога Брандэнбурга. Хітры, хуткі, паспяховы! Заслужанае 2-е месца!

1. І вось ён пераможца! Ян Караль Хадкевіч. Баявое юнацтва з перамогамі над казакамі і валахамі, бясконцыя перамогі над шведамі, у тым ліку ў знакамітай бітве пад Кірхгольмам, паспяховыя дзеянні супраць асманаў пад Хоцінам.

Колькасць і якасць бітваў з рознымі супернікамі, значныя перамогi ў актыве, хітрыя тактычныя хады і крутыя стратэгіі, асабістая адвага. Ян Караль быў выдатным палкаводцам, таму ўзначальвае рэйтынг.

Ян Караль Хадкевіч. Дакладны партрэт, XVII стагоддзе.

Вядома ж, акрамя палкаводцаў на ролю нацыянальных герояў прэтэндуюць дзеячы мастацтваў і вучоныя. Больш за тое, менавіта падобныя грамадзяне ВКЛ, як людзі ў той ці іншай ступенню звязаныя з гуманістычнымі памкненнямі, выклікаюць, на думку аўтара, менш пытанняў у межах праекта іх гераізацыі, чым ваенныя дзеячы. Пытанне хто больш варты добрай народнай памяці: той, хто забіў тысячы чалавек ці той, хто стварыў выдатную карціну, можа нават здацца рытарычным.

Такім чынам, хто ж з пісьменнікаў, мастакоў і вучоных, эпохі ВКЛ, можа быць прыдатным для беларускага нацыянальнага пантэона? Некаторыя асобы з гэтай катэгорыі вядомых землякоў ужо атрымалі сваю долю прызнання. Гэта, да прыкладу, усходнеславянскі першадрукар Францыск Скарына, асветнікі Расіі, Пётр Мсціславец і Сімяон Полацкі, выбітны, нават па мерках Заходняй Еўропы, вучоны-інжынер Казімір Семяновіч.

Нядрэнна вядомы палітычны і вайсковы, але акрамя таго і культурны дзеяч Леў Сапега. Менш вядомы не менш годны за Сапегу дзяржаўны дзеяч, гуманіст і мецэнат Астафей Валовіч.

Леў Сапега. Пэўны партрэт, 1616 год.

А вось мастакі і скульптары, звязаныя з ВКЛ, ужо дакладна менш вядомыя абывацелю, і, хоць, у тыя часы на землях Княства не з'явілася свайго Мікеланджэла ці Леанарда, усё ж такія майстры як Томаш Падхайскі ці выбітны, па мерках усёй Усходняй Еўропы, П'етра Перці заслугоўваюць значна большай вядомасці ў Беларусі.

Аўтар не будзе падрабязна спыняцца на канкрэтных персаналіях і фармаваць тут буйны спіс культурных дзеячоў ВКЛ, вартых памяці беларусаў.

З вышэйпададзенага вынікае, што нацыянальнымі героямі беларусаў, звязанымі з эпохай ВКЛ, могуць быць як інцэптабеларусы, так і прадстаўнікі балцкіх родаў Княства, а таксама і прадстаўнікі іншых народаў. Канцэпцыя «сваіх па крыві» продкаў зусім не заклікана аб'явіць героямі выключна Сапегаў, пакінуўшы за бортам, напрыклад, сына князя-язычніка Кейстута і літоўскай жрыцы Біруты, вядомага як Вітаўт Вялікі. Удзел менавіта «крэўных продкаў» беларусаў у стварэнні ВКЛ, іх культурная дамінацыя і палітычная суб'ектнасць, важныя для абгрунтавання права беларусаў на спадчыну той дзяржавы, а калі гэтае права ў беларусаў ёсць, то іх героямі могуць быць самыя розныя дзеячы ВКЛ, у тым ліку і дастаткова далёкія ад іх, у этнічным сэнсе.

Такім чынам, павядзем вынік гэтай невялікай кнігі, прычым зробім гэта ў простай форме: пытанне-адказ!

І апошняе ў спісе, але дакладна не па значэнні, пытанне.