Мерэйна Патэстас

ISBN 978-5-0056-6749-6

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Медальён

Дождж сек зямлю з усіх сіл. Ён нiбыта хацеў разбіць усё, што ўдалося стварыць прыродзе і чалавецтву на тым кавалачку сушы, які называюць Беларусь. Але нават халоднае і сырое надвор'е беларускага лістапада, было для мяне вельмі прыемным. Я ведаў, што такое жыццё ўдалечыні ад сваіх родных палёў і лясоў, азёр і рэк, усяго таго, што я памятаю і ведаю з ранняга дзяцінства. Пяць гадоў прыйшлося мне пражыць ў іншай краіне, пакуль я працаваў у аддзеле археалогіі буйнога львоўскага інстытута. У тыя гады, падчас навучання любімай справе, я быў шчаслівы. Археолаг, гэта, як казалі ў нас на курсе, шкодны лад жыцця, а не прафесія. Успамінаць Украіну мне і зараз вельмі прыемна. Палi чарназёму, цэркаўкі ў стылі ўкраінскага барока, вясёлы гоман і нораў украінцаў, што любілі размаўляць на сваёй роднай мове. У тыя вучнёўскія гады ўсё гэта рабіла мяне энергічным і натхнёным. Менавіта там, ва Украіне, мы раскапалі дзесяткі найцікавейшых курганоў. Але я сумаваў па радзіме і заўсёды ведаў, што абавязкова вярнуся.

Асаблiва моцны выбух грому прымусіў мяне здрыгануцца. Палявыя працы ў лістападзе — гэта, вядома, пазнавата. Пазнаю сваё роднае надвор'е! І я вельмі рады, што яно такое!

— Здаецца, сёння нам больш не пакапацца, — сказаў мне Юрась, падыходзячы бліжэй.

Мы сядзелі ў сваіх палатках, недалёка ад шэрага курганоў, размешчаных на ўскрайку невялікага лясочка. Я глядзеў на шпіль касцёла, што тырчаў над вяршынямі сосен. У невялікай вёсачцы, дзе стаяў касцёл, жыла, мабыць, толькi сотня чалавек, але храм у іх быў такi, што не адарваць вачэй — прыгожы і стройны, хоць і суровы, як каменная гара, якая ўздымаецца з зямных нетраў. У вушах булькатаў гук дажджу: бам-бам-бам. Мне ўжо хацелася, каб дождж стаў слабець, і няўрымслівы бубнач зайграў цішэй. Але затое паветра! Гэта проста так не патлумачыш тым, хто не быў падчас дажджу на ўскраіне беларускага лесу!

— Так, падобна, што на сёння ўсё! — адказаў я Юрасю.

Гэты Юрась — не самы мой любімы калега. Часам Юрка дазваляў сабе мець зносіны з чорнымі капальнікамі, а яшчэ быў схільны прыхаваць нешта з ліку самых значных знаходак. Каламутны хлапчук! Але гэта жыццё. Трэба ўмець нармальна камунікаваць з усімі.

— Зганяю ў вёску. Можа ў мясцовых самагонкі дастану. Пагрэемся! — сказаў Юрась, ды весела падміргнуў.

— Ну давай, зганяй.

«Усё роўна піць не буду!» — падумаў я.

— Ну ўсё, пабег.

— Давай, Юрась, давай.

«А можа быць і варта было б выпіць цукроўкi. Ну, паглядзім, што там Юрка прыцягне.»

Але Юрась вярнуўся толькі пад раніцу. Відаць, знайшоў сабе прытулак у вёсцы. Можа піў палову ночы з мясцовымі мужыкамі, а можа і яшчэ неяк уладкаваўся. Быў ён бадзёры і быццам бы цвярозы, але дыхаў перагарам.

— Пайшлі капаць, ёлупень, — кісла ўсміхнуўшыся, сказаў я.

Раніца нарадзілася сонечнай і халаднаватай. У полі я запрыкмеціў шустрага труса, якi скакаў кудысьці, па сваіх справах. Калі я бачу такога шэрага ўцекача, у душы прачынаецца старажытны паляўнічы інстынкт і мне хочацца бегчы за ім.

«Напэўна, сёння ўжо не будзе дажджу».

У лесе мы назбіралі трохі позьніх грыбоў. Нюхаць іх было неверагодна прыемна. А ад думак аб смажаных на вогнішчы польскіх грыбах, у роце пацяклі слінкі.

Час пралятаў хутка. Праца археолага даволі аднастайная. Трэба капаць і прасейваць зямлю, а потым зноў капаць і прасейваць. Але якое шчасце цябе чакае, калі ты нарэшце заўважыш нешта, хоць бы трохі цікавае! Таямніца! Вось яна, у тваіх руках! Ты забіраеш у мінулага яго сакрэты і аддаеш іх будучыні. Мы — вечна стомленыя і выпацканыя зямлёй працавікі, сваімі рыдлёўкамі дастаем на свет найкаштоўнейшыя артэфакты! Хоць, усякая праца ў нашым цэху важная! Гісторыкі ж таксама капаюць архівы, амаль як мы зараз капаем курганы.

Пакуль у галаве варушыліся філасоўскiя думкi, рукі хутка перакідвалі зямлю. Грунт, канешне, цвёрды. Але нічога страшнага! Трохі больш намаганняў і яшчэ некалькі лішніх мазалёў і мы паспеем да вечара разабрацца з гэтым аб'ектам.

Раптам у мяне зазваніў тэлефон. Я выпрастаўся, аддыхаўся і выкінуў наверх запэцканую рыдлёўку. Затым я хутка выскачыў з шурфа і намацаў у кінутай непадалёк куртцы свой мабільнік.

— Так, алё, — мой голас яшчэ быў перарывістым ад працы.

— Генадзь?

— Так-так, гэта я. Гаварыце, слухаю вас!

— Геначка… — жаночы голас перапыніўся хліпаннем, хтосьці плакаў у трубцы, і я не разумеў хто.

— Што такое? Што здарылася? — спытаў я, адчуваючы збянтэжанасць.- Хто гэта?

— Геначка, гэта Вера Максімаўна, твая суседка.

«Ах, вось хто!»

Я даўно ведаў сваю суседку з шэсцьдзесят першай кватэры, але кантакты нашы былi дастаткова рэдкімi, хоць і не пазбаўленымi цеплыні. Вера Максімаўна нашмат старэйшыя за мяне. Жанчыне было ўжо далёка за восемдзесят. Яе сын Віталь — алкаголік са стажам. Ён таксама даўно не хлопчык, яму, мабыць, ужо за шэсцьдзесят. Гэты нягоднік ніколі не працаваў. Пакуль Вiталька быў малады і даволі прыгожы, ён з задавальненнем жыў за кошт жанчын. І, вядома, ён заўсёды піў, як у бочку ліў. Але гады алкагольнага марафону зрабілі сваю справу. Вiталька захварэў і зараз амаль не мог хадзіць. Яго старая маці таксама перасоўвалася цяжка. Жудасная, але, на жаль, нярэдкая гісторыя. Некалькі разоў я нават схадзіў у краму, па прадукты для Веры Максімаўны, і дапамог вынесці насілкі з Вiталькай, калі за ім, падчас моцнага прыступу, прыехала хуткая.

— Гена, дарагi, тут Вiтальке зусім дрэнна. А мы ж адны з ім, больш і няма ў нас нікога. Прасіць нязручна цябе, Геначка, але трэба. Зайдзі да нас, калі ласка. Трэба пагаварыць. Зайдзі, дарагi. Адны мы, разумееш, адны зусім.

Я жадаў растлумачыць суседцы, што зараз працую і не магу кінуць экспедыцыю. Я б сказаў ёй, што яна, па сутнасці, чужая для мяне жанчына і я не магу вырашаць іх з сынам праблемы. Не я ж быў у гэтых праблемах вінаваты. Мне вельмі хацелася гэта сказаць.

— Добра, Вера Максімаўна, я хутка прыеду, не хвалюйцеся, — прамовiў я, упэўненым голасам.

Паклаўшы трубку, я цэлую хвіліну мучыўся ад жадання зноўку патэлефанаваць суседцы і заявіць, што я не прыеду. Але замест гэтага я пайшоў развітвацца з калегамі.

— Гэта навошта ты з'яжджаеш, здурнеў ці што? Што гэта за суседка і чаму ты павінен ёй дапамагаць, не разумею? — пытаўся здзіўленым голасам Юрась.

Эх, тут ён у чымсьці мае рацыю. Я панура пайшоў да сваёй машыны і, паабяцаўшы таварышам вярнуцца яшчэ да вечара, скокнуў у салон. На шчасце, ехаць трэба не так ужо i далёка. Я хутка праляцеў міма старых драўляных хатак, раскіданых па хутарах, і дробных рачулак, якіх так шмат у нашых краях. Праз гадзіну я стаяў у кватэры сваёй суседкі.

— Геначка! Ты не ведаеш, як я цешуся.

— Добра, Вера Максімаўна. Кажыце, што ў вас такое здарылася. Прабачце, але я спяшаюся, — мой голас гучаў, можа быць, трохi суха, але мяне можна было зразумець.

— Так, Геначка, я скажу зараз. Бачыш, вось… Нам проста зусім няма да каго звярнуцца. Ты ж ведаеш, што Вiталька не ходзіць. І яму патрэбны інвалідны вазок, пажадана добры, з маторам. Я сама ледзь перасоўваюся ўжо. Але грошы, разумееш, грошы, — тут на вачах Веры Максімаўны з'явіліся слёзы. — А ты ж нам дапамагаў, я памятаю. Можа быць ты і цяпер дапаможаш. Трэба вельмі шмат — тысячу даляраў. Потым як-небудзь аддам табе, што-небудзь прыдумаю.

Я быў надзвычайна здзіўлены.

— Але я ж просты археолаг, Вера Максімаўна! Вы ж бачыце, які вэрхал у краіне робіцца. Можа хутка археолагам наогул плаціць перастануць — няма будзе з чаго! Я б з радасцю дапамог, але няма ў мяне такіх грошай.

— Я разумею, Геначка, я ўсё разумею. Дзякуй, што прыехаў. Прабач мяне, дурніцу старую, за такія просьбы. Адны мы, Гена, зусім адны.

Калі я выйшаў ад суседкі, на душы быў такi цяжар, як быццам я здрадзіў самаму лепшаму сябру. Я разумеў, што ні ў чым не вінаваты, але ўсё роўна было вельмі сумна.

Калі я вярнуўся, праца яшчэ кiпела.

— Вось і прагульшчык з'явіўся, — заўважыў Юрась, а астатняя каманда засмяялася.

Я моўчкі палез у шурф і пачаў капаць максімальна хутка, каб адагнаць усе змрочныя думкі. Не прайшло і пяці хвілін, як сёе-тое знайшлося. Аднаго погляду на прадмет было дастаткова, каб зразумець — я сарваў джэкпот беларускай археалогii. Калегаў побач не было. Ніхто не бачыў маю знаходку. І ў гэты момант майго прафесійнага трыумфу, мне ў галаву раптам прыйшла дзіўная думка. Рука, як быццам незалежна ад маёй волі, сціснула ў кулаку каштоўную рэч.

Пасля адбою я засеў у палатцы з ліхтаром і пачаў вывучаць свой «Святы Грааль». Гэта быў залаты медальён, з выдатна выкананай выявай жанчыны, на плячы якой сядзеў кот. Пад жаночай фігурай змяшчаўся надпіс «MEREINA», зроблены гатычнымі літарамі. Відавочна — мне ўдалося знайсці адзіную пакуль выяву балтыйскай багіні палявання і лясоў, пра культ якой было вядома вельмі мала.

Не ведаю, як атрымалася заснуць. У сне я бачыў чырвонае неба, такое неверагодна прыгожае, што хацелася крычаць ад захаплення. І на фоне гэтага неба рэзка з'явілася постаць маладой дзяўчыны. Яна наблізілася да мяне. На плячы незнаёмкі сядзеў вялізны чорны кот. У дзяўчыны былі вялікія вочы і доўгiя валасы.

— Ты ўсё добра прыдумаў, Генадзь, — сказала дзяўчына. — Дзейнічай і пакінь сумневы. Усё будзе добра, і ўсё атрымаецца як трэба.

Тут я прачнуўся.

«Гэта ж тая самая багіня з медальёна — Мерэйна». Вось гэта было дзіўным, насамрэч.

З раніцы нашы курганы завалакло густым туманам. Але днём з'явілася яркае сонца, і мы пачалi бадзёра капаць, адчуваючы прыемны пах сырой зямлі. Вечарам я адважыўся! Рашэнне было цяжкім, і я доўга блукаў па лесе, штурхаючы раскіданыя на сцяжынках сасновыя шышкі. Але нават водар жывой ігліцы не мог мяне супакоіць. Выпіўшы для адвагі, я зазваў у палатку Юрася і з выглядам мацёрага змоўшчыка шчыльна зачыніў уваход. Затым я дастаў артэфакт, паказаў яго хлопцу, і прама спытаў:

— Колькі далі б за такі, твае сябры чарнушнiкi, як думаеш?

Юрась зрабіў нявінныя вочы.

— Ты пра што, наогул?

— Кінь гэта! Ты ведаеш пра што!

У поглядзе Юрася паступова разгаралася здзіўленне, пакуль ён пiльна глядзеў на артэфакт. Я адчуваў, што Юрка ўжо падлічвае ў думках гіганцкую суму, якую можна атрымаць ад продажу медальёна на чорным рынку.

«Так, Юрась, ты не самы сумленны чалавек. І я сам, мабыць, таксама».

— Колькі ты хочаш? — нарэшце прама спытаў ён.

— Тысячу даляраў, — спакойна адказаў я, разумеючы, што рэальны кошт у дзясяткі разоў большы.

— Вось не прагавіты ты, Тарасавец. Дамовіліся! — імгненна адказаў радасны Юрась.

Праз месяц я прыехаў да суседкі. У кішэні ляжала тысяча даляраў, атрыманая ад Юрася, а дакладней — ад ягоных ценявых таварышаў.

Але ў кватэры чамусьці была пара незнаёмых людзей, а Вера Максімаўна адсутнічала. Я пацікавіўся, дзе ж гаспадыня.

— Яна памерла, — без усялякіх цырымоній сказаў адзін з незнаёмцаў.

— Але як гэта? — прашаптаў я, адчуваючы, што гатовы проста сесці на падлогу пасярод залы.

— Віталь вунь там, у пакоі. Можаце з ім пагаварыць, калі хочаце.

Аглушаны жахлівай навіной, я машынальна прайшоў да пакоя. Вiталька сустрэў мяне маўчаннем і злосным позіркам. Я глуха прамовіў:

— Вiталька, я магу купіць табе вазок. Мяне твая матуля прасіла. Грошы я дастаў.

Хвіліну Вiталька толькі злосна тарашчыўся на мяне, нічога не адказваючы. Нечакана ён апусціў галаву і прамармытаў:

— Не! Я не заслужыў. Маці столькі гадоў са мной мучылася. На пахаванне грошы ёсць, а больш не трэба нічога. Пакінь сабе грошы. Або лепш, ведаеш што, — тут ён падняў галаву і паглядзеў на мяне ўважлівым позiркам, — аддай грошы ў дзіцячы дом. Мая дачка ў дзіцячым доме вырасла. Ужо не паправіш нічога, яна мяне бачыць не жадае. Але можна іншым дапамагчы. Зрабі так, Гена, калі хочаш.

Я выйшаў з кватэры ні з кім не развітаўшыся. У гэты ж дзень я ахвяраваў тысячу даляраў у дзіцячы дом. Праз тры месяцы Юрася злавілі падчас яго махінацый і выгналі з працы. Юрка заўсёды быў шчасліўчык і яму пашанцавала зноў — абышлося без крымінальнай справы. А яшчэ праз паўгады медальён Мерэйны ўсплыў на буйным аўкцыёне. Нейкі ананімны спонсар купіў артэфакт і, кажуць, мае намер перадаць яго ў адзін з беларускіх музеяў. Напэўна, мой сон быў прароцкім — усё атрымалася так, як трэба. Вось толькі я да гэтага часу не ўпэўнены, што зрабіў як трэба.

Канатус

— Сяргей Арменавіч Лапаткоў? — спытаў мяне Эдуард афіцыйным тонам.

Я адчуў, што мой пухнаты «дварняковы» кот, вялікі і чорны, зноў вырашыў паджартаваць. Ён звяртаўся да мяне так афіцыйна, калі збіраўся мяне падражніць.

— Чаго табе, Эдуард? — спытаў я.

— Як чаго? Ты ж сам хацеў пагаварыць пра жыццё пасля эпідэміі? — спакойна, але не без ценю хітрай іроніі ў голасе, прамовіў кот.

— Так? — спытаў я, адчуваючы няўпэўненасць.

— Ну так, — пацвердзіў кот.

— Хм, — сказаў я шматзначна.

— Уся справа ў тым, што тут неабходны канатус, — сказаў кот.

— Што-што? — удакладніў я.

— Канатус гэта патрэба ў самаразвіцці. Вось ты, да прыкладу, не скончыш жа развіццё з-за віруса? Ты будзеш працягваць як мінімум таўсцець…

— Гэта яшчэ пытанне хто тут больш таўсцее, — вызвiрыўся я — Вунь ты сам глянь, як на сваім сухім карме з вітамінамі ад'еўся.

— Не важна, — адказаў кот. — Важна, што ты зможаш зрабіць нарэшце тое, пра што марыў.

— І аб чым гэта я марыў?

— Прачытаць кнігу Фіхтэ. Памятаеш, табе яшчэ ва ўніверы страшна спадабалася слова «Фіхтэ». Ты яшчэ думаў, што гэтае слова для няветлівай адмовы.

— Не было такога, — удакладніў я.

— Было-было, — адказаў кот. — Успомні лепш, як Машка Волкава на трэцім курсе сказала табе, што ў яе ёсць эпiкантус, а ты адразу закахаўся і ўяўляў сабе, дзе гэты эпiкантус ў яе знаходзіцца.

Я злёгку пачырванеў, або па меншай меры мне так здалося.

— Ты ж і цяпер яшчэ часам успамінаеш Машу? Праўда? Вось вазьмі і напішы ёй неяк у iнэце.

— Ну-у-у-у, — працягнуў я, — я ж жанаты. Як жа Наташа?

— Наташа?

— Так.

— А мы ёй не раскажам, — працадзіў кот і па-злачынску падняў вусы.

— Ага, вядома! — кінуў я злосна.

— Добра, не важна. Не важна, што ты будзеш рабіць, але галоўнае, каб ты быў у канатусе. Не хочаш здрадзiць жоначцы? Ну і малайчына! Але гэтая ізаляцыя на карантыне паставіла складаныя пытанні перад нашай сям'ёй, праўда ж? Калі вы не можаце не лаяцца хоць бы на працягу двух тыдняў, якія праводзіце ў шчыльным кантакце…

— Што значыць у шчыльным кантакце? — удакладніў я.

— Як што? 24 на 7 адно з адным, — адрэзаў кот. — Хiба ж толькі ў прыбіральні і ў краме не разам, а ўвесь астатні час «тугезер», так бы мовіць. І ты ўжо гатовы прыдушыць жонку падушкай, пакуль яна спiць…

— Зноў хлусіш, — сказаў я холадна. — Завязвай, Эдуард.

Кот хмыкнуў, а потым прыстукнуў лапамі па стале і прамурчаў сабе ў вусы.

— Добра, хочаш зачыняць вочы на праўду — справа твая. Але я б раіў быць са мной шчырым. Калі ўжо ты не можаш прызнацца ў сваіх жаданнях хатняму гадаванцу, то нядзіўна, што і жонцы да гэтага часу не сказаў, чаго хочаш у ложку…

На гэты раз я дакладна пачырванеў.

— Ну я… Я…

— Ды хопіць мармытаць, — перабіў кот. — Скажы шчыра, што хочаш паспрабаваць утрох. Вось якраз Машу Волкаву можна было б паклікаць, з яе эпiкантусам.

— Можа лепш абмежавацца Фіхтэ, — нясмела прамовіў я, і потым умольна паглядзеў на ката, а той хмыкнуў і сказаў:

— Фіхтэ спатрэбіцца для іншага.

— Ды кінь глупствы гаварыць, — сказаў я, асмялеўшы. — Жартачкі плоскія! Ты сам разумееш пра што я — пра тое, што для твайго канатуса хопіць і простага чытання даўно заўважанай кнігі.

— Слабак, — адказаў кот, скептычна памахаўшы галавой.

— Хто? Ды сам ты слабак! Я, між іншым, вучыўся і паралельна працаваў на двух працах. Паспрабавалі б так тыя багацейчыкi, якіх мамка з таткай у інстытут чмохнулі, — ускіпеў я.

— А яшчэ ты ўжо два гады збіраешся пачаць бегаць кожную раніцу. Якраз ад атлусцення твайго дапаможа. Але нешта пакуль не пачаў, — заўважыў няўмольны кот.

— Але я бегаў, — паспрабаваў апраўдацца я.

— Хм. Ну так, бегаў ён. І паліць кінуў, і выпіваць па пятніцах, і Наташу можаш больш аднаго разiка за ноч узрадаваць.

— Ды што ты ўсё пра гэта? — закрычаў я — не кот, а нейкі сэксолаг, шчыра. Пахабнік… Пра сваё асабістае жыццё думай больш. Гэта важна!

— Не важна, — строга сказаў кот. — Гэта ты ў нас павінен быць у канатусе, а не твой кот. Над вашымі праблемамі цябе працаваць. Памяншаць аб'ём сваіх ягадзіц — таксама табе. І, дарэчы, я цябе нагадваю, што вы мяне кастрыравалi… Крыўдна! Ну ды хай так. І чытаць нарэшце гэтага Фіхту…

— Фіхтэ, — паправіў я.

— Не вумнічай, — сказаў кот. — Знайшоўся знаўца філасофіі.

— Дык я ж усё-такі галоўны рэдактар часопіса… і казаць трэба правільна, — сказаў я, не вельмі ўпэўнена.

— Ты галоўны рэдактар часопіса «Сельская гаспадарка». У цябе толькі фатаграфіі бульбы і збор буракоў па святах, а ты такі важны, як быццам «Таймс» загадваешь.

Я насупіўся.

— Я ўжо маўчу пра тое, што ты размаўляеш з катом, — заўважыў кот. — Так што, трымайся тут прасцей, дык.

Я адвярнуўся ў бок і прадставіў сабе, як не даю Эдуарду жрэць цэлы дзень, а можа і два.

— А вось пра корм ты нават не думай, — выпаліў кот. — Кармленне — гэта святое.

— Гэта як ты… гэта… здагадаўся… — прамямліў я.

— Хм, ты хоць ведаеш, што насамрэч я Варгін, а не Эдуард, — прамовіў кот і ўстаў у гордую позу.

— Хто? — не зразумеў я.

— Вось адразу відаць, што не адсюль родам, — працадзіў мне скрозь зубы кот і насмешліва дзьмухнуў у мой бок. — Гэта ж такі чароўны, чорны кот, з беларускай міфалогіі.

— Ды хопіць ужо хлусіць! — выпаліў я і патрос у паветры кулаком.

— Увогуле, падводзячы вынікі, — сказаў кот памахваючы лапкай і важна паварушыўшы вусамі. — Пасля гэтай эпідэміі, ты, нарэшце, пачнеш жыць, а не рэпеціраваць. Часу на разварушванне няма. Твая задніца павінна стаць танчэй, жонка шчаслівей, а зарплата больш. Дзеля зарплаты яшчэ, вядома, прыйдзецца папацець. Гэты псеўдаапакаліпсіс — табе намёк. Завяжы з пустымі марамі і пачні марыць правільна, у працэсе рэалізацыі задуманага. Зразумеў, лапа? Глядзі мне. Канатус! Памятай, што павінен быць канатус!

Я радасна кіўнуў. І тут кот раптам стаў на заднія лапы і загаварыў вельмі мяккім і ліслівым голасам:

— Калі пачуеце тры вы прачнецеся, Сяргей. Раз, два, тры.

Я адкрыў вочы. Аказалася, што я зручна для сябе ляжу на кушэтцы ў доктара Ісаака Фендэльмана. Побач сядзела Наташа.

— Ну вось вы і прачнуліся. Сеанс гіпнозу скончаны, — ласкава прамовіў псіхааналітык. — Вы вельмі добра паддаецеся ўздзеянню. Не ад кожнага пацыента можна дамагчыся такi такога якаснага апускання ў транс.

Мы горача падзякавалі доктару, нацягнулі маскі і выйшлі з кабінета. Было цудоўнае надвор'е — зусім не апакаліптычнае. Трэба было яшчэ заехаць у зоамагазін і купіць напаўняльнік для кацінага туалета. У Эдзіка (ці як там яго дакладна клiчуць) ён расходаваўся вельмі хутка.

— А хто такая гэта Маша Волкава? — спытала Наташа. — Раскажы падрабязней.

Я сумеўся, а жонка раптам падміргнула і весела сказала:

— А ведаеш, я таксама даўно хачу паспрабаваць утрох. Вось перажывем канец света і…

Раймяст

Гэты тэкст быў дасланы нам па пошце. Уласнага адрасу на лісце не было, але ў канцы рукапісу стаяў подпіс «Багдан Я.»

Надвор'е было пахмурнае і туман ахутваў вялікія, суровыя елкі, якія стаялі паабапал трасы. Гэтая бездакорна роўная дарога, з цёмным і мокрым палатном асфальту, вяла Багдана да яго мэты — вёскi Швяндубрэ, размешчанай на літоўска-беларускай мяжы.

«Святая дуброва» — так Багдан у думках перакладаў назву вёскі, пакуль круціў руль вялікага, чорнага пазадарожніка, набытага ўсяго два месяцы таму. Калісьці, яшчэ ў часы СССР, сямігадовы Багдан Ярко сябраваў са сваім равеснікам — Юргісам Маркявічусам — хлопчыкам, які жыў у Швяндубрэ. З беларускага боку мяжы, усяго за пару кіламетраў ад літоўскага паселішча, знаходзілася вёска Правалка. З дзяцінства Багдан чуў легенду пра старажытны горад, які размяшчаўся ў гэтых мясцінах, якраз на месцы літоўскай Швяндубрэ і беларускай Правалкі. Старэйшыя казалі, што горад быў пракляты і праваліўся пад зямлю разам з усімі жыхарамі, і таму іх вёска і называецца Правалкай. Маленькаму Багдану заўсёды было ніякавата, калі ён чуў гэтую гісторыю. Хлопчык уяўляў сабе вялікі падземны горад, дзе ніколі не свеціць сонца. А яшчэ больш Багдана палохалі думкі аб жыхарах гэтага праклятага месца…

Але мінулі гады і зараз, саракапяцігадовы, прыстойны і ўпэўнены ў сабе Багдан Барысавіч Ярко быў паспяховым навукоўцам біёлагам. Ён працаваў у найбуйнейшых інстытутах не толькі сваёй краіны, але і ўсяго свету. Час летняга водпуску Багдан стараўся праводзіць у той самай маленькай вёсцы — Правалцы, у якой жыў да свайго дзясятага дня нараджэння. Успаміны пра бесклапотныя дні дзяцінства, калі Багдан проста садзіўся на «велас» і ехаў да свайго сябра Юргіса са Швяндубрэ, заўсёды сагравалі душу вучонага і нават, як яму здавалася, натхнялі яго на новыя адкрыцці.

Калісьці юныя Юргіс і Багдан лавілі рыбу ў Нёмане, кралі яблыкі ў калгасных садах, стралялі з вялікіх рагатак па вясковых курыцах. А больш за ўсё хлапчукі любілі выпраўляцца ў лес за грыбамi. Яны збіралі самыя розныя грыбы: чырвонагаловікі, сыраежкі, баравікі, а потым нанізвалі іх на палачкі і смажылі над вогнішчам. У лесе яны заседжваліся да позняй ночы, а часам — да раніцы. Адзін раз сябры ледзь не патрапілі ў бяду, бо пасмажылi сабе на вогнішчы парачку паганак. Але своечасова падаспела бабуля Юргіса, якая пайшла шукаць зніклых з вёскі сяброў і без вялiкага клопату знайшла іх у любiмым лесе, а потым, канешне, спыніла пікнік і не дала хлапчукам паспрабаваць небяспечную страву. Мілыя ўспаміны дзяцінства… Багдан лагодна ўсміхаўся, калі ўбачыў наперадзе цёмныя, маленькія домікі…

«Вось і Швяндубрэ…»

Некалькі тыдняў таму вучоны адшукаў свайго сябра дзяцінства ў сацыяльнай сетцы. І чаму ён не зрабіў гэтага раней? Юргіс быў вельмі рады з'яўленню Багдана і адразу ж запрасіў яго ў госці. Літовец так і застаўся жыць у сваёй вёсцы і катэгарычна адмаўляўся пераязджаць у сталіцу — Вільню, хоць туды пераехалі амаль усе больш-менш маладыя людзі з іх вёскі.

Шыны чорнага пазадарожніка шумна ціснулі жвір на невялікай пляцоўцы, побач з дагледжаным дамком, пабудаваным з круглага бярвення. Заглушыўшы рухавік, Багдан хутка выскачыў з машыны і адразу ж убачыў Юргіса, які выйшаў з дому сустракаць госця. Юргіс быў такі ж высокі і светлавалосы, як і многія іншыя літоўцы. Сам Багдан — ніжэй ростам, але затое шыракаплечы, з вялікімі магутнымі рукамі, якімі ён не толькі пісаў навуковыя артыкулы, але і з задавальненнем калоў дровы на сваім двары ў Правалцы.

Сябры хутка падышлі адзiн да аднаго і абняліся.

— І колькі гэта гадоў прайшло? — спытаў Багдан, гледзячы на пастарэлы твар сябра і яго пасівелыя віскі.

— Атрымліваецца так, што больш за трыццаць, — адказаў Юргіс па-руску, з лёгкім літоўскім акцэнтам.

— Пайшлі ў дом, — дадаў ён, пляскаючы Багдана па плячы.

Адкрыўшы браму, сябры накіраваліся да жылля Юргіса. На сустрэчу ім выбегла даволі вялiкая нямецкая аўчарка і, падбегшы да гаспадара, пачала радасна брахаць. Багдан пагладзіў сабаку і той з відавочным задавальненнем лізнуў госцю руку.

— Гэта мой сабачы сябар — Завіша. А вось мой чалавечы сябар — Багдан. Пазнаёмцеся, хлопцы, — сказаў Юргіс, усміхнуўшыся.

У доме іх сустракала жонка Юргіса — Юраце. Гэта была маладая жанчына з вялікімі чорнымі вачыма і светлымі валасамі, высокая i моцная з выгляду, але ўсмешлівая і абыходлівая.

— Добры дзень, — сказала Юраце Багдану. — Муж вельмi шмат гаварыў аб вашым дзіцячым сяброўстве, i мне здаецца, я таксама з вамі сябравала.

Гаспадары і госць засмяяліся. Вечар прыйшоў і напоўніў дом цёплай гутаркай: сябры, зразумела, успаміналі дзіцячыя прыгоды, а Юраце слухала іх і радасна ўсміхалася.

— Давай заўтра паспрабуем схадзіць у лес, на грыбы нападзем, а? — прапанаваў у канцы размовы Юргіс. — Як табе ідэя? Збяром, пасмажым на вогнішчы, пасядзім доўга, ну каб сцямнела. Вось гэта будзе прыгода, як у нашым дзяцінстве!

— Я толькі за, — адказаў Багдан, пасмейваючыся і казычучы сабе пальцам нос.

Багдан уладкаваўся ў гасцявым пакоі, а прачнуўшыся з раніцы, адчуў сябе такім радасным і адпачыўшым, якім, здавалася, не адчуваў сябе ўжо гадоў дзесяць.

Паснядаўшы ў кампаніі Юраце, сябры накіраваліся на рыбалку, а затым, вярнуўшыся дадому, аддалі гаспадыні добры ўлоў. Мужчыны паабедалі і сталі збірацца ў лес за грыбамi. Падрыхтаваўшы ўсё што трэба, Багдан і Юргіс выйшлі з дому. Юраце раптам стала сур'ёзнай і нейкай змрочнай, і ціха сказала:

— Вельмі дзіўна, але мне не хочацца, каб вы ішлі ў той лес. Я разумею, што для вас гэта як вяртанне ў дзяцінства. Але ўсё ж… Паглядзіце на неба, здаецца, будзе дождж.

— Ну мы ж не цукровыя, не растаем, — весела сказаў Багдан, паціраючы рукі ў прадчуванні пагоні за грыбамі.

— Не хвалюйся, мы далёка не пойдзем, — сказаў Юргіс, падыходзячы да жонкі і цалуючы яе.

— Будзьце асцярожнымi, — адказала Юраце і падняла вочы да змрочных хмар, што віселі над Швяндубрэ.

Сябры хутка дайшлі да ляснога ўскрайку, на хаду слухаючы залівісты брэх Завішы, які бег за імі. Халоднае і вільготнае паветра напаўняла лёгкія. Удыхаючы глыбей водар соснаў, Багдан ступіў на лясную сцежку. Лес нібы спаў і вакол было ціха, толькі пад нагамі шамацела старое лісце ды скамечаныя іголкі елак.

Грыбы пачалі трапляцца на вочы даволі хутка. Не паспелі сябры заглыбіцца ў гушчар, як Юргіс знайшоў выдатны баравік. Той утульна ўладкаваўся ў моху пад хвояй, і нібы сам прасіўся ў спецыяльны мяшок, які людзі захапілі з сабой. Раптам Завіша, які бесклапотна бегаў вакол Юргіса, наморшчыў нос і злосна забрахаў. Устаўшы на месцы і павярнуўшыся да куста ляшчыны, які рос непадалёк ад дарогі, сабака выскаліў свае буйныя іклы. Сябры здзіўлена паглядзелі на свайго чацвераногага спадарожніка. Юргіс хутка падышоў да любімца і пашмаціў яго па галаве. Сабака супакоіўся, і кампанія рушыла далей.

Дзень пралятаў хутка. Лес ужо не здаваўся Багдану такім змрочным, як у першыя гадзіны палявання за грыбамi. Поўны мяшок сыраежак і баравікоў чакаў сваёй гадзіны, пакуль сябры разводзілі вогнішча. Прыемны пах дыму казытаў нос, а вакол ужо паціху стала цямнець. Завіша быў рахманы, сядзеў побач з вялікім каменем, які ляжаў на краі маленькай палянкі, што з'яўлялася прыстанкам для людзей і сабакі.

Сябры ўладкаваліся на двух асінавых ствалах, якія быццам спецыяльна ўпалі на зямлю дзеля жадаючых куды-небудзь прысесці падарожнікаў. Дождж так і не пачаўся.

«Вось гэта і ёсць шчасце» — думаў Багдан, гледзячы на полымя, якое хутка паглынала вялікія сухія галінкі.

Сябры нанізалі грыбы на тонкія палачкі.

«Прама як у дзяцінстве, сапраўды!»

— Я такі шчаслівы зараз, — раптам проста сказаў Юргіс. — Вось менавіта такога занятку мне і не хапала. Юраце не любіць лес, і амаль не ходзіць сюды. Яна заўсёды кажа, што яе мучаць нейкія нядобрыя адчуванні, калі яна заходзіць у гэты гушчар. Як быццам нехта на яе глядзіць, тарашчыцца ў спіну, і падкрадаецца бліжэй. Добра! Давай аб іншым! Раскажы яшчэ раз, чым ты там займаешся, ну, як вучоны?

— Так, усялякім глупствам, — хітра прыжмурваючыся адказаў Багдан. — Але, калі будзе поспех, тады атрымаецца паскорыць стварэнне вельмі важных лекаў.

Юргіс шматзначна памаўчаў. Сябры ўжо паспелі пакаштаваць грыбы і цяпер пілі самаробнае піва, якое варыў сам літовец. Багдан смакаваў ялкавы смак напою і злёгку ўсміхаўся, а Завіша працягваў спакойна сядзець ля каменя.

Нечакана сабака зноў наморшчыў нос і забрахаў, як ён ужо рабіў гэта некалькі гадзін таму. Але на гэты раз аўчарка не проста глядзела кудысьці ў кусты, а ўся падабралася, як быццам рыхтуючыся да скачка. Праз імгненне Завіша сапраўды сарваўся з месца і знік у густых зарасніках. Яго брэх хутка аддаліўся і заціх.

— Гэта што з ім такое? — неспакойна спытаў Юргіс. — Ніколі не бачыў, каб ён так сябе паводзіў.

— Можа там трус ці іншы лясны жыхар, — весела адказаў Багдан. — Не хвалюйся, зараз вернецца. Можа нават прыцягне нам трафей.

Але Завіша не вяртаўся. Між тым, вакол згусцілася самая сапраўдная цемра, праўда, вогнішча, утульна патрэскваючае і яркае, дапамагала людзям сагрэцца. Багдан бачыў, што твар Юргіса напоўнены трывогай, і ў святле трапяткога полымя вочы сябра сталі нібы два чорныя апалы, поўныя маленькіх агеньчыкаў. Нарэшце, Юргіс рашуча падняўся з месца.

— Пайду пашукаю Завішу, яго ўжо доўга няма, — заявіў ён.

— Я з табой, — адказаў Багдан і пачаў падымацца.

— Не-не, ты сядзі! Ты дапі піва пакуль. Гэта лепшая партыя, з тых, што я зварыў, — сказаў Юргіс спакойным і ўпэўненым голасам. — Я хутка вярнуся.

Літовец рашуча рушыў у кусты, у якія так хутка ўцёк яго сабака, а Багдан апусціўся назад на сваё наседжанае месца.

«Навошта я адпусціў яго аднаго?» — амаль адразу ж падумаў вучоны.

Цішыня, якая парушалася толькі трэскам вогнішча, стала здавацца яму злавеснай. Ён раптам усвядоміў, што сядзіць адзін у цёмным лесе, а яго сябар знік дзесьці ў гушчары. І тут Багдан прыгадаў расказ пра жонку Юргіса.

«Яна адчувала спіной нейкія погляды ў гэтым лесе і таму не хацела хадзіць сюды!»

Думкі Багдана цяклі хутка, і ён пачаў азірацца па баках. Цемра! Яна акружала паляну і толькі пачынаючае слабнуць вогнішча ўсё яшчэ было абаронай ад цёмнай начной заслоны.

Багдан падкінуў у агонь дроў і секунду пасядзеў, нахіліўшы галаву да каленаў. Потым ён рашуча ўстаў.

«Хопіць тут сядзець і карміць дзіцячыя страхі. Пайду за Юргісам…» — падумаў Багдан, на ўсякі выпадак намацваючы на поясе выдатны паляўнічы нож, падораны яму сябрам. Тым самым сябрам, які толькі што быў тут і знік…

«Нічога. Цяпер я адшукаю і Юргіса, і Завішу!»

Багдан рушыў да кустоў і, рассунуўшы галінкі, прадзерся скрозь буралом. Навуковец адразу ж убачыў маленькую сцяжынку. Ён павярнуўся, каб яшчэ раз зірнуць на вогнішча, якое было пакуль блізка. Багдана аддзялялі ад агню толькі некалькі галінак.

«Можа, варта вярнуцца? Не! Наперад!»

Прайшоўшы некалькі крокаў, Багдан раптам адчуў, што ззаду нешта адбылося, і ён зноў павярнуўся… Вогнішча, полымя якога толькі што весела мігцела паміж галінкамі кустоў, амаль патухла, і цемра ахутала ўсё навокал… І ў гэтай цемры Багдан, зусім выразна, адчуў чыйсцi пільны погляд… Ліпкі страх накрыў яго ў адно імгненне. Сэрца загрукала, як пасля імклівага бегу. Але ён мацней сціснуў ручку нажа і рушыў далей.

«Гэта толькі гульнi твайго ўяўлення. Толькі яны! Тут нікога няма!»

Ён працягваў прадзірацца скрозь зараснікі. Доўжылася гэта даволі доўга. Нарэшце, ужо пачынаючы стамляцца вучоны, убачыў вялізны валун, які ляжаў побач са старым тоўстым дубам. Здавалася, хтосьці спецыяльна стварыў гэтую карціну, сабраўшы разам гіганцкі камень і дрэва. Багдан успомніў старажытную легенду, пачутую яшчэ ў дзяцінстве:

«Чорт нёс вялізны камень, каб перагарадзіць раку, але ўпусціў, і з таго часу гэты камень так і называецца…»

— Чортаў камень, — сказаў вучоны ўслых.

Абышоўшы валун вакол, Багдан раптам заўважыў нешта цікавае. Бок каменя, аброслы мохам, нешта хаваў. Якраз паміж каранямі дрэва i валуном, бачная была даволі вялікая яма, ці нават хутчэй нара. Багдан прысеў на кукішкі і пачаў углядацца ў цёмную студню, якая зеўрала ў зямлі. І ў гэтую секунду ён выразна пачуў аддалены брэх! Так! У глыбіні нары брахаў сабака.

— Завіша! — гучна паклікаў Багдан.

Ён паўтарыў заклік, а потым паклікаў яшчэ раз, але навокал было ціха. Нечакана брэх пачуўся гучней. Унутры нары сапраўды брахаў сабака. Багдану нават здалося, што ён пазнаў гэты брэх і брэша менавіта Завіша. Забыўшыся, Багдан набраў больш паветра ў лёгкія і пралез у нару. Ён адразу ж адчуў, што імкліва слізгае ўніз — хутка з'язджае па пяску на жываце. Яшчэ праз імгненне спуск скончыўся, і Багдан вываліўся з вузкага лаза на цвёрдую, роўную паверхню. Ён не стукнуўся моцна, але баяўся паварушыцца. Вакол была непраглядная цемра. Нарэшце Багдан перавярнуўся на спiну і стаў прагна ўдыхаць цёплае, спертае паветра. Пахла ігліцай і мускусам.

Зняўшы са спіны заплечны мяшок, вучоны навобмацак пачаў шукаць у ім патрэбны зараз больш за ўсё на свеце прадмет. Рукі ліхаманкава перабіралі змесціва заплечніка.

«Не, не, іншае…»

Нарэшце ён адчуў, што трымае тое, што шукаў. Пстрычка! У руцэ Багдана засвяціўся вялікі паходны ліхтар з магутнымі батарэйкамі. Святло павінна было дапамагчы знайсці зніклага Юргіса… І Завішу.

«Завіша!»

Менавіта ён брахаў тут, у цемры!

— Завіша! — паклікаў Багдан, водзячы ліхтаром навокал. Але тут вучоны на час забыўся пра сабаку! Убачанае ўразіла яго. Ён знаходзіўся ў скляпеністым калідоры, падобным на старажытныя падвалы каталіцкага манастыра, які ён агледзеў калісьці на экскурсіі ў Гароднi.

«Але хто мог зрабіць такое тут? Хто стане будаваць падземныя хады ў лесе?»

Думкі Багдана блыталіся, але ён ведаў, што мусіць рабіць.

— Юргіс! Завіша! — зноў паклікаў вучоны і рушыў наперад.

Калідоры беглi бясконцымі тропамі. Дзе-нідзе са столі капала вада. Аглядаючы сцены Багдан пераканаўся, што яны сапраўды складзены з чырвонай буйной цэглы, вельмі старажытнай і трывалай з выгляду. Падлога была выбрукавана каменнымі пліткамі.

«Але як такое магчыма?»

Крок за крокам ён рухаўся ўглыб. Час перастаў існаваць, і Багдан таксама знік, і ўжо не ведаў ці выберацца назад. Як ні дзіўна, яго страх прыціх. Ён як п'яны рухаўся далей і далей, водзячы ліхтаром верх-уніз. І тут вучоны спатыкнуўся і ўпаў. Ачуўшыся, ён накіраваў ліхтар на нешта… Тое, што ляжала на падлозе…

«Ды што гэта такое? Гэта… Гэта ж…»

Ён пачаў абмацваць сваю знаходку. На падлозе ляжала цела, якое было цалкам нерухомае, але дакладна належала чалавеку. Багдан мацаў рукі і ногі, якія здаваліся цвёрдымі і тонкімі, як косткі. Гэты чалавек быў апрануты ў нейкі старадаўні гарнітур — такія Багдан бачыў у гістарычных фільмах. Але галоўнае — яго твар! Багдан падняўся на ногі і адскочыў да сцяны. Замест твару быў голы чэрап.

«Яго рукі і ногі не худыя як косткі — гэта і ёсць косткі. Гэта шкілет у старажытным адзенні. Але ягоны чэрап. Што з яго чэрапам?»

Дзіўнае стварэнне на падлозе мела чэрап нейкага звера. Прыгледзеўшыся Багдан вырашыў, што гэта галава вялізнага сабакі ці ваўка. І ў гэты момант падзямелле напоўніў блізкі і такі жаданы зараз сабачы брэх. Багдан уздрыгнуў і кінуўся наперад. Брэх станавіўся ўсё бліжэй. Прабегшы некалькі метраў, вучоны ўбачыў Завішу.

«Завіша!» — душа Багдана напоўнілася неверагодным захапленнем.

Сабака хутка падбег да чалавека і пачаў радасна брахаць і віляць хвастом.

— Завіша! Вось і ты, морда! Ах, морда! Але дзе Юргіс? Дзе твой гаспадар?

Радасць дзвюх істот, якія знайшлі адно аднаго ў страшным падзямеллі, магла б, мабыць, доўжыцца вечна. Чалавек прытуліўся да сабакі, а той уткнуў у плячо Багдана сваю пысу. Вучоны пачаў гладзіць сабаку так, нібыта ён належаў яму, а не Юргісу, і ён сам, а не літоўскі сябар, гадаваў Завішу з нараджэння. Але якраз у той момант, калі сабака лізаў Багдану руку, вучоны рэзка адчуў прыліў страху і тое самае нядаўняе адчуванне пільнага погляду. Яно стала расці ў ім і засланяць сабой усё астатняе. Павольна ўзняўшы ліхтар, Багдан прыгледзеўся… Ён узіраўся туды, куды ўпаў прамень яго электрычнай свяцiльнi. Перад ім, усяго за некалькі дзесяткаў крокаў, стаяла постаць у такім жа старадаўнім гарнітуры, які быў на знойдзеным нядаўна шкілеце. Прамень слізгаў вышэй і вышэй… Яшчэ вышэй… Яшчэ… і нарэшце спыніўся на галаве незнаёмай істоты. Гэта не быў чэрап! Галава з плоці… Яе пашча выскалілася мноствам вострых зубоў. Жудасная морда ваўка, з лютымі, жоўтымі вачыма! Жахлівы рык напоўніў скляпы! Ніколі Багдан не чуў такога страшнага і агіднага гуку, падобнага адначасова на рык ільва, пагрозлiвае бурчанне гіганцкага сабакі, і нават на хрыплы, раз'юшаны крык чалавека.

«Хутчэй, уцякаць! Бегчы! Бегчы!»

У наступнае імгненне яны з Завішам ужо беглі па калідоры, назад — у той бок адкуль прыйшлі.

Наперадзе замаячыў шкілет, які ляжаў на падлозе. Цяпер ён ужо не здаваўся такім страшным, бо ззаду, Багдан добра гэта чуў, бегла жывая пачвара з воўчай пашчай.

«Хутчэй!»

Нечакана, сэрца чалавека, які бег так хутка, як толькi мог, хваравіта сціснулася…

Шкілет, які ляжаў на падлозе, ускочыў на ногі і выдаў працяглае выццё, а ў пустых вачніцах чэрапа запаліліся жоўтыя, яркія агні. Шлях быў зачынены! Багдан і Завіша ўсталі як слупы, а лютае выццё тупаючай ззаду пачвары хутка набліжалася…

«Такога не бывае! Не можа быць…»

І ў гэты момант Багдан убачыў у сцяне старыя жалезныя дзверы, размешчаныя ўсяго за некалькі метраў ад іх з Завішам. Акрылены надзеяй ён кінуўся наперад і пацягнуў на сябе ручку ў выглядзе ваўчынай галавы. Дзверы падаліся і чалавек з сабакам амаль кулём укаціліся ў даволі вялікае і пустое памяшканне.

«Дзверы! Хутчэй зачыніць!»

Яго рукі ліхаманкава трэсліся. Багдан з усёй сілы зачыніў дзверы і ўбачыў вялікую і магутную іржавую зашчапку, якую ён неадкладна засунуў. Якраз своечасова! Магутныя ўдары абрынуліся на жалезную перашкоду. Пачвары вылі і драпалі яе кіпцюрамі. Але ў іх лютых крыках неўзабаве сталі прабівацца ноткі адчаю. Яшчэ некалькі імгненняў і з таго боку ўсё сціхла.

У пакоі была тая ж жудасная цішыня, якая напаўняла калідоры да з'яўлення пачварных стварэнняў з ваўчынымі мордамі.

«Немагчыма! Гэта проста кашмарны сон!»

Навуковец у знямозе апусціўся на падлогу. Завіша лёг побач. Цяпер Багдан быў гатовы расплакацца.

Аддыхаўшыся, вучоны сказаў сабе, што проста абавязаны супакоіцца.

«Ня час зараз плакаць! Ня час! Дзеля Юргіса я павінен сабрацца. Я павінен дапамагчы сябру! Але што гэта за пачвары? Ох, не…»

Багдан у жаху ўявіў сабе, як гэтыя істоты зацягваюць у свае падзямеллі Юргіса. Ён зноў запаў у роспач і агледзеўся вакол, як быццам шукаючы дапамогі… Ліхтар згубіўся падчас уцёкаў ад пачвар, і ў пакоі стаяла непраглядная цемра.

Але раптам, у куце памяшкання, загарэўся маленькі агеньчык…

«Свечка! Гэта ж свечка!»

Багдан уздрыгнуў ад нечаканасці і адскочыў да дзвярэй. У куце, там, дзе запалілася свечка, нехта сядзеў. Чалавек у лахманах і з доўгімі валасамі, якія закрывалі твар. Незнаёмы не рухаўся і нават, здавалася, не дыхаў. Багдан працягнуў прыглядацца. Чалавек, калі гэта сапраўды быў чалавек, пакуль нічым не пагражаў няпрошаным гасцям жудаснага падзямелля.

«Я павінен загаварыць з ім…»

— Хто… Хто вы такі? Як адсюль выйсці? — спытаў нарэшце Багдан.

Незнаёмы ў лахманах не адказваў. Багдан некалькі разоў паўтарыў свае пытанні, але так і не дачакаўся адказу. Увесь гэты час Завіша спакойна ляжаў на падлозе. Калі запалілася свечка, сабака павярнуўся ў бок загадкавага чалавека, але не паказваў страху ці злосці. Пасля таго, як Багдан паўтарыў свае пытанні некалькі разоў, Завіша рэзка падняўся і пайшоў проста да незнаёмца ў лахманах.

— Фу! Завіша, да мяне! — выгукнуў Багдан.

Але сабака не паслухаўся. Ён павольна і спакойна падышоў да істоты, якая сядзела ў куце пакоя. І як толькі сабака спыніўся, чалавек у лахманах, не паднімаючы галавы, працягнуў руку і пагладзіў сабаку па галаве. Завіша спакойна вытрымаў гэты дотык.

— Як выйсці адсюль? Гэта не так проста! — нечакана прамовіў незнаёмец.

Ён падняўся на ногі і адкінуў валасы з твару, а затым працягнуў:

— Ну, а хто я такая ты даведаешся пазней!

«Гэта ж дзяўчына!»

Незнаёмка аказалася стройнай і даволі высокай. У яе былі густыя, цёмна-русыя валасы, некаторыя пасмы адлівалі каштанавым колерам. Вялікія светлыя вочы глядзелі так, што іх погляд як быццам праймаў чалавека да самых патаемных глыбінь душы і рабіў відавочнымі самыя вялiкiя яго таямніцы.

Памаўчаўшы імгненне, дзяўчына працягнула:

— Тыя істоты ў тунэлі — ваўкалакі. Калісьці яны былі жыхарамі прыгожага горада Раймяста. Але горад быў выдатным таму, што яго жыхары рабавалі суседнія селішчы, забіралі сабе чужыя багацці. Дзякуючы гэтаму Раймяст багацеў. А пасля набегу, жыхароў спустошаных месцаў забівалі. Аднойчы захопнікі спалілі адзін вельмі вялікі горад дашчэнту. Выратаваліся людзі адтуль, а потым доўга чыталі заклён і праклялі гараджан Раймяста. Горад праваліўся пад зямлю, а яго жыхары сталі такімі, якімі ты іх бачыш. Нават тыя ваўкалакі, ад якіх застаўся толькі шкілет, працягваюць жыць. Часам яны выходзяць на паверхню, і людзі могуць адчуць іх позiрк.

— Але як ім дапамагчы? — спытаў уражаны Багдан. — Можа ёсць спосаб зняць заклён?

— Не, спосабу няма, — адказала дзяўчына, — іх злачынства такое, што яны будуць расплачвацца за яго вечна.

— Але, гэтыя калідоры, гэта ж не горад, праўда? Дзе ж сам той Раймяст? — сказаў Багдан.

— Калідоры пабудавалі пазней, яны прызначаны для гасцей, такіх як вы. Горад яшчэ ніжэй. Туды вы і адправіцеся!

З гэтымі словамі дзяўчына нахілілася і ўзяла рукой цяжкае металічнае кальцо. Багдан толькі цяпер заўважыў шчыльна зачыненыя, іржавыя дзверцы. Лёгка адкрыўшы люк, дзяўчына жэстам паказала вучонаму, каб ён спускаўся ўніз, а сама адышла ў кут пакоя, села і замоўкла. Багдан не адважыўся яшчэ штосцi казаць.

Праём люка вывеў Багдана з Завішам на вузкую вінтавую лесвіцу, па якой яны сталі спускацца ўніз. Здавалася, сходы ніколі не скончацца.

Яны спускаліся ўсё ніжэй і ніжэй. Багдан ужо нават не лiчыў прыступкi.

Нарэшце, яны падышлі да жалезных дзверэй. Вучоны змог толькі крыху прыадчыніць iх.

Праціснуўшыся ў вузкую шчыліну, чалавек і сабака апынуліся ў зусім іншым свеце, дзе было значна больш прасторы, чым у вузкіх тунэлях. Месца было падобным адначасова на Швяндубрэ і Правалку. Змрок запаўняў усю прастору і невялікія драўляныя дамы, як быццам віселі з двух бакоў галоўнай вуліцы гэтага прывіднага горада.

Аднак тут цемра не была такой непранікальнай, як у тунэлях. Зверху струменілася белае прывіднае святло, падобнае на ззянне месяца. Але што менавіта давала гэтае змярцвелае асвятленне Багдан не разумеў.

Навуковец рушыў наперад і Завіша тут жа рушыў услед за ім. Крокі чалавека гулка аддаваліся рэхам пад нябачным скляпеннем. Усе дамы не мелі вокнаў і дзвярэй, i цемра ў пустых праёмах пабудоў здавалася намнога цямнейшай за шэры змрок вуліцы. У гэтых дамах таілася нейкая пагроза, якую чалавек і сабака добра адчувалі.

«Гэтае месца поўнае болю і жаху!»

Неўзабаве вуліца вывела Багдана і Завішу на круглую плошчу. Жудасныя, збітыя з грубых дошак, высокія дамы, акружалі пустую прастору. У цэнтры не было нічога, акрамя нейкага падабенства драўлянага храма. Яго гатычныя вокны здаваліся такімі ж страшнымі і пустымі, як і вокны дамоў вакол… І за гэтымі вялікімі, вострымі вокнамі, таілася яшчэ больш цёмная пустата.

Выйшаўшы ў цэнтр плошчы, чалавек і сабака спыніліся.

«Далей ходу няма!» — Багдан раптам выразна пачуў у галаве гэтую фразу.

— Вы прыйшлі! — як бы паўтараючы, сказаў насмешлівы, звышнатуральна нізкі, голас, які зыходзіў аднекуль з-за спіны вучонага.

Багдан павярнуўся. Перад ім стаяла дзіўная, худая і выгнутая істота, цела якой было не менш за тры метры ў даўжыню. Яно было захутана ў лускаватую матэрыю, а можа быць гэта была яго ўласная скура. Змяіная галава звешвалася на тонкай шыі, з вялікай вышыні, амаль да самай зямлі. Чырвоная морда і змяіны язык істоты былі пакрыты жоўтымі пухірамі, а вочы гарэлі яркім, смарагдавым святлом.

Калi стварэнне з'явілася, на ўсім пляцы нечакана запаліліся велізарныя вогнішчы. Стала нашмат святлей, і Багдан выразна ўбачыў, што вакол стаялі вялізныя драўляныя скрыні. Нечакана скрыні разляцеліся ў трэскі, адчыняючы іржавыя клеткі, поўныя людзей. Людзі як быццам спалі, але ўжо пачыналі прыходзіць у сябе і варушыцца.

— Я — Агністы Змей, — прадставілася дзіўная істота з доўгім целам.

Уражаны Багдан маўчаў, а Завіша пачаў ціхенька гыркаць.

— Не часта ў нас бываюць вось такія наведвальнікі, Багдан, — працягваў Змей. — Ты вельмі значная фігура і ганаровы госць, хаця і сам яшчэ не ведаеш пра гэта. Ты можаш сёе-тое зрабіць, нешта важнае для таго, верхняга свету! Але гэта толькі калі я адпушчу цябе. А мне здаецца, табе лепей застацца тут, у нас.

Пакуль Змей гаварыў, людзі ў клетках ачунялі і сталі крычаць і плакаць, просячы аб дапамозе. З усіх бакоў пачуўся тупат і неўзабаве на плошчу выбеглі дзясяткі ваўкалакаў. Яны рыкалі і вылі, а іх вочы ярка свяціліся жоўтым святлом у паўзмроку праклятага горада. Вогненны Змей агледзеў усіх прыбеглых пачвар, падняў галаву і гучна зашыпеў. У гэты ж момант ваўкалакі кінуліся да клетак з людзьмі і сталі разломліваць пруты. Дабраўшыся да палонных, пачвары пачалі рваць іх на часткі. Багдан зачыніў вушы, бо не меў моцы выносіць жудасныя крыкі ахвяр, якіх раздзіралi ваўкалакі. Завіша заліваўся гучным брэхам.

— Гэтыя людзі былі грэшныя, — загаварыў зноўку Змей. — Так што не варта моцна перажываць. Сёння іх ірвуць на часткі, а заўтра яны зноў прачнуцца ў гэтых клетках. Такі закон нашага Раймяста. І ваўкалакі, і іх ахвяры, назаўжды прыкаваныя да гэтага месца. Але госці накшталт цябе, Багдан, могуць часам вярнуцца назад. Ты, зрэшты, занадта каштоўны трафей. Ня думаю, што я магу цябе адпусьціць.

Змей тонка і перарывіста засвістаў, закінуўшы галаву, і Багдан зразумеў, што гэтая агідная істота смяецца.

У гэты ж момант двое ваўкалакаў перасталі мучыць няшчасных людзей і кінуліся да Багдана. Яны былі ўжо блізка, а вучоны нават не паспеў выхапіць свой паляўнічы нож. Але на дарозе ў пачвар нечакана апынуўся Завіша. Лютая сутычка з ваўкалакамі не працягнулася і хвіліны. І вось ужо верны сабака ляжаў на зямлі ў лужыне ўласнай крыві.

«Завіша!»

І ў гэты момант, у цэнтры плошчы, зьявілася дзяўчына. Тая загадкавая незнаёмка, якая пусціла Багдана і Завішу ў Раймяст. Цяпер на ёй былі не лахманы, а блiскучая кальчуга і зялёны панцыр. У руках дзяўчыны свяціўся, пераліваючыся зялёным полымем, крыху выгнуты меч, з чырвоным рубінам на эфесе. За спіной у ваяўніцы былi сярэбраныя лук і стрэлы. Яна імкліва кінулася на ваўкалакаў і стала секчы іх сваім мячом. Пачвары нават не спрабавалі супраціўляцца, а толькі ў жаху разбягаліся хто куды.

— Што гэта значыць, — прашыпеў Змей. — Ты не можаш тут распараджацца, Мерэйна!

— Магу, — адказала дзяўчына, — калі ты замахваешся на прышэльцаў. Я вырашаю іх лёс, а ты толькі глядзіш за гэтымі дзікімі стварэннямі.

Змей замоўк на імгненне, а потым яхідна прамовіў:

— Я заўсёды ведаў, што ты дурнiца, Мерэйна.

На твары дзяўчыны мільганула злосць, яна выхапіла лук і, хутка наклаўшы стралу, адправіла яе ў пачвару, цэлячыся прама ў змяіную пысу. Змей імгненна знiк у паветры, і страла, прасвістаўшы, упілася ў адзін з драўляных будынкаў.

Багдан кінуўся да Завiшы, які ляжаў на зямлі. Адважны сабака, які бараніў сябра свайго гаспадара, ужо не дыхаў.

«Чаму гэта здарылася…» — Багдан дрыжаў усім целам, але хацей стрымаць сябе… Ён ўбачыў, што названая Мерэйнай дзяўчына ідзе да яго.

— Не варта табе хвалявацца, чалавек, — сказала Мерэйна, са спагадай гледзячы на Багдана. — Пойдзем, цябе ўжо чакаюць.

Яна паказала рукой на драўляны храм, у вокнах якога загарэліся маленькія агеньчыкі свечак.

Багдан устаў і хістаючыся пайшоў да будынка. Ён не адчуваў нічога, акрамя жахлівай стомленасці і пачуцця страшнай страты. Але ўвайшоўшы ўнутр, ён імгненна ачуўся і адчуў невымоўную радасць. У маленькім памяшканні, застаўленым белымі кветкамі і зялёнымі свечкамі, яго чакаў Юргіс. Пакой напаўняў водар суніц і свежаскошанай травы.

— Ты? Юргіс, ты? Багдан не знаходзіў слоў.

— Так, — проста адказаў яго сябар.

— Я рады… Рады! Але Завіша… Прабач, я не збярог яго. Ён… Ён загінуў.

— Яшчэ не, — адказаў Юргіс з цеплынёй у голасе.

— Але куды ты прапаў, што тут увогуле адбываецца? Ты ведаеш?

— Гэты свет знаходзіцца паміж нашым светам і светам адкуль ужо нельга вярнуцца ў тое ж самае цела. Але ты яшчэ можаш зрабіць гэта, Багдан. Ты значна важнейшы за мяне. Ты важны для ўсіх, а я толькі для Юраце. Мы з ёй усё роўна аднойчы сустрэнемся. Твой шлях яшчэ не скончаны. Мерэйна можа цябе вярнуць. Яна багіня таго лесу, дзе мы з табой схадзілі на наш заключны пікнік, — у апошніх словах Юргіса пачуўся пяшчотны смутак.

— Багдан! Твой сябар мае рацыю! Ты можаш зрабіць тое, што будзе важна для ўсіх людзей. Вынайдзены табой лек выратуе мільёны жыццяў і гэта здарыцца ўжо хутка, — голас Мерэйны стаў строгім. — Я хачу, каб ты вярнуўся, але выбар за табой.

Багдан моўчкі глядзеў на Юргіса, абдумваючы тое, што пачуў.

— Ты павінен застацца? — спытаў ён нарэшце.

— Так, — адказаў Юргіс. — Аднойчы мы ўбачымся з табой.

— Тады я згодзен, — амаль шэптам сказаў Багдан, пасля таго як зірнуў на сябра доўгім позіркам…

Навуковец расплюшчыў вочы ў бальнічнай палаце. Неверагодная слабасць напаўняла ўсё яго цела, і ён доўга не мог зразумець, што з ім і дзе ён. Багдан больш-менш ачуўся толькі праз два дні, і калі ў палату зазірнуў лекар, пацыент спытаў слабым голасам:

— Доктар, што са мной здарылася? Што з маім Юргісам?

— Вы атруціліся грыбамі ў лесе. Вас знайшлі даволі хутка, дзякуючы спадарыні Юраце. Яна запэўнівала, што ў яе дрэннае прадчуванне і прымусіла паліцыю шукаць вас. Становішча было сур'ёзнае, але зараз небяспека для вас мінула. Што да спадара Маркявічуса… Мне не варта было б хваляваць вас, але, я буду шчыры. Нажаль, нам не ўдалося яму дапамагчы.

Багдан заплюшчыў вочы, але тут жа пачуў крокі і ціхае прывітанне. Ён паглядзеў на новага візіцёра. На парозе палаты стаяла Юраце. Яе змардаваны болем твар казаў пра тое страшнае гора, якое ёй давялося перанесці, але жанчына старалася ўсміхацца.

— Як ты, Багдан? — спытала яна.

— Я… Мне лепей, дзякуй… Юраце, мне так шкада…

Жанчына глыбока ўздыхнула і рэзка закрыла вочы рукой, але хутка апусціла руку і сказала, імкнучыся надаць голасу бадзёрасць:

— А ў мяне тут яшчэ наведвальнік. Гэй, Завіша, да мяне!

У гэта імгненне ў палату ўбег сабака і кінуўся да пасцелі Багдана.

— Вы, здаецца, звар'яцелі, — з дакорам прамовіў доктар, пляснуўшы рукамі. — Гэта ж бальніца! Як вы ўвогуле правялі сюды сабаку? Гэта строга забаронена!

— Нічога доктар, нічога страшнага, — адказала Юраце, усміхаючыся і гледзячы на лекара бліскучымі вачыма.

У гэты час Завіша лізаў руку Багдана, а па шчоках слабога, цяжка дыхаючага чалавека ў ложку цяклі слёзы.

Ляцелі

Віктар Антонавіч Марчук, скажам шчыра, гідкі стары. Кажуць, што знайшлі яго падчас вайны яшчэ, ва ўзросце маленства. Ну прынялі і пусцілі, так бы мовіць, у людзі. А выйшла вунь як. Я сам, Андрэй Пятровіч Ганулік, не моцна малодшы за Марчука, але ўжо значна больш кемлівы — гэта факт, як кажуць, жалезабетонны. І страшна падумаць, 2020 год на двары, а Марчук гэты дагэтуль, як кажуць, язычнік… Вось такія справы. У царкву нашу не ходзіць, а трэба сказаць, што ў нас у Азёрах прыход стары і царква старажытная, яшчэ з часоў роднай нашай Расійскай Імперыі, вось як. Ну і, значыць, Марчук не ходзіць… Гэта ўжо як кажуць. Ходзіць ён у лес і моліцца там пянькам ды камяням. Агідна пісаць нават аб такім. Неяк раз і мяне клікаў ён на свае маленні і я, як кажуць, быў слабы, ужыў крыху настойкі, не з аптэкі, а сваёй, і хоць для здароўя выключна, але ўсё ж захмялеў неяк. Ну і вось пайшоў я з ім. Слабы быў, ох. А там, у тым лесе, ён мне і паказаў дзеўку з катом. Бачу ляціць! Слова гонару! Ляціць! Дзеўка доўгавалосая і кот — чорны, сволач, як вугаль, і вялізны. Кажа мне Антоныч, што гэта багіня нейкая, і клічуць яе Мерэйна. А прозвішча, як кажуць, Патэстас. Ну і вось прызямліліся яны, дзеўка і кот, і да Антоныча ідуць, а ён на калені перад імі… Раз! Ну пагаварылі яны трахец, а потым бліжэй да мяне падыходзяць. Я стаю і, як кажуць, ачмурэў. А дзеўка тая і кажа:

— Даўно маліўся, Пятровіч? Кожны дзень маліся.

Я адказаць не паспеў, а кот гэты паганы зарагатаў і паляцелі яны ў неба. Вось такая і была справа, як кажуць, дарагія таварышы начальнікі. Я сам чалавек разумны, у адрозненне ад Антоныча, які ў палітычнай сітуацыі не вельмі разумее і ўсякія баламутствы, як мне здаецца, зрабіць можа. Таму заклікаю вас прыняць меры і заняцца Марчуком гэтым, пакуль шчэ не позна. Адрэагуйце, таварышы, на сігнал, калі такая ваша воля будзе. З павагай Ганулік А. П.

Выбар

Вёска Вароны даволі такі вялікая. Калісьці была яшчэ большай, але людзі пераязджалі хто куды. Шмат хто ў суседняе Дэмбрава, а хтосьці ў Мінск ці Гродна.

Наша з бацькам хата стаяла ля самага краю. Побач тут з аднаго боку лясок, а з другога жылі Капцэвічы. Муж, жонка і сынок іх. Міцька Капцэвіч мужык лагодны і вясёлы. У калгасе ён на добрым рахунку быў тады, але потым сышоў з сям'і, ды і з'ехаў з вёскі. Не ведаю куды. Кажуць, у Сібір падаўся. Моцна мучыла яго жонка — Ірка. Калі ў хаце ня ладзіцца, усё наўкол ня граецца. Так мой бацька казаў. Моцна Ірка дурыла мужыка. Так дурыла, што ён аж моцна піць пачаў. Міцька таксама, вядома, быў той яшчэ жук вусаты. Часам і з бабамі мог на рэчку пайсці. Там яны нiбыта купаюцца, а ён ім песні пад баян спявае. Спяваць любіў вельмі. Спяваў пакуль не цямнела. А што далей у іх там, тое ўжо ў цемры і не відаць. Дома потым скандал. Яны гарлапаняць, а мы з бацькам слухаем. Хочаш не хочаш, а будзеш слухаць. Яны ж і на двор свой часцяком выбягалі. Ірка за вілы хапалася, а Міцька мог сякеру прыхапіць. Адзін сякерай трасе, а іншая віламі махае, а чуваць іх за кіламетр. Псіхлячэбніца, што тут яшчэ скажаш.

Больш за ўсё шкада нам было малодшага Капцэвіча — Віцьку. Добры хлопчык. Росту высокага і моцны. А добры якой быў. Сапраўды добры малец. Быў Віцька цёмнавокі і светлавалосы, і любіў фігуркі з дрэва выразаць. Танкі і гарматкі ўсякія. Аднойчы нават вялікі крэйсер змайстраваў, і размаляваў яго як мае быць: чырвоныя зоркі і сцягі. Усё як у сапраўднага крэйсера.

Калі ўсе разам Капцэвічы былі, малец хоць як птушаня ў зязюлі, але жыў. А як Міцька ад Iркi сышоў, так тут дзецюку зусім ужо жыцця ня стала. Тады Віцьку гадоў дзевяць было. Аднойчы прыйшоў ён да нас. Збег ад Iркi. Сядзіць і плача. Што тут зробіш. Супакоілі яго як маглі. Баця ў краму збегаў і пернікаў яму купіў, цэлы пакет. Акрыяў Віцька крыху і кажа мне:

— Дзядзька Антон, за што яна мяне так? Лупіць куды дастане. Я і па хаце прыбіраюся, і па гаспадарцы ўсё як мае быць. Як ўстаць свінням даць, так зноўку я. Нават карову і тую я сам даю і малака маме прыношу.

— Ну, ты, Віцька, не журыся. Ты малец добры. А маці стамілася проста. Жыццё ў яе такое. Будзе такi час, калi і яна супакоіцца.

Кажу, а ў самога на душы пагана.

Вось баба! Роднага сына як жывёлу трымае! А чым малец дрэнны? І па гаспадарцы і рахманы. Чаго яшчэ трэба. Шкада пацана.

А Віцька маўчаў маўчаў, а потым і прашаптаў нам з бацькам, як быццам баяўся, што Ірка пачуе:

— Кажа яна мне, што я моцна бацьку ёй нагадваю. А бацьку яна ведаеце як ненавідзіць. Ух! Аж страшна.

Пацан і праўда на бацьку падобны. Як дзве кроплі.

— Ладна Віцька, не хвалюйся. Падрасцеш, дык іншая размова будзе. Там вы ці памірыцiся, ці яна тады не зможа цябе моцна крыўдзіць, — так баця мой сказаў.

Яшчэ больш пагана на душы ў мяне стала, але я не паказаў. Улыбаюсь бацьку ды хлапцу, ну і кажу:

— Ты ж глядзі які малайчына. Расцеш хутка, як быццам расцiнак аб'еўся.

Бачу, у пацана вочы загарэліся. Цікава, мабыць.

— А што гэта за расцiнкi, дзядзька Антон? Ці вы жартуеце так?

— Жартую, Віцька, жартую, вядома. Ты ж вялікі ўжо. Павінен разумець.

Бачу, пачырванеў хлопец. Сорамна яму стала. А сам я думаю:

«Добры малец. І наіўны нейкі. Такіх і лёс любіць. Павінна ў яго ўсё на свае месцы ўстаць. Ды і мы дапаможам неяк.»

Пайшоў Віцька дадому, а ўвечары зноў вяртаецца. Нос разбіты і кроў капае. Ірка яго «прылашчыла». Хто ж яшчэ.

Прыйшлося бацьку да яе схадзіць. Доўга лаяліся яны ў хаце Капцэвічаў, а як бацька вярнуўся, так і кажа:

— Дай, Антон, цукроўкi. Той што ў шафе чырвонай стаiць яшчэ. Цяжка з гэтай бабай бадацца, а як вернешся ад яе, так і на душы смутак. Вып'ю хоць, супакоюся. Павінны мы пацана гэтага ад яе берагчы. Была яна добрая баба, калісьці. Ты дык тады ў горадзе жыў — не памятаеш. А я памятаю. Добрая была. А як з Міцькай звязалася, так нешта ў яе не ў прамы шлях пайшло, а ў крывы кут устала. Пяць разоў ужо з ёй гаварыў пра Віцьку. Не чуе! Як з дубам балбатаць.

Віцьку мы ў сябе спаць пакінулі. Я за яго партфелем да Iркi схадзіў, каб пацан ў школу заўтра пайшоў. Ірка ўжо і спаць уклалася. На стале чарка пустая і бутля. Піла зноў, дурніца. Дзе сын пляваць ёй, мабыць. У хаце брудна, смурод. Хоць Віцька і прыбіраецца часта. Але маці ўсё хуценька зноўку засмечае…

Узяў я партфель і выходзіць ужо хацеў, але тут чую — Ірка заварушылася. Застыў я, а яна прыўзнялася і глядзіць на мяне. Хвіліну напэўна глядзела і зразумець не магла, хто перад ёй. Сцямнела ўжо. У хаце лямпы не гараць. Цемра.

— Ты, Антон?

— Я.

Села яна на ложку і кажа:

— Чаго трэба? Скрасці рашыў нешта? А можа бабскага цела захацелася? Так ты скажы. Я не супраць.

Засмяялася Ірка п'яным рогатам і ляжкамі голымі затрэсла. А мне аж плюнуць на яе захацелася.

— Ты хоць дзе сын твой ведаеш? Або зусім на Віцьку забылася?

— А чаго пра яго памятаць. Ён вунь у пакоі сваiм спіць, засранец. Сёння злаваў мяне, вось і атрымаў. Спіць ужо. Заўтра ў школу яму.

— У школу. Правільна кажаш. Вось я за партфелем яго і прыйшоў. Баіцца ён дадому ісці.

— Гэта ён баіцца? Так ён у вас значыць?

— У нас

— Вось паскуда, а. Скажы, каб дадому ішоў.

— Ён у нас сёння на ноч застаўся. Хоць устане з раніцы без ляманту твайго.

— А я кажу дадому яго гані!

Устала Ірка і да мяне падышла бліжэй. Перагарам нясе. Фу! Ледзь зноў стрымаўся, каб не плюнуць.

— Не пойдзе ён дадому сёння, — цвёрда я ёй сказаў. — А ты, Ірына, канчай сына мучыць. Родны ён табе. За што ты яго так? Ён жа ў цябе залаты.

— Залаты?

Падперла Ірка бакі рукамі і глядзіць на мяне. Сапе як мядзведзь. Бачу нават хістацца пачала. Відаць п'яная яшчэ, як тая халера. Памахаў я галавой і кажу:

— Што ты за чалавек, калі дзеля сына самагонку кінуць не можаш?

Маўчала Ірка яшчэ імгненне, а потым з кулакамі на мяне кінулася. Зусім здурнела баба. Адцягнуў я яе да ложка, і кінуў на прасціну. Ну і да выхаду пайшоў. А яна ўсё крычала:

— Сына прывядзі, паскуда. Не прывядзеш сёння, я яму заўтра галаву скручу. А вашу хату спалю. Шчыра кажу, спалю. Гарэць будзеце з бацькам, як дровы.

Што тут скажаш. Дурная! Вось што цукроўка з людзьмі робіць.

Прыйшоў дадому, а там Віцька мяне чакае.

— Ты чаго не спіш, а?

— Вы да мамы хадзілі?

— Ну так, за партфелем тваім.

— А мама як там? Спіць? Ёй хоць не кепска? А то бывае ёй дрэнна, калі нап'ецца?

— Спіць

Схлусіў я, каб хлапчука не трывожыць, а той усё не супакойваецца.

— Можа я ўсё-ткі дадому пайду, а, дзядзька Антон? Раптам маме дрэнна будзе. Я хоць памагу, калі што.

Памаўчаў я трохі, а сам адчуваю, што слёзы да вачэй падступілі.

— Не, Віцька. Не хадзі. Спіць яна ціха. Усё добра. Заўтра сустрэнецеся.

Ледзь паклаў хлопца. А сам думаю:

«Сапраўды малец гэты дзіўны нейкі. Як маці такую любiць можна. А гэты вось можа. Рабі дабро людзям, хай б'юць ботам у грудзі, як той казаў».

Так і ішоў час. Часта Віцька ўцякаў да нашай хаты. Ну а як падрос, маці стала баяцца яго біць. Стаў ён хлопцам высокім і моцным, з цёмнымі вусікамі, і з вялікiмі такімі рукамі. Цэлы дзень мог мяшкі з мукой цягаць і нават не змакрэць. Дзеўкі ў вёсцы аж уздыхалі, калі Віцька міма ішоў.

А потым пачалася вайна. Было тады Віцьку ўжо семнаццаць гадкоў.

Неяк ехалі мы з бацькам на возе ў Дэмбрава, і тут нас трое немцаў спынілі. П'яныя былі фрыцы, як твае зайцы вясной. Усталі мы, а адзін немец кажа:

— Кута ехай?

— У Дэмбрава, — адказваем.

— А зачыем?

— Дровы хочам прадаць.

— Трафа?

— Дровы.

Пераглянуліся немцы. Відаць свярбіць ў іх у азадках нешта. Хочуць прычапіцца і думаюць як. Ну самы здаровы фрыц доўга думаць не стаў і кажа бацьку:

— Злазь, морта, і кланайся нам.

А бацька маўчыць, як вады ў рот набраў

— Кланайса. Шнэль, кланайса! Тафай!

Пакрычаў той немец трошкі і замоўк. Глядзіць на бацьку, а той на яго. А ў бацькi дык погляд жорсткі. Часта яму казалі, што як у вочы ён паглядзіць, так у чалавека і сэрца абваліцца. Вось і немец той не вытрымаў. Адвёў вочы. Ну а бацька хацеў ужо каня хвастануць і далей ехаць. І тут немец той, сволач подлая, пісталет выхапіў і два разы ў бацьку стрэльнуў. Я наперад ірвануўся, але ўдарылі мяне прыкладам у патыліцу. Тут у мяне ў вачах і пацямнела. А калі адкрыў я вочы, аказалася, што ляжу ў сваёй хацiне, а каля мяне Віцька стаiць. Ён мяне дахаты давёз, пасля таго як на дарозе падабраў. Доўга я ля калёс ляжаў, а бацька на возе. Толькі ў яго ўжо ўстаць не атрымаецца. Забіў яго немец. Ну, а калі вылежаўся я трошкі дома і ўстаў, сталі мы вырашаць, што далей рабіць.

— Мне ваш баця як родны быў, дзядзька Антон, — так мне Віцька сказаў.

Вырашыў я, што плакаць доўга не буду.

— Пайду я да партызанаў, Віця.

Бачу вочы ў пацана загарэліся, як калісьці даўно, калі я яму пра расцiнкi расказваў.

— Я дык і сам пра гэта думаў. Правільна вы кажаце. Вазьміце і мяне з сабой.

— Не магу, Віцька.

— Чаму?

— Так сумленне мяне зьесьць. Ты ж пацан яшчэ. Заб'юць цябе жаўтаротага, што мне рабіць? Як самому сабе дараваць, што я цябе з сабой узяў? Не. Не магу.

— Дык не хлопчык я ўжо. Вы ж бачыце, дзядзька Антон. Вы мяне з вашым бацькам чалавекам гадавалі. Каб не вы, мне б і жыць не было дзе, калі маці з дому гнала. Хачу я немцам за бацьку вашага адпомсціць. І за краіну. За ўсіх нас. Не возьмеце, так я ўсё роўна ўцяку ў лес.

Што тут рабіць. Пахавалі мы бацю, развітаўся Віцька са сваёй Іркай, якая яму і слова добрага на развітанне не сказала, і на наступны дзень мы ўжо ў лесе былі. Немцы партызан знайсці не маглі, але мы ведалі той лес добра. Знайшлі партызан. І яны ў атрад нас прынялі.

Доўга распавядаць аб розных нашых справах. Пускалі мы нямецкія цягнікі пад адхон, лавілі іх невялікія групы, а часам і на моцныя атрады нападалі раптоўна. І заўсёды са мной быў Віцька. Ваяка з яго атрымаўся выдатны. Мне такім ніколі не стаць. Хоць і малады пацан мой Вiцёк, а мог і ў рукапашную на немца пайсці, і са снайперскай вінтоўкі страляць, і ў засадзе сядзець цэлымі соднямі.

Неяк прывёў нас Віцька на дзікі хутар. Усяго адна старая хатка там стаяла. Вырашылі мы падкрасціся і глянуць што там ды як. Падабраліся да хаты, а там унутры як быццам бы дзіця плача, ціхенька так. Нiбыта і здалося. Але не. Плача сапраўды. Увайшлі ўнутр. У хаце толькі мёртвая жанчына і немаўля. Значыць фашысты маці забілі, а на дзіцяцю рука не паднялася. Так яго і пакінулі. Відаць гэта было нядаўна і таму ўсё яшчэ жывы быў дзіцёнак.

— Гэта хлопчык, — сказаў мне Віцька.

— Ну і што нам з ім рабіць? — спытаў я.

— Як што? Забярэм з сабой. Не кідаць жа яго.

— Як жа мы яго ў атрадзе будзем трымаць? У нас ні малака, ні ежы нармальнай няма. А ён жа нябось і цыцку папросіць. Маленькі ж яшчэ.

— Што-небудзь прыдумаем, дзядзька Антон. Возьмем з сабой, а потым у вёску якую прыстроім, дзе немцы не так лютуюць.

Сышлі з малым назад у атрад. Віцька нават малака яму здабыў. У аднаго таварыша выпрасіў.

А на наступны дзень паведамілі нам, што немцы ў нашай з Віцьком вёсцы, усіх жыхароў у вялікі драўляны дом сагналі і спаліць пагражаюць, калі партызаны ня прыйдуць і самі не здадуцца. Моцна мы немцаў мучылі тады, гэта факт. Вось і прыдумалі яны такое зверства.

Віцьку я знайшоў на беразе ляснога балотца. Глядзеў ён на тое балотца задуменна і летуценна неяк, як глядзяць на нешта прыгожае.

— Памятаю, дзядзька Антон, як прачнуўся я аднойчы ноччу, а мама побач з ложкам маiм стаіць, а ў руках нож. Ударыла б ці не? Цяпер і не важна гэта. Выцерпеў я ад яе шмат усяго. І вось яна там, у доме гэтым. І трэба падумаць. Падумаць і зрабіць выбар.

— Што тут думаць? — кажу яму. — Нічога ўжо не выправіш. Немцы і нашых з атрада, і вясковых пазабіваюць. Нельга туды хадзіць. Але мы ім яшчэ крыві пап'ём. Білі іх і біць будзем. І за вёску нашу адпомсцім, як за майго бацьку. Мы ўжо шмат чаго ім зрабілі. Адпомсцілі ўжо, і працягнем, не спынімся.

— Добра мы адпомсцілі, дзядзька Антон. Гэта дакладна. І праўда на нашым баку. Таму і радзіму нашу мы абаронім. Будзе яна вольная. Толькі трэба яшчэ крыху пачакаць. Але ўсё-ткі кожны павінен выбраць сваю вайну. Вырашыць, для чаго ён ваюе і ў імя чаго ці каго прыносіць сябе на ахвярны стол. Я вось так мяркую.

— Нешта ты нейкiя тут складаныя словы кажаш, Віця.

— А ці праўда я табе быў як сын, дзядзька Антон?

Не чакаў я такога пытання. Але адказ на яго ведаў даўно.

— Так, — адказаў я яму, і паглядзеў у начное неба.

Пайшоў ён спаць. А мне неяк неспакойна было.

А раніцай даведаўся я, што сышоў Віцька ў ноч яшчэ з трыма таварышамі. Падкраліся яны да немцаў у нашай вёсцы і многіх перабілі. Спрабавалі да таго самага дому прабіцца, дзе людзей трымалі. Віцька мой загінуў апошнім. Кажуць, падарваў сябе гранатай разам з немцамі. Дом з жыхарамі спалілі, як і амаль усю вёску.

Доўга я сядзеў нерухома, успамінаючы Віцьку. І тады мне першы і апошні раз здавалася, што здзейсніў я нейкую жудасную памылку, але так і не магу зразумець якую. А слёз чамусьці не было.

— Марчук, што нам цяпер з дзіцём вашым рабіць? — пачуў я пытанне камандзіра.

Я паціснуў плячыма, а потым глуха прамовіў:

— Не ведаю

— Як яго хоць клічуць, дарэчы?

Я памаўчаў і падняўшы на камандзіра вочы проста адказаў:

— Віктар