Адметныя асаблівасці розуму, якія адносяцца да аналітычных, самі па сабе амаль не паддаюцца аналізу. Мы мяркуем аб іх толькі па рэальных выніках. Прынамсі, мы ведаем, што тым, хто валодае аналітычнымі здольнасцямі, асабліва калі чалавек надзелены гэтымі якасцямі шчодра, яны заўсёды з'яўляюцца крыніцай самай шчырай радасці.

Гэтак жа, як дужы чалавек цешыцца сваімі фізічнымі здольнасцямі, з захапленнем выконваючы практыкаванні, у час якіх дзейнічаюць мышцы яго цела, аналітык ганарыцца сваёй інтэлектуальнай дзейнасцю, якая дазваляе штосьці розгадваць і разблытваць. Крыніцай асалоды для яго могуць быць самыя банальныя заняткі, праз якія выяўляецца яго талент. Такі чалавек захапляецца загадкамі, рэбусамі і крыптаграмамі, дэманструючы ў знойдзеных рашэннях адпаведную ступень праніклівасці, якая для звычайнага ўсведамлення здаецца звышнатуральнай. Вынікі, народжаныя самой душой і сутнасцю метаду, на самай справе здаюцца суцэльным патокам інтуіцыі.

Здольнасці да разгадак, відаць, у значнай ступені спрыяюць матэматычныя даследаванні, і асабліва той іх напрамак, які беспадстаўна і толькі дзякуючы яго функцыям рэгрэсіўнага кірунку назвалі, як бы par excellence[1], аналізам.

Між тым разлік — гэта яшчэ не аналіз. Шахматыст, напрыклад, займаецца першым, не прыкладаючы ніякіх намаганняў да другога. Адсюль вынікае, што ўяўленне аб шахматах, з боку гледжання іх уплыву на разумовыя якасці чалавека, вельмі памылковае. Я зараз прапаноўваю вашай увазе не трактат, а толькі выпадковыя назіранні ў якасці ўступу да аднаго, у нейкай ступені незвычайнага, апавядання. У сувязі з гэтым я карыстаюся выпадкам, каб зазначыць, што найвышэйшыя якасці аналітычнага інтэлекту могуць быць ужыты з большай карысцю і мэтазгоднасцю ў сціплай гульні — шашках, чым у шахматах, гэтай вытанчанай і павярхоўнай гульні. У шахматах, з іх разнастайнымі фігурамі і мудрагелістымі хадамі, рознымі і пераменнымі велічынямі, складанасць памылкова (а гэта памылка — даволі распаўсюджана) успрымаецца як глыбіня. Але тут патрэбна найперш увага. Паслабіш яе — і атрымаецца недагляд, а з ім пралік ці нават пройгрыш. А так як шахматныя хады не толькі разнастайныя, але і шматзначныя, то шанцы недагляду — вялікія, і ў дзевяці выпадках з дзесяці перамагае не больш здольны, а больш уважлівы ігрок. У шашках, наадварот, дазваляецца адзін від хадоў з лічанымі варыянтамі, таму і шанцы недагляду — нязначныя, уважлівасць сама па сабе параўнаўча не адыгрывае такой ролі, і перавага таго ці іншага боку залежыць ад кемлівасці. Каб быць больш канкрэтным, возьмем партыю шашак, у якой на дошцы засталіся ўсяго чатыры дамкі і таму пра нейкі недагляд і гаворкі не можа быць. Відавочна, перамога залежыць (калі ігракі роўныя ва ўсіх адносінах) толькі ад удала вышуканага ходу і актыўных разумовых высілкаў. Пазбаўлены звычайных сродкаў, аналітык пранікае ў душу праціўніка, ставіць сябе на яго месца і нярэдка знаходзіць такім чынам, з першага погляду, той адзіны спосаб (часам да абсурду просты), дзякуючы якому ён можа скіраваць праціўніка на памылковы шлях альбо прыспешыць, садзейнічаючы тым самым праліку.

Віст здаўна вядомы як добрая школа для развіцця здольнасці, якая завецца разлікам, і вядома, што людзі найвышэйшага ўзроўню інтэлекту знаходзілі ў гэтай гульні невытлумачальную асалоду, грэбуючы шахматамі як нікчэмным заняткам. Несумненна, ніякая іншая гульня нават блізка не патрабуе такіх аналітычных здольнасцей. Найлепшы ў хрысціянскім свеце шахматыст можа аказацца ўсяго толькі лепшым іграком у шахматы, калі ж гаворка ідзе пра высокі клас гульні ў віст, то маецца на ўвазе наяўнасць здольнасцей да поспеху і ў кожнай іншай сур'ёзнай дзейнасці, звязанай са спаборніцтвам інтэлектаў. Гаворачы пра «высокі клас», я маю на ўвазе тую дасканаласць у гульні, якая ўключае ў сябе веданне ўсіх шляхоў, што вядуць да сумленнай перамогі. Шляхі гэтыя не толькі шматлікія, але і разнастайныя, і часта схаваныя ў патаемных кутках, сярод думак, зусім не дасягальных звычайнаму разуменню. Уменне назіраць — гэта здольнасць выразна запамінаць, і таму шахматыст, які гуляе засяроджана, будзе мець поспех і ў вісце, бо правілы Хойля[2] (заснаваныя на простай механіцы гульні) дастаткова зразумелыя ўсім.

Такім чынам, лічыцца, што дастаткова мець учэпістую памяць і дзейнічаць дакладна «па кнізе» — і можна смела гуляць у віст. Але майстэрства аналітыка выяўляецца якраз у тым, што выходзіць за межы правіл. Ён робіць сам сабе мноства высноў і назіранняў. Так, відаць, дзейнічаюць і яго партнёры, але розніца ў атрыманай інфармацыі залежыць не столькі ад надзейнасці, колькі ад якасці назірання. Важна — што назіраць. Але наш ігрок нічым сябе не абмяжоўвае. І хоць яго галоўная мэта — гульня, ён не адмаўляецца і ад высноў наконт рэчаў, што выходзяць за межы гульні. Ён вывучае твар партнёра, параўноўваючы яго з тварамі праціўнікаў, назірае, як кожны ігрок сартуе карты, якія аказаліся ў яго на руках, часта вядзе падлік козыраў, анёраў па позірках, якія кідаюць на іх ігракі. Адзначае кожную змену выразу твару ў час гульні, збіраючы такім чынам у сваю аналітычную скарбонку самыя розныя высновы на падставе разнастайных адценняў упэўненасці, здзіўлення, трыумфу альбо жалю. Назіраючы, як чалавек бярэ бітку, аналітык прыходзіць да высновы, ці будзе за ёй яшчэ адна — у масць. Па тым, як ігрок кідае карты на стол, ён здагадваецца — фінт гэта ці не. Неабачлівае альбо неасцярожнае слова, выпадкова выпушчаная з рук альбо перавернутая карта, і як яе хаваюць — насмешліва альбо спакойна, улік бітак і іх раскладка, збянтэжанасць, ваганне, апантанасць альбо трывога — усё гэта з'яўляецца для яго, безумоўна, інтуітыўнага ўсведамлення прыкметамі сапраўднага стану рэчаў. Пасля першых двух-трох хадоў яму ўжо зразумела, што ў каго на руках, і вось ён ужо выкладае карты настолькі ўпэўнена, нібыта астатнія ігракі спецыяльна адкрылі яму свае карты.

Здольнасць да аналізу не трэба блытаць з простай вынаходлівасцю, бо калі аналітык — абавязкова чалавек вынаходлівы, то чалавек проста вынаходлівы часта аказваецца надзіва не здатны да аналізу. Здольнасць да лагічнага пабудавання ці злучэння, якую звычайна лічаць прыкметай вынаходлівасці і для якой фрэнолагі вызначылі спецыяльны орган (памылкова, на мой погляд), лічачы гэтую здольнасць першаснай, настолькі часта назіралася ў людзей з інтэлектам, блізкім да ідыятызму, і гэта неаднойчы заўважалася літаратарамі, што пішуць на тэмы маралі. Паміж вынаходлівасцю і здольнасцю да аналізу існуе куды большая розніца, чым паміж здольнасцямі да фантазій і ўяўленняў, але па сваім характары розніца абсалютна тая ж. Сапраўды, нельга не заўважыць, што вынаходлівыя людзі заўсёды схільныя да фантазіі, але толькі тыя, якія на самай справе здольныя да ўяўлення, непазбежна аказваюцца аналітыкамі.

Далейшы расказ прапануецца чытачу нейкім чынам як прыклад да выказаных вышэй меркаванняў.

Жывучы ў Парыжы на працягу вясны і часткі лета 18.. года, я пазнаёміўся з нейкім месье С. Агюстам Дзюпэнам. Быў ён зусім яшчэ малады, паходзіў з шляхетнага, сапраўды знакамітага роду, але ў выніку самых розных неспрыяльных падзей апынуўся ў такой галечы, што страціў прыродную энергію, ні да чога ў гэтым свеце не імкнуўся і нават не спрабаваў вярнуць былое багацце. З ласкі крэдытораў у яго засталася невялічкая частка радавой спадчыны, на прыбыткі ад якой ён здолеў дзякуючы вялікай ашчаднасці забяспечваць сябе самым неабходным для жыцця, не звяртаючы ўвагі на нешта іншае. Кнігі — гэта адзіная раскоша, якую ён сабе дазволіў, а ў Парыжы яна даволі дасягальная.

Упершыню мы сустрэліся ў непрыкметнай бібліятэцы на вуліцы Манмартр, дзе дзякуючы выпадку — мы абодва шукалі адну і тую ж кнігу, вельмі рэдкае і адметнае выданне, — выявілася агульнасць нашых інтарэсаў. Потым мы сустракаліся зноў і зноў. Мяне глыбока зацікавіў кароткі, але грунтоўны экскурс у гісторыю яго роду, які ён зрабіў з усёй шчырасцю, на якую здольны француз, калі гаворка заходзіць пра сваю асобу.

Мяне ўразіла яго начытанасць, але больш за ўсё нястрымная палкасць і свежасць уяўлення. Шукаючы ў Парыжы тое, што моцна вабіла мяне ў той час, я разумеў, што кампанія гэтага чалавека ўяўляе для мяне неацэнную каштоўнасць, і адкрыта сказаў яму пра гэта. Урэшце было вырашана, што на той час, пакуль я буду ў Парыжы, мы будзем жыць разам, і так як мае жыццёвыя абставіны былі ў нейкай ступені не такія цяжкія, то я з яго згоды ўзяў на сябе выдаткі, звязаныя з наймам і абсталяваннем дома. Гэта быў асабняк у стылі адпаведным нашаму з ім характару рамантычнай меланхоліі, пашкоджаны часам і своеасаблівы па сваёй архітэктуры, у зацішным і адасобленым кутку Сен-Жэрменскага прадмесця. У ім ужо даўно не жылі гаспадары праз нейкія там забабоны, якімі мы не цікавіліся, і таму ён паступова прыходзіў у заняпад.

Калі б лад нашага жыцця стаў вядомы свету, нас бы абавязкова палічылі вар'ятамі — хоць, відаць, і бясшкоднымі. Наша адасобленасць была поўная. Нікога ў сваім доме мы не прымалі. Месца нашага жыхарства старанна трымалася ў тайне ад маіх былых кампаньёнаў, а Дзюпэн ужо даўно не цікавіўся Парыжам, ды і Парыж не ўспамінаў пра яго. Мы існавалі толькі для сябе.

Адно фантазійнае дзівацтва майго прыяцеля — бо як яшчэ гэта назваць? — улюбёнасць у ноч, і я пакорна пагадзіўся з гэтым bizarrerie[3], як і з усімі астатнімі, цалкам падпарадкаваўшыся яго няўпынным капрызам.

Царыца-ноч не магла заставацца з намі ўвесь час, але мы навучыліся імітаваць яе прысутнасць. Раніцай, з першым святлом, мы зачынялі тоўстыя аканіцы старога дома, запальвалі пару вельмі духмяных свечак, здатных толькі на цьмянае святло. У іх святле мы поўнілі сэрцы мроямі — чыталі, пісалі, дзяліліся думкамі, пакуль звон гадзінніка не абвяшчаў надыходу сапраўднай цемры. Тады мы выпраўляліся з дому, ідучы поплеч, працягвалі пачатыя ўдзень размовы альбо бязмэтна шпацыравалі ўдоўж і ўпоперак па вялікім горадзе да позняй ночы, шукаючы сярод мільгаючых агнёў і ценяў тую бясконцую душэўную ўзбуджанасць, якая вынікае з ціхага назірання.

У такія моманты я міжволі заўважаў (хоць, ведаючы яго схільнасць да фантазій, я прадбачыў гэта) своеасаблівыя здольнасці Дзюпэна і захапляўся імі. Ён, відаць, таксама са шчырым захапленнем карыстаўся імі — калі нават не дэманстраваў іх — і не вагаючыся прызнаваўся, што робіць гэта з задавальненнем. Ён хваліўся мне, ціха пасмейваючыся, што калі для іншых чалавечая душа была за глухой сцяной, то ён мог зазірнуць у большасць душ праз шырока расчыненыя для яго вокны, і звычайна суправаджаў такія заявы ашаламляльнымі доказамі глыбокага ведання маёй душы. У такія моманты ён быў халодны і аддалены, вочы яго рабіліся непранікальныя, а голас, сакавіты тэнар, пераходзіў у дыскант, і ў ім можна было адчуць нават раздражнёнасць, калі б не выразная дыкцыя і наўмысная няспешнасць у словах. Назіраючы за ім у такія моманты, я часта задумваўся над старадаўняй філасофскай тэорыяй аб дваістасці душы, і ў галаву прыходзіла забаўляльная думка пра двух Дзюпэнаў: адзін нешта ствараў, а другі разбураў створанае на кавалкі.

Прачытаўшы ўсё гэта, не падумайце, што я збіраюся расказаць вам у падрабязнасцях нейкую таямнічую гісторыю альбо апісаць нейкі рамантычны эпізод. Тыя асаблівасці прыяцеля-француза, пра якія я вам паведаміў, былі ўсяго толькі вынікам узбуджанасці ці, можа, хваравітасці розуму. Але характар яго заўваг у тыя моманты, пра якія тут ідзе гаворка, лепш за ўсё праілюструе адзін прыклад.

Аднойчы ўвечары мы гулялі па доўгай бруднай вуліцы непадалёк ад Пале-Раяль. Кожны з нас, відаць, быў заняты сваімі думкамі, і на працягу чвэрці гадзіны ніхто не сказаў ні слова. І тут раптам цішыню перарвалі наступныя словы Дзюпэна:

— Ён недаростак, гэта праўда, і было б лепей, каб ён паспрабаваў свае сілы ў тэатры «Вар'етэ».

— Ну, вядома, так, — адказаў я машынальна, спачатку не звярнуўшы ўвагі (настолькі быў заняты думкамі) на тое, што гэтыя словы вельмі дзіўна супалі з маімі разважаннямі. Праз нейкі момант я апамятаўся, і маё здзіўленне было бязмежным.

— Дзюпэн, — сказаў я сур'ёзна, — гэта вышэй майго разумення. Шчыра кажучы, я вельмі ўражаны і ледзь веру сваім вушам. Як гэта ты здагадаўся, што я думаю пра… — тут я спыніўся, каб пераканацца, што ён сапраўды ведае, пра каго я думаў.

— …пра Шантыі, — сказаў ён. — Чаму ты змоўк? Ты падумаў, што яго мізэрная постаць не падыходзіць да трагедыйных роляў.

Менавіта пра гэта я і разважаў. Шантыі, quondam[4] шавец з вуліцы Сен-Дэні, які да вар'яцтва захапіўся тэатрам, паспрабаваў сыграць ролю Ксеркса ў аднайменнай трагедыі Крэбіёна, вельмі стараўся, але ў выніку атрымаў знішчальныя водгукі.

— Растлумач напрамілы Бог, — усклікнуў я, — свой метад, калі ён існуе, праз які ты толькі што зазірнуў мне ў душу. — Па праўдзе кажучы, я імкнуўся знешне быць спакойным, хаваючы такім чынам ахапіўшую мяне збянтэжанасць.

— Гэта гандляр садавінай навёў цябе на думку, што гэты маэстра па падэшвах не дарос да Ксеркса et id genus omne[5].

— Гандляр садавінай? Ну, ты мяне здзіўляеш! Не ведаю я ніякага гандляра садавінай.

— Ну, той, з кім ты сутыкнуўся, калі мы зварочвалі на гэту вуліцу, хвілін пятнаццаць назад.

Тут я ўзгадаў, што сапраўды нейкі гандляр з кошыкам яблыкаў на галаве ледзь не збіў мяне знянацку з ног, калі мы зварочвалі з вуліцы С — на тую, дзе мы зараз стаялі. Але я не мог ніяк зразумець, якое гэта мела дачыненне да Шантыі.

Але Дзюпэн ні на кроплю не быў схільны да charlatanerie[6].

— Я зараз растлумачу, — сказаў ён. — І каб ты ўсё зразумеў, мы спачатку адновім ход тваіх думак, пачынаючы з таго моманту, як я звярнуўся да цябе, да rencontre[7] з тым самым гандляром. Асноўныя звенні ланцуга — Шантыі, Арыён, д-р Нікалс, Эпікур, стэрэатамія, каменне ў бруку, гандляр садавінай.

Няма, відаць, такіх людзей, якія б у адпаведныя моманты свайго жыцця не паўтаралі ў думках дзеля забавы крок за крокам шлях, які прывёў іх да той ці іншай высновы. Занятак гэты часта вельмі цікавы, і той, хто сутыкаецца з ім упершыню, дзівіцца неабмежаванай адлегласцю і неадпаведнасцю паміж зыходным пунктам і канчатковай высновай. Якім, відаць, было маё здзіўленне, калі я пачуў тое, што сказаў Дзюпэн, і не мог не пагадзіцца, што ўсё гэта — праўда.

Ён жа працягваў:

— Перад тым як звярнуць з вуліцы С, я добра памятаю, мы гаварылі пра коней. На гэтай тэме і перарвалася наша размова. Калі пераходзілі на гэту вуліцу, гандляр, які прабягаў побач з кошыкам яблыкаў на галаве, адпіхнуў цябе на кучу камянёў, паскіданых у тым месцы, дзе рамантуюць брук. Ты спатыкнуўся аб камень, паслізнуўся, крыху расцягнуў звязку на шчыкалатцы, відаць, раззлаваўся, ва ўсякім разе, спахмурнеў, нешта прамармытаў, азірнуўся на груду камянёў і моўчкі пакрочыў далей. Я не вельмі стараўся сачыць за тваімі дзеяннямі, але назіральнасць зрабілася апошнім часам неад'емнай часткай маёй натуры.

Ты працягваў ісці з апушчанай галавой, незадаволена косячыся на калдобіны і расколіны ў бруку (такім чынам, я зразумеў, што ты ўсё яшчэ думаеш пра камяні), пакуль мы не дайшлі да завулка, што носіць імя Ламарціна і які забрукавалі ў якасці эксперымента «ўнакладку», шчыльна падладзіўшы пліткі заклёпкамі. Твой твар павесялеў, і па вуснах я здагадаўся, што ты прамармытаў слова «стэрэатамія», тэрмін вельмі штучна суаднесены з гэтым тыпам бруку. Я ведаў, што ты не мог вымавіць гэта слова, не ўзгадаўшы пра атамы, а таксама пра тэорыі Эпікура. Так як мы абмяркоўвалі не так даўно гэтую тэму — я заўважыў, як надзіва дакладна, хоць на гэта мала хто звярнуў увагу, не вельмі выразныя здагадкі высакароднага грэка пацвердзіліся пазней касмагоніяй у адносінах да нябесных туманнасцей, — то я падумаў, што ты абавязкова падымеш вочы, каб зірнуць на вялікую туманнасць у сузор'і Арыёна, і спадзяваўся, што менавіта так і атрымаецца. Ты сапраўды зірнуў угору, тым самым упэўніўшы мяне, што я правільна іду па тваім следзе. Але ў вельмі адмоўным водгуку на выступленне Шантыі ва ўчарашняй «Musee», нейкі з'едлівы сатырык, намякаючы вельмі нетактоўна на тое, што шавец, які стаў на катурны, змяніў і прозвішча, прыпомніў адзін радок на лацінскай мове, да якога мы часта звярталіся ў размовах. Я маю на ўвазе вось гэта: Perdidit antiquum litera prima sonum[8].

Я неяк казаў табе, што радок быў напісаны адносна Арыёна, бо некалі пісалася Ўрыён, і так як мы яшчэ тады пажартавалі наконт гэтага, я ведаў, што ўсё гэта засталося ў тваёй памяці. Таму было зразумела, што ты абавязкова злучыш у галаве думкі пра Арыёна і Шантыі. Тое, што менавіта так і здарылася, пацвердзіла твая ўсмешка. Ты падумаў, што бедны Шантыі сам сябе прынёс у ахвяру. Спачатку ты ішоў згорбіўшыся, а тут — выпрастаўся на ўвесь рост. Такім чынам, я быў упэўнены, што ты падумаў пра мізэрную фігуру Шантыі. У той самы момант я перабіў твае думкі, зазначыўшы, што гэты Шантыі і праўда недаростак і было б лепей, каб ён паспрабаваў свае сілы ў тэатры «Вар'етэ».

— Пазнаёмцеся, гэта — містэр Кроствэйт, — сказаў Вэнс Рычманд.

Кроствэйт, які сядзеў, заціснуты ў адно з шырокіх крэслаў, што стаялі ў кабінеце адваката, буркнуў нешта ў сувязі з адбыўшайся прэзентацыяй.

Гэты Кроствэйт быў чалавек-пухір велізарных памераў, запхнуты ў зялёны клятчасты гарнітур, што аніяк не памяншаў яго габарытаў. Гальштук быў увасабленнем безгустоўнасці, пераважна жоўтых адценняў, з дыяментавай зашчэпкай у цэнтры. Камяні былі начэплены і на пухлыя пальцы. Ад друзлага тлушчу рысы твару расплыліся, у выніку яго круглы чырвоны твар быў здатны толькі на адзін выраз — незадаволеную свінскасць, што было звыклай для яго мінай. Ад Кроствэйта моцна патыхала джынам.

— Містэр Кроствэйт з'яўляецца прадстаўніком кампаніі па вытворчасці вогнетушыцеляў на ціхаакіянскім узбярэжжы, — пачаў расказваць Вэнс Рычманд, пасля таго як я ўсеўся ў крэсле. — Яго кантора — на Керні-стрыт, непадалёк ад Каліфорнія-стрыт. Учора ў 14.45 ён пайшоў у сваю кантору. Аўтамабіль маркі «Гудзон» пакінуў перад уваходам у будынак, не заглушыўшы рухавіка. Праз дзесяць хвілін ён вярнуўся. Машыны на месцы не было.

Я зірнуў на Кроствэйта. Той сядзеў, утаропіўшыся ў свае тлустыя калені і не выказваючы аніякай цікавасці да слоў адваката. Я адразу ж перавёў позірк на Вэнса Рычманда; той, з чыста паголеным шэрым тварам і хударлявай фігурай, выглядаў куды якім прыгажуном побач са сваім пухлявым кліентам.

— Праз пяць хвілін пасля таго, як містэр Кроствэйт вылез з машыны і пайшоў у кантору, — працягваў адвакат, — на рагу Клэй і Керні-стрыт загінуў пад коламі аўтамабіля чалавек па прозвішчы Ньюхаўс, уладальнік друкарні, той што на Каліфорнія-стрыт. Хутка пасля здарэння паліцыя адшукала аўтамабіль, усяго за квартал ад месца здарэння, на Мантгомеры-стрыт каля Клэй-стрыт.

Здарэнне даволі зразумелае. Нехта адразу ж пасля таго, як містэр Кроствэйт увайшоў у кантору, украў машыну і, пагнаўшы яе на поўнай хуткасці, наехаў на Ньюхаўса, потым, напалоханы тым, што здарылася, кінуў аўтамабіль і знік. А цяпер уявіце становішча, у якім апынуўся містэр Кроствэйт: тры дні таму, едучы за рулём, відаць, крыху неасцярожна...

— П'яны, — сказаў без усялякіх эмоцый Кроствэйт, не падымаючы вачэй ад абцягнутых клятчастай тканінай каленяў, хрыпла-сіплаватым голасам, які бывае ў людзей з добра прапітай глоткай.

— Едучы за рулём, відаць, крыху неасцярожна па Ван-Нес-авеню, — працягваў Вэнс Рычманд, не звяртаючы ўвагі на рэмарку кліента, — містэр Кроствэйт збіў мінака. Той чалавек не надта пацярпеў і атрымае вельмі шчодрую кампенсацыю за нанесеную шкоду. Але мы павінны з'явіцца ў суд у наступны панядзелак па абвінавачванні ў неасцярожным кіраванні аўтамабілем, і баюся, што ўчарашняе здарэнне, у час якога быў забіты той самы друкар, можа нарабіць нам шкоды.

Ніхто не лічыць, што Кроствэйт быў у машыне, калі тая наехала на друкара, — у нас ёсць шмат доказаў, што яго там не было. Але баюся, як бы гэта здарэнне не павярнулі супраць нас, калі будуць разглядаць выпадак на Ван-Нес-авеню. Як адвакат я ведаю, колькі ачкоў можа набраць, калі захоча, абвінаваўца на тым нязначным факце, што адна і тая ж машына наехала на чалавека на Ван-Нес-авеню, а ўчора збіла яшчэ аднаго чалавека.

Зразумела, самае горшае, што можа здарыцца, дык гэта тое, што замест звычайнага штрафу містэра Кроствэйта могуць пасадзіць у гарадскую турму на трыццаць або шэсцьдзесят дзён. Варыянт даволі непрыемны, і менавіта яго мы хацелі б...

— Чорт яго вазьмі, — зноў загаварыў Кроствэйт, па-ранейшаму не адводзячы вачэй ад каленяў.

— Вось менавіта яго мы хацелі б пазбегнуць, — працягваў адвакат. — Мы гатовы заплаціць суровы штраф, якога і трэба чакаць, бо здарэнне на Ван-Нес-авеню адбылося па віне містэра Кроствэйта. Але мы...

— П'яны ў дошку, — буркнуў Кроствэйт.

— Але нам не хацелася б, каб другое здарэнне, да якога мы не маем ніякага дачынення, кінула неапраўданы цень на менш сур'ёзную справу. У сувязі з гэтым мы хацелі б знайсці асобу альбо асоб, што ўкралі машыну і збілі Джона Ньюхаўса. Калі іх знайсці да нашага паяўлення ў судзе, нам не будзе пагражаць магчымасць стаць ахвярамі іх злачынства. Як вы лічыце — іх можна знайсці да панядзелка?

— Паспрабую, — паабяцаў я, — хоць гэта не...

Чалавек-пухір перабіў мяне, вылез з крэсла і адшукаў тоўстымі пальцамі ў камянях гадзіннік.

— Тры гадзіны, — сказаў ён. — У мяне прызначана гульня ў гольф на палову чацвёртай. — Кроствэйт узяў са стала капялюш і пальчаткі. — Дык знайдзіце іх. Страшэнна непрыемна апынуцца ў турме.

І пайшоў, перавальваючыся, да дзвярэй.

З канторы адваката я накіраваўся да будынка суда, дзе, паблукаўшы некалькі хвілін па калідорах, нарэшце знайшоў паліцэйскага, таго самага, які з'явіўся на рагу Клэй і Керні-стрыт праз некалькі секунд пасля таго, як аўтамабіль наехаў на Ньюхаўса.

— Я якраз выходзіў з суда — і тут бачу, як за рог на Клэй-стрыт імчыць машына, — пачаў расказваць патрульны — мажны бландзін па прозвішчы Кофі. — Потым бачу — там збіраюцца людзі, ну, я пайшоў туды і ўбачыў на зямлі гэтага Джона Ньюхаўса. Ён быў ужо мёртвы. З паўдзесятка чалавек бачылі, як яго збіла машына, а адзін нават запомніў яе нумар. Машыну знайшлі кінутай адразу ж за рагом, на Мантгомеры-стрыт. Было відаць, што яна рухалася ў паўночным кірунку. У той час, калі аўтамабіль наехаў на Ньюхаўса, у ім былі два мужчыны, але ніхто не паспеў заўважыць, як яны выглядалі. Калі знайшлі машыну, у ёй ужо нікога не было.

— У якім кірунку ішоў Ньюхаўс?

— У паўночным, па Керні-стрыт, і ўжо на тры чвэрці перайшоў Клэй-стрыт, як на яго наехала машына. Аўтамабіль таксама рухаўся ў паўночным кірунку па Керні-стрыт і на Клэй-стрыт павярнуў на ўсход. Відаць, вінаватыя ў тым, што здарылася, не толькі тыя, хто ехаў у машыне — так мне сказалі сведкі. Ньюхаўс ішоў па вуліцы, утаропіўшыся ў нейкую паперку, што трымаў у руцэ. Я знайшоў у руцэ нябожчыка папяровыя грошы — замежную банкноту — і, мяркую, што менавіта яе ён і разглядаў у той момант. Лейтэнант лічыць, што гэта галандскія грошы — сто флорынаў — так ён сказаў.

— Даведаліся што-небудзь пра тых двух, што былі ў машыне?

— Не, нічога! Мы апыталі ўсіх, каго маглі знайсці ў раёне Каліфорнія і Керні-стрыт — там, дзе ўкралі машыну, а таксама паблізу Клэй і Мантгомеры-стрыт — дзе яе кінулі. Але ніхто не мог узгадаць, каб хто-небудзь садзіўся ў машыну або вылазіў з яе. Уладальніка машыны на той момант у ёй не было, так што, на маю думку, яе проста ўкралі. Спачатку я думаў, што справа крыху цёмная. У Джона Ньюхаўса за два ці тры дні да здарэння з'явіўся сіняк пад вокам. Мы праверылі гэты факт і даведаліся, што ў яго некалькі дзён таму быў сардэчны прыступ — і, падаючы на падлогу, ён напароўся тварам на крэсла. Тры дні ён хварэў — і ўпершыню выйшаў з дому толькі за паўгадзіны да здарэння.

— Дзе ён жыў?

— На Сакрамента-стрыт, на выездзе з яе. У мяне недзе запісаны яго адрас.

Паліцэйскі пагартаў свой зашмальцаваны блакнот — і я атрымаў нумар дома нябожчыка, прозвішчы і адрасы сведкаў здарэння, якіх апытаў Кофі.

Атрымаўшы ўсю наяўную інфармацыю, я пакінуў паліцэйскага ў спакоі.

Наступным крокам было вывучэнне наваколля тых месцаў, дзе ўкралі аўтамабіль і дзе яго кінулі, а таксама апытанне сведкаў. Паколькі намаганні паліцыі аказаліся марнымі, было мала шанцаў знайсці што-небудзь вартае ўвагі, але я не мог толькі па гэтай прычыне адмовіцца ад вышукаў. Праца дэтэктыва на дзевяноста адсоткаў уяўляе сабой збор дэталяў — і ўсе іх трэба атрымаць, наколькі гэта магчыма, з першых рук, не зважаючы на тое, хто да цябе вёў следства па гэтай справе.

Аднак перад тым як пачаць вышук у гэтым кірунку, я вырашыў зайсці ў друкарню, што належала нябожчыку — яна знаходзілася за тры кварталы ад будынка суда, — і даведацца, ці чулі яе служачыя што-небудзь цікавае для мяне.

Установа, якая належала Ньюхаўсу, займала паверх невялікага будынка на Каліфорнія-стрыт, паміж вуліцамі Керні і Мантгомеры. З боку вуліцы ў ёй была адгароджана канторка, што злучалася калідорам з друкарняй, якая знаходзілася з тыльнага боку будынка.

Адзіным чалавекам у канторы, калі я зайшоў туды з вуліцы, быў малога росту паўнаваты бландзін гадоў пад сорак у кашулі з кароткімі рукавамі, які сядзеў за сталом, звяраючы лічбы, запісаныя ў гросбусе, з тымі, што былі на паперах, цэлы стос якіх ляжаў побач.

Я прадставіўся, паведаміўшы, што з'яўляюся аператыўным супрацоўнікам вышукнога агенцтва «Кантыненталь», якое мае цікавасць да справы, звязанай са смерцю Ньюхаўса. Чалавек у канторы назваўся Бенам Соўлсам, сказаў, што працуе ў друкарні Ньюхаўса майстрам. Мы паціснулі адзін аднаму рукі. Соўлс запрасіў мяне сесці ў крэсла насупраць, адсунуў убок паперы, кнігу, з якімі працаваў, і з агідай на твары паскроб галаву алоўкам.

— Гэта жахліва! — усклікнуў ён. — Тут увесь час то адно то другое, спраў — па горла, а я мушу корпацца ў гэтых паперах, хоць нічога ў іх не разумею.

Соўлс перапыніў размову, каб адказаць на тэлефонны званок.

— Так... Гэта Соўлс... Яны якраз у рабоце... Я перадам іх вам не пазней паўдня ў панядзелак. Я ведаю, што мы абяцалі надрукаваць іх яшчэ ўчора, але... Я ведаю! Ведаю! Але ў сувязі са смерцю боса спазніліся. Растлумачце гэта містэру Кроствэйту... Абяцаю перадаць вам іх у панядзелак раніцай, будзьце ўпэўнены! — Соўлс раздражнёна кінуў трубку на апарат і зірнуў у мой бок. — Падумаць толькі, ягоная машына збіла шэфа, і ён тым не менш лічыць прыстойным уздымаць вэрхал, калі крыху спазніліся з заказам!

— Кроствэйт?

— Ага, — я гаварыў з яго служачым. Мы друкуем яму нейкія рэкламныя лісткі — паабяцалі зрабіць іх учора, але тут загінуў бос, нанялі пару новых людзей — вось і затрымаліся. Я тут восем год працую, і гэта першы раз, калі мы спазніліся з выкананнем заказу — а ўсё адно кожны кліент горла дзярэ. Калі б мы працавалі як іншыя друкарні, дык яны б прызвычаіліся і чакалі, але мы былі да іх занадта добрыя. Ну і Кроствэйт! Як можна верыць у прыстойнасць гэтага чалавека, ён жа ведае, што бос загінуў пад коламі менавіта ягонай машыны?

Я спачувальна кіўнуў галавой, пасунуў у бок Соўлса сігару і, пачакаўшы, калі ён запаліць, спытаў:

— Вы сказалі нешта пра тое, што нанялі некалькі чалавек. Навошта?

— Так. Містэр Ньюхаўс звольніў двух рабочых на мінулым тыдні — Філчэры і Кі. Ён даведаўся, што яны належаць да арганізацыі «Індустрыяльныя рабочыя свету», і таму вызначыў ім час на зборы.

— Што, з імі былі нейкія праблемы, нешта такое апрача іх сяброўства ў прафсаюзе?

— Не, яны былі даволі добрыя работнікі.

— Можа, з імі ўзніклі праблемы пасля звальнення? — спытаў я.

— Сапраўдных праблем не было, хоць яны ўспрынялі гэта вельмі эмацыйна. Перад тым як пайсці ад нас, усюды выступалі з заявамі.

— Памятаеце, калі гэта здарылася?

— На мінулым тыдні, у сераду, здаецца. Так, у сераду, бо я наняў двух новых рабочых у чацвер.

— Колькі чалавек у вас працуе?

— Трое, апрача мяне.

— Містэр Ньюхаўс часта хварэў?

— Хварэў, але не так сур'ёзна, каб часта не выходзіць на працу, але ўсё ж раз-пораз сэрца напамінала пра сябе, і ён дзён сем-дзесяць мусіў быць у ложку. Ён ніколі, у поўным сэнсе, не адчуваў сябе добра. Займаўся толькі канцылярскімі справамі, друкарскія — былі за мной.

— Калі ён захварэў гэты, апошні раз?

— Жонка Ньюхаўса пазваніла ў аўторак раніцай і паведаміла, што ў яго чарговы прыступ і што яго не будзе на рабоце некалькі дзён. У кантору ён прыйшоў учора, гэта значыць у чацвер — на хвілін дзесяць.

— Як ён выглядаў — быў вельмі хворы?

— Не вельмі. Вядома, ён ніколі не выглядаў добра, але ўчора я не заўважыў значнага адхілення ад яго звычайнага стану. Мяркую, што гэты яго апошні прыступ быў не такі моцны, як большасць папярэдніх — звычайна ён быў прыкаваны да ложка тыдзень ці больш.

— Перад тым як пайсці, ён паведаміў, куды накіроўваецца? Я таму пытаю, што, паколькі Ньюхаўс жыў на Сакрамента-стрыт, ён, вядома, на той самай вуліцы і сеў бы ў трамвай, машына ж збіла яго на Клэй-стрыт.

— Ён сказаў, што пойдзе на Портсмускую плошчу, каб якіх паўгадзіны пасядзець на сонцы. Ён два ці тры дні не выходзіў з памяшкання і таму хацеў пабыць на сонцы, перад тым як вярнуцца дадому.

— Калі Ньюхаўса збіла машына, ён трымаў у руцэ замежную купюру. Вы што-небудзь ведаеце пра яе?

— Вядома, ён атрымаў яе тут. Наш кліент — па прозвішчы Ван Пелт — зайшоў у кантору, каб заплаціць за работу, якую мы выканалі ўчора папалудні, якраз у той час, як тут быў бос. Калі Ван Пелт выцягнуў партаманет, каб заплаціць па рахунку, тая паперка — я не ведаю як называюцца галандскія грошы — была сярод іншых банкнотаў. Здаецца, ён сказаў, што яна вартая нешта каля трыццаці васьмі даляраў. Ва ўсялякім разе, бос узяў яе, аддаўшы Ван Пелту рэшту. Ньюхаўс сказаў, што хоча паказаць галандскія грошы сынам — а на даляры ён мог памяняць і пасля.

— Хто ён такі, гэты Ван Пелт?

— Галандзец, мяркуе праз месяц-два пачаць у нас бізнес па імпарту тытуню. Апрача гэтага, мала што пра яго ведаю.

— А дзе яго дом альбо кантора?

— Кантора знаходзіцца на Буш-стрыт, каля Сансома.

— Ён ведаў, што Ньюхаўс хворы?

— Не думаю. Выгляд боса не адрозніваўся ад звычайнага.

— Вы ведаеце поўнае імя Ван Пелта?

— Хендрык Ван Пелт.

— Як ён выглядае?

Соўлс не паспеў дагаварыць апошніх слоў, як праз грукат і гудзенне друкарскіх машын за сцяной пачуліся праз аднолькавыя інтэрвалы тры званкі.

Я высунуў дула рэвальвера, які ўжо пяць хвілін трымаў на каленях пад сталом, і зрабіў гэта так, каб яго заўважыў Бен Соўлс.

— Рукі на стол, — загадаў я.

Соўлс падпарадкаваўся.

Дзверы ў друкарскі цэх былі за яго спінай, таму, трымаючы позірк на Соўлсе, я мог бачыць іх за ягонымі плячыма. Аб'ёмістая постаць Соўлса служыла заслонай для рэвальвера ад вачэй тых, хто мог увайсці праз дзверы ў адказ на пададзены сігнал.

Чакаць давялся нядоўга.

Трое, чорныя ад друкарскай фарбы, наблізіліся да дзвярэй і праз іх зайшлі ў кантору. Рухаліся яны бесклапотна, спакойнай хадой, перасмейваючыся і перакідваючыся жартамі.

Але вось адзін з іх аблізнуў вусны, пераступаючы парог. Вочы другога шырока адкрыліся, выразна вылучыўшы бялкі вакол зрэнкаў. Трэці аказаўся самым здольным акцёрам, але і ў яго напружыліся плечы, хоць хада па-ранейшаму здавалася спакойнай.

— Стаяць, ні з месца! — гаркнуў я, калі апошні зайшоў у пакой, і ўзняў рэвальвер, каб і яны маглі яго бачыць.

Усе трое адразу ж спыніліся, быццам іх тулавы былі пастаўленыя на адны і тыя ж ногі.

Я ўстаў, адкінуўшы нагой крэсла.

Мне зусім не падабалася пазіцыя, у якой я апынуўся. Пакой быў занадта малы. Праўда, у руках у мяне быў рэвальвер, а астатнія, калі і размеркавалі паміж сабой зброю, не паспелі б яе выцягнуць. Але ўсе чацвёра былі занадта блізка ад мяне, а рэвальвер — не здатны на цуды. Гэта ўсяго толькі механічная штука, здольная на тое ці іншае, і не больш.

Калі б праціўнікі хацелі кінуцца на мяне, я змог бы ўлажыць толькі аднаго, пакуль астатнія зрабілі б тое самае са мной. Мне гэта было вядома, таксама як і ім.

— Рукі ўгору! — загадаў я. — Тварам да сцяны!

Ніводны не паварушыўся, каб выканаць загад. Адзін перапэцканы фарбай рабочы зласліва ўхмыльнуўся. Соўлс паволі пахітаў галавой, астатнія стаялі, па-ранейшаму пазіраючы ў мой бок.

Гэта паставіла мяне ў тупік. Нельга страляць у чалавека толькі таму, што ён адмаўляецца выканаць загад — нават калі ён злачынца. Калі б яны сталі да мяне спінай, я б паставіў іх уздоўж сцяны і, нейтралізаваўшы такім чынам, патэлефанаваў бы.

Але так не атрымалася.

Наступная думка была падацца спінай да дзвярэй, што выходзілі на вуліцу, прыкрываючы свой адыход, і потым, стоячы ў дзвярах, паклікаць на дапамогу альбо выцягнуць іх на вуліцу, дзе б ужо я даў ім рады. Але я адразу ж адмовіўся ад гэтай думкі.

Чацвёрка збіралася кінуцца на мяне — я ў гэтым не сумняваўся. Ім патрэбна была іскра, якая б дэтаніравала іх дзеянні. Ногі іх напружыліся, было відаць, што яны знаходзяцца ва ўзбуджаным стане, чакаючы дзеянняў з майго боку. Варта было мне зрабіць крок назад, як адразу ж пачалася б бойка.

Мы стаялі настолькі блізка, што кожны з іх мог дакрануцца да мяне рукой. Аднаго з іх я здолеў бы ўлажыць з рэвальвера, да таго як яны наваліліся б на мяне — аднаго з чатырох. Гэта азначала, што ў кожнага з іх быў толькі адзін шанц з чатырох зрабіцца ахвярай — шанц невялікі як на нармальнага мужчыну, а не баязліўца.

Я ўсміхнуўся, стараючыся выклікаць тым самым давер, таму што быў супраць усялякага гвалту — і хацеў узяць слухаўку: мне трэба было нешта рабіць! Пасля я праклінаў сябе за такі ўчынак. Атрымалася, што я проста выбраў ім дадатковы сігнал да нападзення. І падаў гэты сігнал, працягнуўшы руку да тэлефона.

Але я ўжо не мог адступіць, бо гэта таксама быў бы сігнал, і мусіў даводзіць справу да канца.

Беручыся левай рукой за тэлефон, я адчуў, як з-пад капелюша па скронях цячэ пот.

Але тут адчыніліся ўваходныя дзверы! За маёй спінай нехта здзіўлена ўскрыкнуў.

Не адводзячы вачэй ад чацвёркі, што стаяла перада мной, я выпаліў наступныя словы:

— Хутка! Тэлефон! Паліцыя!

У выніку з'яўлення гэтага незнаёмца, відавочна, кліента Ньюхаўса, зноў, на маю думку, узнік крытычны момант. Нават калі б ён не прадпрыняў ніякіх актыўных дзеянняў, а толькі б выклікаў паліцыю, праціўнікі мусілі б падзяліцца, каб заняцца і незнаёмцам, а гэта дало б мне магчымасць улажыць па меншай меры дваіх, перш чым яны збілі б з ног мяне. У такім выпадку ўжо двое з чатырох мелі б аднолькавы шанц апынуцца на падлозе, а гэтага было ўжо дастаткова для таго, каб нават самаўпэўнены чалавек двойчы падумаў, перад тым як кінуцца ў бойку.

— Хутчэй! — прыспешыў я незнаёмца.

— Так! Так! — адгукнуўся той з акцэнтам, які выдаваў у ім чужаземца. Мне, і без таго насцярожанаму, не трэба было іншага папярэджання.

Я кінуўся ўбок, не разбіраючыся куды, толькі далей ад месца, дзе я толькі што стаяў. Але зрабіў гэта недастаткова хутка.

Удар ззаду быў не сказаць каб удалы, але дастаткова моцны, каб ногі адразу сагнуліся ў каленях, нібыта яны былі на папяровых шарнірах, і я ўсім целам бразнуўся на падлогу...

Нешта цёмнае навалілася на мяне. Я ўчапіўся за гэта нешта абедзвюма рукамі. Відаць, гэта была нага, што цэліла ў мой твар. Я пачаў яе выкручваць, гэтак жа як прачка выкручвае бялізну.

Пазваночнік раз-пораз страсаўся. Відаць, нехта біў мяне па галаве. Не ведаю. Галава адключылася. Ад удару, што збіў мяне з ног, усё тулава здранцвела. Вочы нічога не бачылі. Я заўважаў толькі цені. Я малаціў па гэтых ценях кулакамі, спрабаваў разарваць іх на шматкі. Часам у рукі не трапляла нічога. Але часам яны натыкаліся на штосьці, што магло быць часткамі цела. Тады я пускаў у ход кулакі і рваў тое, што трымаў у руках, на часткі. Рэвальвер паспеў некуды знікнуць!

Са слыхам было не лепш, чым са зрокам, — нават горш. Усе гукі на свеце зніклі. Я рухаўся ў цішыні, і такой цішыні я ніколі раней не ведаў. Я быў прывідам, які змагаўся з іншымі прывідамі.

Я адчуў, што сяджу на ступнях сваіх ног, а на маёй спіне нехта курчыцца, не даючы ўстаць. Твар засланіла штосьці гарачае і вільготнае, відаць, рука.

Я ўпіўся ў гэта штосьці зубамі. Як мага мацней крутануў назад галавой. Можа, я расквасіў каму-небудзь твар, што і меркаваў зрабіць. Дакладна не ведаю, але таго, што курчылася на спіне, раптам не стала.

Цьмяна я ўсведамляў, што з усіх бакоў на мяне сыплюцца ўдары, але я настолькі здранцвеў, што не адчуваў іх. Галавой і плячамі, локцямі і кулакамі, каленямі і нагамі я бесперапынна біў па ценях, што мітусіліся навокал.

Раптам да мяне вярнуўся зрок — пакуль не цалкам, — але цені пачалі набываць колер, пакрысе пачаў вяртацца і слых — настолькі, што я пачаў чуць стогны, рыканне, лаянку і гукі ад удараў. Вочы спыніліся на латуневай плявальніцы, што стаяла на адлегласці сантыметраў дзесяць. Я зразумеў, што зноў ляжу на падлозе.

Крутануўшыся, каб садануць нагой у мяккае цела проста перад сабой, я адчуў, як штосьці як агонь — але не — не агонь — апякло нагу — нож! Я схапіў плявальніцу і кінуў высока, паверх іх галоў, у дзверы, і тая, прабіўшы матавае шкло, вылецела на Каліфорнія-стрыт.

Барацьба працягвалася яшчэ некаторы час.

Але латуневая плявальніца, выкінутая праз шкляныя дзверы на Каліфорнія-стрыт паміж Мантгомеры і Керні, не магла застацца незаўважанай — ды яшчэ пасярод дня ў Сан-Францыска. Таму хутка — калі я зноў апынуўся на падлозе, прыціснуты масай кілаграмаў трыста альбо чатырыста, якая ж да таго таўкла мяне тварам аб падлогу, нарад паліцыі разняў нас, выцягнуўшы мяне з-пад самага нізу кучы.

Сярод патрульных быў і бялявы асілак Кофі, якому тым не менш прыйшлося даволі доўга даказваць, што я — менавіта той самы супрацоўнік агенцтва «Кантыненталь», які зусім нядаўна гутарыў з ім.

— Ну, дружа! — усклікнуў Кофі, калі мне нарэшце ўдалося яго пераканаць. — Божа, але ж і пастараліся гэтыя хлопцы! Збілі твар у раскіслы бурак!

Я не засмяяўся. Мне было не да смеху.

Валодаючы толькі адным вокам, да якога толькі цяпер вярнуўся зрок, я ўбачыў пастаўленую ў адну лінію пяцёрку — Соўлса, трох перапэцканых фарбай друкароў і таго, хто гаварыў з акцэнтам і ўсчаў бойку, ударыўшы мяне ззаду па галаве.

Гэта быў даволі высокі мужчына год на трыццаць з круглым рудым тварам, на якім паспела з'явіцца некалькі сінякоў. Да гэтага ён быў, відаць, куды якім франтам у сваім дарагім чорным гарнітуры, але цяпер меў выгляд вельмі пашматаны. Мне нават і пытацца не варта было, хто ён такі, бо і без таго ведаў, што гэта Хендрык Ван Пелт.

— Ну, дык у чым разгадка? — спытаў мяне Кофі.

Трымаючыся рукой за пашчэмку, я выявіў, што магу гаварыць, неяк трываючы боль.

— Вось гэта хеўра і збіла на машыне Ньюхаўса, і ніякі гэта не няшчасны выпадак. Нядрэнна было б даведацца яшчэ пра некаторыя падрабязнасці, але падступіцца да іх не паспеў — занадта хутка яны на мяне накінуліся. Ньюхаўс, у той момант, калі на яго наехаў аўтамабіль, трымаў у руцэ паперку ў сто флорынаў і накіроўваўся ў бок паліцэйскай управы. Ён знаходзіўся ўсяго паўквартала ад будынка суда.

Соўлс сказаў мне, што Ньюхаўс накіроўваўся да Портсмускай плошчы, каб пагрэцца там на сонцы. Але Соўлс, здаецца, не ведаў, што ў Ньюхаўса было падбіта вока, наконт чаго было праведзена расследаванне. Калі Соўлс не бачыў сіняка на твары Ньюхаўса, значыць, можна смела біцца аб заклад, што ў той дзень ён не бачыў яго ў твар.

Ньюхаўс ішоў з друкарні ў напрамку паліцэйскай управы, трымаючы ў руцэ замежную купюру — запомніце гэта!

З ім часта здараліся прыступы хваробы, праз якія, калі верыць нашаму прыяцелю Соўлсу, ён быў вымушаны кожны раз заставацца дома тыдзень альбо нават паўтара.

Згодна са словамі Соўлса, друкарня на тры дні спазнілася з выкананнем заказаў і што такое здарылася ўпершыню за восем год. Ён лічыць, што вінавата ў гэтым смерць Ньюхаўса, памёр жа ён толькі ўчора. Відавочна, папярэднія выпадкі не выклікалі затрымак у рабоце, дык чаму такое здарылася ў выніку апошняга прыступу?

На мінулым тыдні звольнілі двух друкароў і столькі ж нанялі на наступны дзень — вельмі аператыўна. Машыну, якая збіла Ньюхаўса, кінулі за першым жа паваротам, усяго за некалькі крокаў ад друкарні. Аўтамабіль стаяў капотам на поўнач, а гэта дастатковы доказ таго, што пасажыры, якія вылезлі з машыны, зніклі ў паўднёвым кірунку. Нармальныя злодзеі не кінуліся б у той самы бок, з якога прыехалі.

Дык вось мая версія таго, што адбылося: гэты Ван Пелт — галандзец, і ў яго ёсць некалькі форм для друкавання фальшывых банкнотаў па сто флорынаў. Ён шукаў хаўруснікаў і знайшоў друкара, які пагадзіўся саўдзельнічаць у прапанаванай справе. Гэтым друкаром быў Соўлс — майстар з друкарні, уладальнік якой час ад часу на працягу тыдня, а мо і болей, не выходзіў з дому, хварэючы на сэрца. Адзін з друкароў, якія працавалі пад началам Соўлса, згадзіўся быць саўдзельнікам. Іншыя ці то адмовіліся ад прапановы, ці то, можа, Соўлс нават не звяртаўся да іх з прапановай. Як бы там ні было, гэтых двух звольнілі, а іх месцы занялі прыяцелі Соўлса.

Нашы знаёмыя ўсё падрыхтавалі і чакалі, пакуль Ньюхаўса зноў прыхопіць сэрца. Гэта здарылася вечарам у панядзелак. Як толькі жонка Ньюхаўса пазваніла назаўтра раніцай і сказала, што ён захварэў, гэтыя шэльмы пачалі штампаваць свой тавар. Таму і затрымаліся са сваёй звычайнай работай. Але прыступ у Ньюхаўса быў не такі моцны, як звычайна. Ён стаў на ногі праз два дні і зайшоў сюды на некалькі хвілін.

Ён зайшоў, відаць, у той момант, калі ўсе нашы знаёмыя былі вельмі заняты сваімі справамі, у нейкім аддаленым кутку. Ньюхаўс, пэўна, заўважыў некалькі фальшывых купюр, адразу ж вызначыў сітуацыю, схапіў адну банкноту, каб паказаць паліцыі, і рушыў да паліцэйскай управы, мяркуючы, што яго не заўважылі.

Аднак, відаць, Ньюхаўс усё-такі трапіў ім на вочы, калі выходзіў з друкарні. Двое пайшлі следам. Яны не маглі без рызыкі забіць яго проста на вуліцы, за які-небудзь квартал або два ад будынка суда. Але, павярнуўшы за рог, яны ўбачылі незаглушаную машыну Кроствэйта. Гэта якраз і дапамагло вырашыць праблему наконт уцёкаў. Сеўшы ў аўтамабіль, яны паехалі следам за Ньюхаўсам. Лічу, што іх першапачатковы план быў прыстрэліць Ньюхаўса, але той пачаў пераходзіць Клэй-стрыт, утаропіўшыся ў фальшывую купюру, што нёс перад сабой. У выніку яны атрымалі неацэнны шанц. Аўтамабіль скіравалі проста на Ньюхаўса. Той, яны ведалі, безумоўна, загіне, бо кволае сэрца давядзе справу да канца, нават калі смерць не настане ад удару аўтамабіля. Потым яны кінулі машыну і вярнуліся ў друкарню.

Трэба звесці разам шмат якія канцы, але мае летуценныя разважанні адпавядаюць усім вядомым фактам — і я гатовы пайсці ў заклад на месячны заробак, што набліжаюся да разгадкі.

Дзесьці ляжаць галандскія купюры — вынік трохдзённай працы! Вам, панове...

Пэўна, я б гаварыў бясконца, знаходзячыся ў стане поўнай унутранай знямогласці, ад якой, нібы ад хмелю, круцілася ў галаве, калі б бландзіністы волат-паліцэйскі не прымусіў мяне змоўкнуць, прыклаўшы да маіх вуснаў шырокую далонь.

— Супакойся, — сказаў ён, падымаючы мяне з крэсла і кладучы на стол. — Праз хвіліну пад'едзе «хуткая дапамога».

Сцены канторы паплылі кругам перад маім адзіным здольным бачыць вокам — жоўтая столь то пачынала ссоўвацца ўніз, то зноў уздымалася, знікала, потым вярталася ў недарэчных абрысах. Каб не бачыць усяго гэтага, я павярнуў галаву ўбок. Погляд спыніўся на белым цыферблаце насценнага гадзінніка, які таксама круціўся перад вокам.

Нарэшце гадзіннік спыніўся, і я змог разабраць, што стрэлкі паказвалі чатыры гадзіны.

Я ўспомніў, што Кроствэйт перапыніў размову ў кабінеце Вэнса Рычманда ў тры гадзіны і менавіта тады я ўзяўся за работу.

— Цэлая гадзіна! — спрабаваў я сказаць, звяртаючыся да Кофі, але тут жа заснуў.

Паліцыя завяршыла работу за той час, пакуль я ляжаў у ложку. У канторы Ван Пелта на Буш-стрыт знайшлі вялікі стос купюр па сто флорынаў. Было вызначана, што Ван Пелт меў у Эўропе рэпутацыю першакласнага фальшываманетчыка. Адзін з друкароў раскалоўся і заявіў, што Ван Пелт і Соўлс былі менавіта тыя двое, што пайшлі следам за Ньюхаўсам і забілі яго.

Дождж раз-пораз суцэльнай заслонай шугаў з начнога неба. Калі гэтая заслона знікала, у прагалах паміж хмарамі паказваліся мігатлівыя зоркі. Вулічныя ліхтары, святло ад якіх зіхатлівымі стужкамі адбівалася на мокрым бруку, нібы німбам ахінала пара.

Па мокрым бруку разляталіся пырскі з-пад ног Сідні Зума, які ішоў, не звяртаючы ўвагі на лужыны. Яго хударлявая фігура, ахінутая плашчом і прыкрытая зверху гумовым капелюшом, імкліва рухалася наперад скрозь дажджлівую ноч, побач нячутна бегла аўчарка.

Сідні Зум любіў ноч. Асабліва яму падабаліся дажджлівыя ночы. Паўночныя вуліцы вабілі яго прадчуваннем прыгод. Ён безупынна шнырыў па начах у пошуках дзіўных чалавечых учынкаў, якія маглі выклікаць яго цікавасць.

Аўчарка хрыпла загыркала.

Сідні Зум прыпыніўся і паглядзеў на свайго чатырохногага спадарожніка.

— Што ў цябе, Рып?

Жоўтыя вочы сабакі выглядалі нешта ў цемры. Вушы яго натапырыліся. Праз момант морда сабакі крутанулася, як бы нешта вышукваючы і прынюхваючыся. Потым ён зноў загыркаў, поўсць на спіне ўзнялася дыбам.

— Шукай, Рып.

Сабака нібы страла паімчаў у цемру, шлёпаючы лапамі па мокрым бруку. Ён бег шпарка і ўпэўнена, нізка прыгінаючыся долу. Заварочваючы за рог, ён нахіліўся яшчэ ніжэй — і ў гэты момант цемра праглынула яго.

Сідні Зум дайшоў да месца, дзе знік сабака, і спыніўся ў чаканні. Але тут пачуліся крокі, шамаценне гумовага плашча, і на яго пачала насоўвацца цёмная постаць.

Цемру прарэзала святло электрычнага ліхтарыка.

— Што вы тут робіце? — прабурчаў незнаёмы басам.

У ястрабіных вачах Сідні Зума ўзнікла пагроза.

— А хто вы? Ды патушыце свой чортаў ліхтарык!

Промні ліхтарыка прашылі зверху данізу цыбатую, але жылаватую постаць, і той самы голас зноў прагрымеў:

— Я — паліцэйскі, і гэта мой участак. Час не вельмі прыдатны, каб вось так стаяць на рагу вуліцы, мокнучы пад дажджом, утаропіўшыся ў цемру, у нешта ўслухоўваючыся. Так што далажыце, хто вы такі, калі не маеце ахвоты заначаваць у камеры.

Сідні Зум адвёў вочы ад сляпучага святла, выцягнуў з унутранай кішэні скураны партманет і паказаў паліцэйскаму нейкую картку.

На картцы быў подпіс начальніка паліцыі.

Паліцэйскі прысвіснуў.

— Сідні Зум? Вось як! — сказаў ён у здзіўленні. — Я наслухаўся пра вас і вашага сабаку. А дзе ён?

Сідні Зум слухаў, схіліўшы галаву крыху ўбок.

— Калі вы перастанеце гаварыць, мы яго пачуем.

Паліцэйскі заціх і прыслухаўся. З цемры даляцеў ледзь чутны сабачы брэх.

— Ён вунь за тым рагом, — сказаў Зум.

— Чаго ён разбрахаўся? — прабурчаў паліцэйскі.

Сідні Зум пайшоў далей, перастаўляючы доўгія ногі па мокрым бруку. Раптоўны дождж забарабаніў па пругкай паверхні іх плашчоў.

— Каб даведацца, — адказаў Сідні Зум, — лепш за ўсё — пайсці і паглядзець.

Паліцэйскаму было цяжка паспяваць за шырокімі крокамі Зума.

— Я чуў пра некаторыя вашыя вышукі, — сказаў ён.

Відаць, паліцэйскі хацеў завесці гаворку, але хада была настолькі шпаркая, што нават на яе ледзь хапала дыху.

Сідні Зум прамаўчаў.

— І пра вашага сабаку, — працягваў, засопшыся, паліцэйскі.

Сідні Зум прыпыніўся і паказаў знакам паліцэйскаму спыніцца, потым узняў галаву і свіснуў. Адразу ж у адказ пачуўся брэх.

Зум па гуку вызначыў кірунак, адкуль пачуўся брэх, і пакрочыў яшчэ шырэй. Паліцэйскі страціў надзею ісці нага ў нагу і, зусім засопшыся, быў вымушаны ў паўтара раза часцей перабіраць нагамі.

У святле вулічнага ліхтара штосьці скурчанае кідала на брук доўгі цень. Сабака зноў забрахаў, і Сідні Зум паказаў у яго бок.

— Штосьці ляжыць на тратуары, — сказаў ён.

Паліцэйскі загаварыў, але трэба адзначыць, што думаць у яго выходзіла лепш.

Шпаркая хада Зума перайшла амаль у бег. Яго хударлявая постаць, здавалася, дрыжала ад хвалявання.

— Нехта ляжыць, — сказаў ён.

Сабака яшчэ раз заліўся пранізлівым брэхам, як бы імкнучыся нешта паведаміць. І Сідні Зум пераклаў сэнс брэху.

— Мёртвы, — сказаў ён.

Паліцэйскі прамармытаў нешта, выказваючы, відаць, недавер.

Але Зум меў рацыю. Чалавек быў мёртвы. Ён ляжаў, распасцёршыся на бруку тварам уніз, раскінуўшы сціснутыя ў кулакі рукі, нібыта пагражаючы некаму.

На патыліцы чалавека чарнела дзірка, з яе цурчаў чырвоны струмень, зліваючыся з вадой на бруку і пакідаючы на ім чырвоныя плямы.

На чалавеку былі паліто, нагавіцы, грубыя чаравікі. Але падніз была надзета яшчэ піжама. Яе канцы выглядалі з калашын нагавіц, а каўнер піжамнай сарочкі вылез з-пад закручанага штрыфля паліто. Паліцэйскі паспрабаваў намацаць пульс чалавека.

— Мёртвы, — сказаў ён.

— Вось гэта, — суха заўважыў Сідні Зум, — і паведаміў мне сабака. Ён прыбег бы назад і прыскорыў мяне, калі б чалавек быў жывы.

Вочы ў паліцэйскага загарэліся.

— Вы што, жартуеце? — спытаў ён.

Сідні Зум паціснуў плячыма. Па вопыце ён ведаў, што дарэмна даказваць дылетантам, што ў сабак высокаразвіты інтэлект.

Паліцэйскі хацеў перавярнуць труп дагары. Зум перахапіў яго руку.

— Пачакайце, — сказаў ён, — вы можаце знішчыць самы галоўны ключ да разгадкі матываў забойства.

Паліцэйскі здзіўлена глянуў на Зума.

— Я проста хачу перавярнуць яго.

Ён адмовіўся ад свайго намеру і пакінуў мерцвяка ляжаць на баку з адкінутай галавой у ненадзейнай раўнавазе, што ўтрымлівалася плячом і сцягном.

Зум кіўнуў галавой.

— Менавіта так, — сказаў ён. — Заўважце, паліто на плячах і зверху, бліжэй да шыі, добра намокла. Гэта сведчыць пра тое, што ён некаторы час быў пад дажджом. Але на спіне паліто амаль сухое. Гэта значыць, што ён ішоў тварам насустрач дажджу, а тут ляжыць на жываце не так даўно. Інакш спіна таксама б намокла. Але калі вы перавернеце яго на спіну да таго, як мы ўсё ўдакладнім, паліто са спіны дакранецца да мокрага бруку, і мы пазбавімся магчымасці вызначыць ступень намокласці розных частак адзення.

Паліцэйскі нешта прабурчаў у адказ.

— Вы маеце рацыю наконт плячэй, — сказаў ён, няўклюдна мацаючы іх рукой. — І спераду ён прамок да ніткі. Здаецца, ён такі сапраўды ішоў супраць ветру.

Зум абмацаў пальцамі вопратку на мерцвяку. У ягоных вачах бачылася ястрабіная засяроджанасць, якая сведчыла пра ўсё большую зацікаўленасць.

— А вось вецер, — заўважыў Зум, — дзьмуў у той самы бок, у які скіравана зараз яго галава. Гэта азначае, што яго перавярнулі пасля выстралу ці ён сам пайшоў назад. Заўважце, ён без шкарпэтак, шнуркі завязаны не да канца і іх канцы паспешліва закручаны вакол ног. Відаць, чалавек ужо лёг спаць, але нешта ўзняло яго з ложка, прымусіла паспешліва выбегчы на дождж, і ён паспеў накінуць на сябе толькі самае неабходнае. Куля трапіла ў патыліцу. Стрэл, відаць, супаў з ударам грому, бо, здаецца, ніхто яго не пачуў, а гэта — раён жылых дамоў. З моманту яго смерці не прайшло, здаецца, нават чвэрці гадзіны... Давайце пасвецім на твар.

Паліцэйскі паслухмяна перавёў святло ліхтарыка на скамянелы твар. Ён выявіў рысы чалавека, які выглядаў год на пяцьдзесят пяць. Твар парослы сівым шчаціннем, з рэдкімі валасамі на скронях, высокім ілбом з маршчынамі, якія бываюць у людзей са змрочным характарам. Сцяты рот з тонкімі, амаль нябачнымі вуснамі. Глыбокія маршчыны абапал сведчылі, што рот звычайна крывіўся ўніз.

— Чалавек, — зазначыў Сідні Зум, — які рэдка ўсміхаўся.

Паліцэйскі памацаў кішэню паліто забітага.

— У кішэні шмат нейкіх папер. Паведаміце ва ўправу аб здарэнні, а я папільную тут.

Позірк Зума скіраваўся на штосьці за метр ад трупа.

— Узніміце ліхтарык крыху вышэй — вось так! — звярнуўся Зум да паліцэйскага.

— Што гэта?

Промні святла адбіліся ад чагосьці блішчастага, агрэсіўна-чырвонага.

Зум падышоў бліжэй, нахіліўся і падняў гэта самае з долу.

— Чырвоная пацерка альбо сінтэтычны рубін, прасвідраваны для пацерак, — адзначыў ён, — і, думаю, крыху далей знойдзецца яшчэ адзін. Давайце паглядзім.

Паліцэйскі паслухмяна ўзняў вышэй ліхтарык. І зноў у цемры замігцеў агрэсіўна-чырвоны водбліск.

— Якраз з таго боку ён і ішоў, — заўважыў паліцэйскі.

Зум падабраў другую пацерку і вярнуўся да трупа.

— Паглядзіце, што ў яго ў руках, — прапанаваў ён.

Паліцэйскі разняў сціснуты левы кулак. У далоні нічога не было. Ён адагнуў пальцы на правай руцэ. У святле ліхтарыка замігцелі паўтузіна чырвоных пацерак, якія па колеры нагадвалі кроплі застылай крыві.

Сідні Зум задуменна глядзеў на іх з пахмурным выразам твару.

— Там часам не абрывак белай ніткі? — спытаў ён.

Паліцэйскі нахіліўся ніжэй.

— Ён самы. Навошта яна?

Зум задуменна, не міргаючы, глядзеў на купку чырвоных каменьчыкаў.

— Гэта могуць быць і натуральныя рубіны, але я сумняваюся. Яны больш падобныя на сінтэтычныя. Звярніце ўвагу на тое, што іх памеры паступова памяншаюцца. Відавочна, яны былі начэплены на нітку. Можна дапусціць як магчымасць, і толькі як магчымасць, што пацеркі былі на асобе, якая страляла, і што рука ахвяры, хапаючыся за забойцу, зашчаміла ў руцэ пацеркі і вырвала з іх пэўную частку. Потым, калі гэтая асоба кінулася наўцёкі, пасыпаліся і іншыя пацеркі... але я сумняваюся наконт гэтага.

Паліцэйскі выпрастаўся, адпусціў труп, і той глуха чмякнуўся на мокры брук.

— Для мяне ўсё гэта ўжо занадта, — сказаў ён. — Мне не хочацца пакідаць труп, нават калі сапраўды пагаджуся, што вы маеце рацыю. Схадзіце вунь у той жылы дом, знайдзіце тэлефон і патэлефануйце ў паліцэйскую ўправу.

Зум кіўнуў галавой у знак згоды.

— Будзь тут, Рып, — загадаў ён сабаку. — Я хутка вярнуся.

Сабака паволі завіляў хвастом, выказваючы такім чынам з пачуццём уласнай годнасці сваю маўклівую згоду. Зум перайшоў вуліцу, накіроўваючыся да шматкватэрнага дома.

Дзверы былі зачынены на замок, у вестыбюлі было цёмна. Зум націснуў кнопку пад указальнікам кватэры з надпісам: УПРАЎЛЯЮЧЫ і толькі пасля гэтага дачакаўся нейкай рэакцыі. Калі таўстуха з заспанымі вачыма, абураная тым, што яе разбудзілі, падышла да дзвярэй, Зум растлумачыў ёй усю сітуацыю. Яго правялі да тэлефона, ён патэлефанаваў ва ўправу і паведаміў пра знойдзены труп.

Потым ён вярнуўся да паліцэйскага. Сабака ляжаў, прыціснуўшыся да мокрага бруку, паклаўшы морду на лапы. Ён застаўся ляжаць нерухома і толькі паляпаў хвастом, вітаючы гаспадара. Паліцэйскі праглядаў паперы, знойдзеныя ў кішэні забітага.

— Падобна на тое, што яго звалі Гары Пэйн, — заўважыў ён. — Можна падумаць, што ўсе лісты, атрыманыя па пошце, ён насіў з сабой у кішэні. Ёсць тут і адрас. Уэст-Эдамс-стрыт, 58, 65. А вось некалькі юрыдычных дакументаў: здаецца, ён удзельнічаў у нейкім судовым працэсе... Паперы ён насіў з сабой ужо пэўны час. Адзнакі, зробленыя алоўкам, пасціраліся, дый папера зашмальцавалася.

Зум кіўнуў галавой. Ён вывучаў твар забітага.

— Няўжо вам не цікавыя гэтыя паперы? — спытаў паліцэйскі.

На твары Зума быў выраз летуценнай задумлівасці.

— Мяне больш цікавіць характар чалавека, — заўважыў ён. — Мне здаецца, што забіты быў наравісты стары чалавек, які ніколі не ўсміхаўся, якому невядома было пачуццё спагады ці зычлівасці. Зірніце на яго рукі! Бачыце, якія шышкаватыя, учэпістыя пальцы... Вы верыце ў хірамантыю?

Паліцэйскі ў адказ пагардліва буркнуў.

— Глупства, — адказаў ён.

Зум памаўчаў некалькі секунд.

— Дзіўна, — нарэшце заўважыў ён, — як характар адбіваецца на кожнай частцы цела чалавека. Рукі, ногі, вушы, форма носа, рот, выраз вачэй... усё фарміруецца тым нечым неадчувальным, што мы называем душа.

Паліцэйскі, які сядзеў на кукішках на мокрым бруку каля трупа, устаў.

— Вы гаворыце нешта такое, што не мае ніякага сэнсу, — буркнуў ён. — Справа ідзе пра забойства, і згодна з законам трэба злавіць злачынцу. Якое дачыненне да гэтага мае характар забітага?

Сідні Зум адказаў адным словам: «Непасрэднае».

Ён звярнуўся да папер у кішэні паліто забітага.

— Забойствы, — заўважыў паліцэйскі, — уяўляюць сабой штодзённую з'яву. Калі абыходзіцца з імі як са звычайнымі з'явамі, нешта ды і атрымаецца. Апазнаеш, вызначыш, хто хацеў прыбраць яго з дарогі, збярэш доказы, ну, можа, крыху папужаеш на допыце ва ўправе, і — калі ласка! — можна брацца за новую справу.

Сідні Зум нічога не адказаў. Аднекуль здалёк пачулася выццё сірэн.

— На патыліцы засталіся сляды, — сказаў Зум пасля таго, як сірэна завыла зноў. — Дазвольце мне ваш ліхтарык.

Паліцэйскі даў яму ліхтарык. Зум павадзіў яго кругамі над канавай, раптам спыніў руку і паказаў на нешта.

— Вось яна, тут.

— Што тут?

— Гільза. Бачыце, у канаве? Яго застрэлілі з аўтаматычнага пісталета. Выкідальнік выбіў гільзу на вуліцу, а дождж змыў яе ў канаву.

Паліцэйскі нахіліўся і падняў гільзу.

— Ваша праўда. Сорак пятага калібру.

Зноў завыла сірэна. На мокрай вуліцы засвяціліся фары, і першая паліцэйская машына, развярнуўшыся на перакрыжаванні і прашыпеўшы шынамі па вадзе, спынілася каля броўкі.

Адразу ж за ёй пад'ехала яшчэ адна машына. Потым пачуліся перарывістыя сігналы машыны «хуткай дапамогі». Пасля гэтага падзеі адбываліся вельмі хутка.

Следчы сяржант Громлі ўзначальваў нарад па расследаванні забойстваў, таму ён выслухаў даклад паліцэйскага, праверыў факты, што паведаміў Сідні Зум, і загадаў паліцэйскім збіраць адпаведную інфармацыю.

Тыя пайшлі следам за раскіданымі крывава-чырвонымі пацеркамі і прыйшлі да шматкватэрнага дома метраў за пяцьдзесят ад месца здарэння. Яны ляжалі на зямлі амаль на аднолькавай адлегласці адна ад адной, пераліваючыся агнём пад святлом ліхтарыкаў.

Раён быў у асноўным забудаваны жылымі дамамі, таму, пачуўшы выццё сірэн, да вокнаў папрыліпалі жыхары. Прагалы паміж хмарамі разышліся ў больш шырокія прасветы, адтуль на бетонны каньён вуліцы пасылалі сваё лагоднае святло зоркі.

Паліцэйскія пачалі дазнавацца, ці чуў хто-небудзь стрэл, ці заўважыў час, ці даносіўся тупат ног уцекачоў?

Сяржант Громлі інспектаваў шматкватэрны дом, да якога прывялі раскіданыя пацеркі, і пераможна ўсклікнуў, паказваючы на паштовыя скрынкі ў вестыбюлі з указальнікамі прозвішчаў жыхароў, выразанымі з іх візітных картак.

— Звярніце ўвагу на скрынку кватэры 342, — усклікнуў ён. — Кардонку з прозвішчамі адарвалі з паўгадзіны таму назад ці нешта каля гэтага. Бачыце, яшчэ свежая рыска на кардонцы, да якой быў прылеплены надпіс? Гэта кроў! Бачыце?

Ён павярнуўся тварам да вестыбюля, дзе стаяў чалавек у халаце, з цікавасцю пазіраючы на прышэльцаў.

— Дзе ўпраўляючы? — спытаў Громлі.

— Я — уладальнік дома. Упраўляемся разам з жонкай.

— Хто жыве ў кватэры 342?

Упраўляючы нахмурыў бровы і правёў рукой па ўзлахмачаных валасах.

— Дакладна не магу сказаць. Думаю, што жанчына. Пэйн, здаецца, прозвішча. Так, так — Пэйн. Ева Пэйн. А што, на паштовай скрынцы яе прозвішча няма?

— Ну, што ж, — звярнуўся Громлі да сваіх шыракаплечых памочнікаў, што тоўпіліся вакол яго. — Пайшлі.

Яны ўціснуліся ў ліфт. Сідні Зум пайшоў пешшу, побач з ім уверх па прыступках лесвіцы пабег Рып.

— Эй, вы, паслухайце, — забурчаў мужчына ў ванным халаце. — Сюды нельга з сабакам!

Але Сідні Зум не звярнуў увагі на гэтыя словы. Доўгія ногі, нібыта поршні рухавіка, дазвалялі яму праз дзве прыступкі ісці па лесвіцы.

Тым не менш, калі Зум дабраўся да патрэбнага калідора, паліцэйскія ўжо вылазілі з ліфта. Лесвіца выходзіла ў процілеглым ад ліфта канцы калідора, а патрэбная кватэра была побач з ліфтам.

Адзін з іх пагрукаў у дзверы.

Іх амаль адразу адчыніла дзяўчына ў кімано. Яна моўчкі ўтаропілася на паліцэйскіх шырока адкрытымі вачыма.

Сяржант, не цырымонячыся, адціснуў яе ўбок і зайшоў у кватэру.

— Мы хацелі б задаць вам некалькі пытанняў, — сказаў ён.

Астатнія таксама стоўпіліся ў адзіным пакоі, што днём быў гасцінай, а ноччу — спальняй. Ложак, што на дзень складаўся і мацаваўся да сцяны, цяпер стаяў прыгатаваны для сну, і, відаць, на ім ужо спалі, але рагі прасцін былі акуратна складзены. Дзяўчына, відаць, спала вельмі спакойна альбо нядоўга была ў ложку.

На ёй было кімано ярка-чырвонага колеру, што яшчэ больш падкрэслівала агонь вачэй, пунсовасць вуснаў, бляск чорных валасоў.

— Вы — Ева Пэйн? — спытаў сяржант Громлі.

— Я. Ну, вядома. А што?

— Вы ведаеце Гары Пэйна?

— Ну-у, зразумела, ведаю.

— Чаму вы сказалі «зразумела»?

— Гэта мой свёкар.

— Вы замужам за яго сынам?

— Так.

— Як завуць яго сына?

— Эдвард.

— Дзе ён?

— Ён памёр.

— Калі вы апошні раз бачылі Гары Пэйна?

Яна завагалася, выдаўшы няўлоўнымі рухамі нервовасць.

— А што? Цяжка сказаць... Думаю, што ўчора, у другой палове дня. Так, учора папалудні.

— Вы што, не вельмі ўпэўнены?

Яна апусціла вочы.

— Я крыху збянтэжана. Як растлумачыць тое, што вось вы ўсе, здаецца, дэтэктывы, прыйшлі і задаяце пытанні? Я нічога не зрабіла.

Сяржант Громлі патрос галавой з варожым і агрэсіўным выглядам.

— Ніхто вас не абвінавачвае — пакуль што.

— Што вам трэба?

— Інфармацыя.

— Аб чым?

— Аб тым, што магло быць матывам забойства Гары Пэйна.

Ад нечаканасці Ева Пэйн выцягнулася. Твар яе збялеў. Вочы адкрыліся настолькі шырока, што зрэнкі здаваліся кропкамі на суцэльным белым фоне. Лоб зморшчыўся ад жаху.

— Ён забіты? — спытала яна.

Слабы яе голас дрыжаў.

— Забіты! — рэзка адказаў сяржант Громлі.

— Я-я нічога пра гэта не ведаю.

— Паміж вамі былі варожыя адносіны?

Некаторы час яна вагалася, потым стала ў позу амаль што каралевы.

— Так, — адказала яна, — і я рада, што ён мёртвы — калі ён сапраўды мёртвы. Гэта быў не чалавек, а жывёла, прагная, вузкалобая, фанатычная, эгаістычная жывёла.

Сяржант Громлі безуважна кіўнуў галавой. Характар забітага не меў для яго ніякага значэння. Яму было ўсё роўна, наколькі гэты чалавек заслугоўваў смерці. Адзінае, што для яго мела нейкае значэнне, дык гэта тое, што закон патрабуе пакарання.

— Хто яго забіў?

— Я-я не ведаю.

— У вас ёсць рубінавыя пацеркі, штучныя рубіны альбо чырвоныя шкляныя пацеркі? Добра падумайце. Ваш адказ можа шмат што значыць для вас — і не спрабуйце хлусіць.

— А якое дачыненне да гэтага маюць чырвоныя пацеркі?

— Можа, ніякае, а можа — і прамое. У вас ёсць такія пацеркі?

Ева моцна сцяла вусны.

— Не!

— Вы ведаеце, у каго ёсць такія пацеркі?

— Не!

Такі адказ не вывеў сяржанта Громлі з раўнавагі. У яго было назапашана яшчэ шмат пытанняў, і ветэрана следчай справы нельга было збянтэжыць хлуснёй. Адзінае, што выклікала ў яго жах, дык гэта нежаданне паддопытнага гаварыць. Калі ж адказваў на пытанні, Громлі заўсёды быў упэўнены ў канчатковай перамозе.

— Дзе вы былі, пачынаючы з дзевяці гадзін?

— У ложку.

Сяржант Громлі ўзняў бровы.

— У ложку?

— Так.

— З дзевяці гадзін?

— Так.

На гэты раз адказ быў рэзкі, задзірысты, быццам яна аказалася прыпёртай да сцяны нечаканым пытаннем і зараз збіралася ўпарта абараняцца.

— Калі вы леглі спачываць?

— Тады, калі я вам сказала — у дзевяць гадзін.

Сяржант з'едліва ўсміхнуўся. Ён абвёў позіркам зграбную постаць, зірнуў у надзіва прыгожы твар.

— Даволі ранавата для маладой і прывабнай удавы класціся спаць у суботні вечар, ці не так?

Твар Евы загарэўся чырванню.

— Гэта не ваша справа. Вы задалі пытанне — і я вам на яго адказала!

Усмешка сяржанта Громлі раздражняла. Сваімі манерамі ён нагадваў ката, які надзейна трымаў у кіпцюрах мыш, жадаючы яшчэ некаторы час памучыць беднае стварэнне.

— Тут хутчэй нейкае супадзенне: я выбраў для адліку дзевяць гадзін, і вы адразу ж далі адказ. Мне проста цікава, міс Пэйн, ці не надумалі вы расказаць сваю казку, каб мець алібі. Калі я спытаў, дзе вы былі, пачынаючы з дзевяці гадзін — а не, скажам, апошнюю гадзіну, вы сказалі «ў ложку», таму што вы чакалі, што пытанне будзе іншае. Сказаўшы гэта раз, вы вырашылі працягваць сваю казку.

Міс Пэйн захоўвала спакойны, нават задзірысты выгляд, але плечы зарухаліся ад частага дыхання.

— Вашы разважанні занадта складаныя для майго інфантыльнага розуму. Прашу вас абмежавацца, калі ласка, неабходнымі пытаннямі.

Громлі па-ранейшаму гнуў сваю лінію.

— Так дзіўна супала, што я прадказаў дакладны час, калі вы паклаліся спаць.

Міс Пэйн паціснула плячыма.

— Гэта таксама тое, на што я не магу даць адказ.

Яна на момант перавяла позірк з сяржанта на твары навокал, што з цікавасцю сачылі за яе паводзінамі. І калі вочы Сідні Зума сустрэліся з позіркам яе ззяючых ад хвалявання вачэй, ён, як бы выпадкова, паднёс свой доўгі палец да рота і моцна прыціснуў яго да вуснаў.

Яна слізганула вачыма па яго твары, не паспеўшы ўцяміць значэння адрасаванага ёй руху. Потым яна зноў стральнула вачыма ў яго бок, і ў таропкім позірку было пытанне. Але Зум, больш не рызыкуючы быць заўважаным кім-небудзь з паліцэйскіх, які б адпаведна зразумеў яго дзеянні, паволі вадзіў рукой па шчацэ.

Міс Пэйн зноў перавяла вочы на сяржанта, але цяпер у іх была збянтэжаная няўпэўненасць.

— Вы ведаеце, якое цяпер надвор'е?

— Ідзе дождж.

— Сапраўды, міс Пэйн, проста выдатна. У дзевяць гадзін была даволі ясная пагода. Дождж пачаўся прыкладна ў дзевяць гадзін сорак пяць хвілін і ішоў не перастаючы амаль да поўначы.

Яна закусіла губу.

— І вы спалі? — працягваў сяржант.

У яе вачах заззяў пераможны агонь, калі яна кінулася ў прасвет, які ён пакінуў для яе, з запалам аматара, што кідаецца ў пастку, прыгатаваную вопытным прафесіяналам.

— Я не гаварыла, што спала.

— Ага, тады, значыць, вы не спалі?

— Так, я не спала ўвесь гэты час.

— І такім чынам вы даведаліся, што ідзе дождж.

— Так. Дождж застукаў у акно. Я пачула шум, устала і глянула ў акно.

— І толькі такім чынам вы даведаліся, што ідзе дождж?

— Так.

— І вы не выходзілі з пакоя пасля дзевяці гадзін?

— А што, падобна на тое, што я магла выйсці вось так апранутая?

— Адказвайце на пытанне. Вы выходзілі з гэтага пакоя пасля дзевяці гадзін?

Інстынктыўна яе вочы пачалі шукаць Сідні Зума.

На гэты раз ужо нельга было памыліцца ў тым, што азначае зроблены ім рух — моцна прыціснуты да вуснаў указальны палец.

— Адказвайце на пытанне, — раўнуў сяржант Громлі.

— Не, — адказала міс Пэйн. — Я не выходзіла з пакоя.

Але яе вочы, у якіх было ваганне і бездапаможнасць, умольна глядзелі на Сідні Зума.

Сяржант раптам нібыта каршун кінуўся да ложка, адкінуў канец празрыстага шаўковага пакрывала, залез пад ложак сваёй другой рукой і дастаў адтуль пару чаравікаў.

— Гэта вашы чаравікі?

Менавіта тады яна зразумела, што трапіла ў пастку, бо чаравікі былі мокрыя ад дажджу. Аб гэтым сведчылі і раптоўная паніка ў вачах, і збялелыя вусны.

Яна глянула на Сідні Зума і раптам набыла непрыступны выгляд.

— Я адказала на дастатковую колькасць вашых пытанняў, сэр. Я больш не зраблю ніякіх заяў, пакуль не змагу атрымаць парады адваката.

Громлі зымітаваў здзіўленне.

— Чаму... чаму, міс Пэйн, вам спатрэбілася сустракацца з адвакатам. Вас што, абвінавацілі ў чым-небудзь?

— Н-не...

— Тады навошта вам патрэбны адвакат? Вы чакаеце абвінавачванні супраць сябе?

Міс Пэйн удыхнула поўныя грудзі паветра, рыхтуючыся нешта сказаць, потым глянула зноў у твар Зума.

— У мяне няма чаго вам больш сказаць, — адказала яна.

Сяржант раптам перайшоў у атаку.

— У вас што, такая звычка пудрыць шчокі, маляваць вусны і рабіць прычоску ўночы? Ці вы чакалі візіту паліцыі і проста хацелі як мага лепш выглядаць?

Адразу было відаць, якой палёгкай для яе было тое, што ёй не трэба было адказваць на пытанне. Яна проста адмоўна паківала галавой, але панічны жах яшчэ больш выразна бачыўся ў яе вачах.

Сяржант Громлі звярнуўся да паліцэйскіх:

— Абшукайце пакой, хлопцы.

Сказаў ён гэта спакойна, але рэакцыя на загад была імгненная. Паліцэйскія наляцелі як вараннё. Выцягваліся шуфляды, вопытныя пальцы перабіралі там рэчы. Не застаўся без увагі і ложак — абмацалі матрац, патаўклі падушку.

Сяржант Громлі не адводзіў позірку ад поўных панічнага жаху вачэй маладой жанчыны.

— Было б лепш для будучага, каб вы расказалі ўсю праўду цяпер, — ласкава сказаў ён, спадзеючыся, што выказаная вось так, па-бацькоўску, парада растопіць лёд насцярожанасці, што скаваў яе вусны.

Гэта яму амаль удалося. Ад спачувальнага тону ўгавораў вочы Евы памакрэлі. Яна ўжо нават шавяльнула вуснамі, але потым зноў моцна сцяла іх. Вейкамі змахнула слёзы.

— У мяне няма нічога больш вам сказаць.

Адзін паліцэйскі, што корпаўся ў камодзе, звянуўся да сяржанта.

— Паглядзіце, што я знайшоў, — сказаў ён.

Ён паказаў Громлі рэшткі пацерак — дробныя чырвоныя рубіны на абрыўку ніткі.

— Дзе гэта было?

— Прыхованае. Прылепленае жвачкай за люстэркам. Вось тут, бачыце, нітка парвалася, потым абарваныя канцы завязалі і ўсё гэта прыляпілі з таго боку люстэрка.

— Паглядзім на жвачку, — буркнуў сяржант Громлі.

Паліцэйскі даў яму ў рукі камяк жвачкі. Ён ледзь падсох зверху і яшчэ нават не пачаў цвярдзець.

Сяржант Громлі зноў упіўся вачыма ў жанчыну.

— Ваша? — спытаў ён.

Ева зірнула на Сідні Зума, потым адмоўна паківала галавой.

Сяржант Громлі сядзеў спінай да Сідні Зума. Цяпер ён загаварыў спакойна, роўна, не павышаючы голасу:

— Зум, я шмат чуў пра вас, чуў пра вашу дапамогу ўправе. Звычайна мы не дазваляем цывільным прысутнічаць на такіх допытах, як гэты. Я дазволіў вам застацца, улічваючы вашу рэпутацыю. На жаль, мне здаецца, што вы злоўжываеце маім даверам.

— Маеце на ўвазе, — рэзка спытаў Сідні Зум, — менавіта што?

Сяржант Громлі працягваў гаварыць, не паварочваючы да Зума галавы.

— Вы што, думаеце, — спытаў ён, — што я зусім дурань?

— Хочаце, каб я выйшаў з пакоя? — раздражнёна спытаў Зум.

— Так, — па-ранейшаму не павярнуўшы галавы, адказаў Громлі.

Некалькі крокаў — і Сідні Зум быў ужо каля дзвярэй.

— Пайшлі, Рып.

З калідора пачуўся тупат — да гучнага грукату крокаў Зума далучалася мяккае шлёпанне сабачых лап па голай каля сцен падлозе. З'едліва ўсміхаючыся, Сідні Зум сышоў па лесвіцы на першы паверх. Там ён зайшоў у першы ад вуліцы вестыбюль і агледзеў медныя паштовыя скрынкі з умацаванымі ў іх замкамі.

Зум прыпыніўся, каб дастаць з кішэні пальчаткі. Яны былі тонкія і мяккія, але засцерагалі ад неспадзяваных адбіткаў пальцаў.

— Дурні, — нячутна прамармытаў ён.

Потым Зум дастаў з кішэні звязку ключоў. Іх аказалася не так многа, але кожны быў мудрагеліста сканструяваны чалавекам, які ў якасці хобі на ўсё жыццё выбраў вывучэнне замкоў.

Ужо трэцім з перабраных ім ключоў ён змог шчоўкнуць засаўкай у замку скрынкі ад кватэры 342.

Сідні Зум пашнырыў у скрынцы рукой у пальчатцы і дастаў адтуль пакамечаны шаль. У ім нешта забразгатала.

Гэта маглі быць каменьчыкі альбо кавалачкі шкла, але Сідні Зум не марнаваў часу на разгляданне таго, што там было. Ён проста паклаў скрутак — шаль і ўсё, што ў ім было, — у кішэню паліто, выйшаў на вуліцу і знік у начы.

Спыніўшыся каля бліжэйшай тэлефоннай будкі, Зум патэлефанаваў лепшаму ў горадзе адвакату, які спецыялізаваўся па крымінальных справах.

— Гэта Зум. Паліцыя спрабуе навесіць абвінавачванне ў забойстве на маладую жанчыну, нейкую місіс Еву Пэйн, што жыве ў кватэры 342 у шматкватэрным доме «Матонія». Зараз там паліцэйскія. Я запрашаю вас узяцца за гэту справу згодна з існуючым паміж намі прыватным пагадненнем. Зараз жа накіроўвайцеся туды. Скажыце ёй, каб трымала язык за зубамі, і сачыце, каб яна сапраўды не нагаварыла лішняга. Пакуль што ўсё.

Зум павесіў слухаўку на кручок тэлефоннага апарата. Ён ведаў, што адвакат будзе на месцы праз якіх-небудзь пару хвілін. Зум пастаянна забяспечваў яго рознымі справамі, што выклікалі цікавасць дзіўнага суб'екта, у якога было хобі швэндацца па начных вуліцах і мерацца кемлівасцю як са злачынцамі, так і з дэтэктывамі.

Потым Сідні Зум выклікаў таксі і паехаў да шыкоўнай яхты, на якой ён жыў. Толькі апынуўшыся пад надзейнай аховай сцен сваёй капітанскай каюты, ён разгарнуў скрутак, узяты з паштовай скрынкі.

У шалі было шмат каштоўных камянёў, і большая частка з іх была начэплена на ніткі.

Маладая жанчына вынула з рыдыкюля паперчыну ружовага колеру, устала з чырвонага скуранога крэсла, паклала яе на стол Ніра Вулфа і зноў села. Паколькі я лічыў сваім абавязкам быць у курсе спраў, ды і каб Вулф не нагінаўся, бо да паперкі не так лёгка было дацягнуцца, я ўстаў, падышоў да стала і перадаў яе Вулфу, папярэдне прачытаўшы, што там было напісана.

Гэта быў чэк на пяць тысяч даляраў, выпісаны таго ж дня, чатырнаццатага жніўня, на яго прозвішча і падпісаны Маргарэт Міён. Вулф зірнуў на чэк і кінуў яго на стол.

— Я падумала, — сказала жанчына, — што, можа, гэта будзе найбольш зручны шлях пачаць размову.

Разглядаючы жанчыну з-за свайго стала, я пачаў паволі мяняць свае адносіны да яе. Калі яна патэлефанавала раней, у нядзелю адразу папалудні, і папрасіла аб сустрэчы, я адшукаў у памяці цьмяны ўспамін пра яе фота, надрукаванае ў газеце некалькі тыдняў таму, і падумаў, што сустрэча з ёй не будзе ў радасць, але цяпер уяўленне аб ёй пачынала паступова мяняцца.

Знешнія дадзеныя былі не самае галоўнае з таго, што яна мела, бо яны былі так сабе, важна — як яна імі карысталася. Я не маю на ўвазе розныя там выкрутасы і хітрыкі. Вусны не былі прывабныя, нават калі яна ўсміхалася, а вось усмешка была прыгожая. Карычневыя вочы як вочы, нічога незвычайнага, але я з асалодаю пазіраў, як яна пераводзіла іх з Вулфа на мяне, потым на мужчыну, што прыйшоў з ёю і цяпер сядзеў злева. На маю думку, трыццаць ёй будзе недзе гады праз тры.

— Ці не думаеш, — спытаўся ў яе мужчына, — што мы спачатку павінны атрымаць адказ на некаторыя пытанні?

Мужчына сказаў гэта напружаным і крыху суровым тонам, з адпаведным выразам твару. Ён быў устрывожаны і не хаваў гэтага. Глыбока пасаджаныя шэрыя вочы, моцны падбародак — у лепшы час яго можна было б прыняць за якога-небудзь лідэра, але толькі не цяпер. Нешта яго мучыла. Калі місіс Міён прадставіла яго як містэра Фрэдэрыка Ўэплера, я ўспомніў, што гэта прозвішча музычнага крытыка «Гэзэт», але не мог прыпомніць, ці ішла аб ім гаворка ў інфармацыі пра падзею, у сувязі з якой у газеце з'явілася фатаграфія місіс Міён.

У адказ жанчына пакруціла галавой, зрабіўшы гэта невыпадкова.

— Гэта не дапаможа, Фрэд, праўда. Нам трэба будзе ўсё расказаць і паслухаць, што ён скажа. — Яна ўсміхнулася, зірнуўшы на Вулфа, — ці, можа, на самай справе гэта была не ўсмешка, а звычайны для яе рух вуснаў. — Містэр Уэплер быў не зусім упэўнены ў неабходнасці звяртацца да вас, і мне прыйшлося яго ўгаворваць. Мужчыны асцеражнейшыя за жанчын, ці не так?

— Так, — пагадзіўся Вулф і дадаў: — Дзякуй Богу.

Яна кіўнула галавой, выказваючы згоду.

— Я думаю, што так, — і прадоўжыла гаворку, дапаўняючы яе жэстамі. — Я прынесла чэк у доказ таго, што ставімся да гэтага сур'ёзна. Мы трапілі ў непрыемнае становішча і хацелі б, каб вы дапамаглі з яго выбрацца. Мы хочам уступіць у шлюб, але не можам гэтага зрабіць. Прынамсі, калі гаварыць толькі за сябе, я хачу выйсці за яго замуж. — Яна зірнула на Ўэплера, і цяпер на яе твары сапраўды была ўсмешка. — Ты хочаш жаніцца са мной, Фрэд?

— Ага, — прамармытаў той. Потым нечакана крутануў падбародкам і задзірліва глянуў на Вулфа. — Вы разумееце — справа далікатная. І не хацелася б, каб у яе лезлі чужыя, але мы ўсё-такі прыйшлі да вас па дапамогу. Мне трыццаць чатыры гады, і першы раз у жыцці я… — Ён змоўк. І праз хвіліну зноў загаварыў здаўленым голасам: — Я закаханы ў місіс Міён і больш за ўсё на свеце хачу, каб яна была маёй жонкай. — Ён перавёў вочы на аб'ект кахання і прамармытаў нешта падобнае на заклік: — Пегі!

— Лічу гэта даказаным, — прабурчаў Вулф. — Вы абое хочаце ўступіць у шлюб. Ну, дык у чым справа?

— Справа ў тым, што мы не можам, — сказала Пегі. — Проста не можам гэтага зрабіць. І толькі таму, што… Вы, можа, памятаеце, што здарылася ў красавіку, чатыры месяцы назад, калі чыталі пра смерць Альберта Міёна, опернага спевака?

— Нешта такое чытаў. Але вы лепш мне напомніце.

— Ну, ён скончыў самагубствам. — Гэты раз на яе твары не было нават падабенства на ўсмешку. — Мы знайшлі яго з Фрэдам — містэрам Уэплерам. У сем гадзін вечара, у адзін з аўторкаў красавіка, у нашай кватэры на Іст-Энд-авеню. Якраз таго ж дня высветлілася, што мы з Фрэдам кахаем адно аднаго, і…

— Пегі! — раптам звярнуўся да яе Ўэплер.

Тая зірнула на яго, потым зноў перавяла вочы на Вулфа.

— Відаць, я павінна параіцца з вамі, містэр Вулф. Як лічыць Фрэд, мы павінны расказаць вам толькі тое, без чаго нельга зразумець праблему, а я лічу, што вы не зразумееце сітуацыі, калі мы не раскажам вам усяго. Як вы думаеце?

— Не магу нічога сказаць, пакуль не раскажаце. Працягвайце. Калі з'явяцца пытанні, тады пабачым.

Місіс Міён кіўнула галавой.

— Думаю, што ў вас з'явіцца шмат пытанняў. Ці здаралася з вамі такое, што вы закахаліся, але хутчэй згадзіліся б памерці, чым паказаць іншым вашыя пачуцці?

— Ніколі, — з імпэтам адказаў Вулф.

Мой твар застаўся нерухомы.

— Ну што ж, а са мною такое здарылася, і я ў гэтым прызнаюся. Ніхто пра гэта не ведаў, нават ён. Праўда, Фрэд?

— Так, гэта праўда, — таксама з імпэтам адказаў Уэплер.

— Не ведаў да таго самага дня, — працягвала Пегі. — Ён прыйшоў да нас на абед, а гэта здарылася якраз пасля абеду. Госці разышліся, і раптам нашы позіркі сустрэліся, потым ён нешта сказаў, а можа, я загаварыла, дакладна не помню, хто першы пачаў гаворку. — Яна ўмольна паглядзела на Ўэплера. — Я ведаю, ты лічыш, што гэта няёмка, Фрэд, але калі ён не будзе ведаць, як гэта ўсё адбывалася, то не зразумее, чаму ты пайшоў наверх да Альберта.

— А яму гэта трэба ведаць? — спытаўся Ўэплер.

— Ну, канечне, — місіс Міён зноў звярнулася да Вулфа. — Думаю, што не здолею растлумачыць так, каб вы ўявілі, як усё было на самай справе. Мы былі канчаткова, ну, як бы сказаць, закаханыя адно ў аднаго, вось і ўсё, і я думаю, што дагэтуль мы ўсведамлялі ўсё моўчкі, таму пачуцці захлынулі нас яшчэ больш. Фрэд вырашыў неадкладна сустрэцца з маім мужам, каб расказаць яму пра ўсё і вырашыць, што нам рабіць далей, я сказала — ну што ж! — і ён пайшоў уверх па лесвіцы.

— Уверх па лесвіцы?

— Наша кватэра на двух паверхах, і ўверсе студыя з гукаізаляцыяй для мужавых рэпетыцый. І вось Фрэд пайшоў…

— Калі ласка, Пегі, — перапыніў яе Ўэплер і паглядзеў у бок Вулфа. — Вы павінны гэта ведаць з першых рук. Я пайшоў туды, каб расказаць Міёну, што кахаю ягоную жонку і яна кахае мяне, а не яго, і папрасіць, каб ён успрыняў гэта як цывілізаваны чалавек. Да скасавання шлюбу цяпер ставяцца як да звычайнай у нашай цывілізацыі з'явы, але ён гэтага так не ўспрыняў. Яго рэакцыю можна было назваць па-ўсякаму, але толькі не цывілізаванай. Ён не буяніў, але паводзіў сябе вельмі нізка. Праз нейкі час я спалохаўся, што зраблю з ім што-небудзь за прыкладам Джыфа Джэймса, і таму павярнуўся і пайшоў прэч. Мне не хацелася ў такім стане вяртацца да місіс Міён, таму я выйшаў са студыі праз дзверы ў калідор на другім паверсе і адтуль выклікаў ліфт.

Уэплер змоўк.

— І? — націскаў на яго Вулф.

— Я выйшаў з будынка. Пакрочыў па парку і праз некаторы час, супакоіўшыся, патэлефанаваў місіс Міён, і яна сустрэлася са мной у парку. Я расказаў ёй пра рэакцыю Міёна і папрасіў пакінуць яго і паехаць куды-небудзь разам са мной. Яна не згадзілася. — Уэплер змоўк на некалькі хвілін, а потым працягваў: — Існуюць дзве складаныя акалічнасці, якія вы павінны ведаць, каб ведаць усё.

— Калі яны маюць непасрэднае дачыненне да справы, то так.

— Яны сапраўды маюць непасрэднае дачыненне. Па-першае, місіс Міён мела і мае цяпер свае грошы. Гэта была дадатковая прынада Міёну. Мне — не. Я расказваю вам усё як ёсць.

— Дзякуй. Ну, а па-другое?

— Па-другое, у місіс Міён была прычына, каб не рваць з ім адразу. Я спадзяюся, вы ведаеце, што Міён быў вядучым тэнарам у тэатры «Метраполітэн» на працягу пяці ці шасці гадоў, а тут раптам голас знік — часова. Джыфард, той самы барытон, ударыў яго кулаком па шыі і пашкодзіў гартань — гэта здарылася на пачатку сакавіка, — і Міён не змог закончыць сезон. Яму зрабілі аперацыю, але голас не вяртаўся, таму не дзіва, што ён быў у змрочным настроі, і місіс Міён не хацела кідаць яго аднаго ў такім стане. Я паспрабаваў угаварыць яе, але яна была непахісная. У той дзень усё атрымалася не так, як трэба: і ад таго, што такое здарылася са мной першы раз у жыцці, і ад таго, што Міён сказаў пад час нашай з ім размовы, — у выніку я страціў разважлівасць, кінуў яе адну ў парку, зайшоў у бар у цэнтры горада і пачаў замаўляць там шклянку за шклянкай. Прайшло шмат часу, выпіў я многа, але не сп'янеў. Недзе каля сямі гадзін я вырашыў зноў сустрэцца з Пегі і забраць яе з сабой, каб яна не заставалася там яшчэ на адну ноч.

Паддаючыся вось такому настрою, я спыніўся на Іст-Энд авеню, падняўся на дванаццаты паверх і прастаяў там, відаць, хвілін дзесяць, вагаючыся даткнуцца да кнопкі званка. Нарэшце я пазваніў, пакаёўка ўпусціла мяне і паклікала місіс Міён, але тут я, відаць, перастаў валодаць сабой, бо ў мяне хапіла розуму толькі на тое, каб прапанаваць ёй разам пагаварыць з Міёнам. Яна згадзілася, мы падняліся наверх і…

— На ліфце?

— Не, па лесвіцы, што ў самой кватэры. Зайшлі ў студыю. Міён ляжаў на падлозе. Мы падышлі бліжэй. У верхняй частцы галавы была вялікая дзірка навылёт. Ён быў мёртвы. Я вывеў місіс Міён са студыі, падтрымаў яе, але на лесвіцы — занадта вузкай, каб па ёй маглі ісці побач два чалавекі, — яна ўпала і пакацілася ўніз, адолеўшы такім чынам палову прыступак. Я аднёс Пегі ў яе пакой, паклаў на ложак і пайшоў у залу, каб адтуль патэлефанаваць, але па дарозе падумаў, што спярша трэба зрабіць яшчэ адну рэч.

Я выйшаў з кватэры, з'ехаў на ліфце на першы паверх, паклікаў швейцара і ліфцёраў і спытаўся ў іх, хто падымаўся ў кватэру Міёна, на дванаццаты або на трынаццаты паверх, папалудні. Яны назвалі прозвішчы, і я іх запісаў. Потым вярнуўся ў кватэру і патэлефанаваў у паліцыю.

Пасля гэтага я раптам уцяміў, што недасведчаны чалавек не павінен рабіць заключэнне — жывы чалавек ці не, таму я патэлефанаваў доктару Лойду, які таксама жыве ў гэтым будынку. Той адразу ж прыйшоў, і я завёў яго ў студыю. Не паспеў ён прабыць там тры-чатыры хвіліны, як з'явіўся першы паліцэйскі, і канечне…

— Прабачце, — раздражнёна перабіў яго Вулф. — Калі ўсё адразу, дык часам гэта бывае зашмат. Вы нават не закранулі той праблемы, з якой сутыкнуліся.

— Я дайду і да яе…

— Але вы зробіце гэта, я спадзяюся, хутчэй, калі хочаце, каб я вам дапамог. Я ўжо ўсё ўспомніў. Доктар і паліцыя аб'явілі яго мёртвым. Дула рэвальвера было засунута ў рот, і куля выбіла кавалак чэрапа. Рэвальвер, што ляжаў побач на падлозе, належаў забітаму і захоўваўся там жа ў студыі. Ніякіх слядоў барацьбы ці нейкіх іншых пашкоджанняў на целе не было заўважана. Страта голасу была выдатным матывам для самазабойства. Таму пасля традыцыйнага расследавання, аддаўшы належную ўвагу той акалічнасці, што дула зараджанага рэвальвера цяжка засунуць у рот чалавеку, не выклікаўшы з яго боку пратэсту, здарэнне кваліфікавалі як самагубства. Я не памыляюся?

Місіс Міён і Ўэплер кіўком галавы пацвердзілі тое, што сказаў Вулф.

— Што, паліцыя аднавіла расследаванне? Ці пайшлі якія плёткі?

Пегі і Ўэплер адмоўна пакруцілі галовамі.

— Тады працягвайце. У чым праблема?

— Праблема ў нас саміх, — сказала Пегі.

— Як гэта? Што з вамі не так?

— Усё не так, — зноў загаварыла місіс Міён, суправаджаючы свой расказ жэстамі. — Дакладней, я мела на ўвазе не ўсё, а якраз адну рэч. Пасля смерці мужа і заканчэння традыцыйнага расследавання я на нейкі час з'ехала. Калі вярнулася — на працягу двух месяцаў, што прайшлі з таго часу, мы з Фрэдам некаторы час былі разам, — усё было неяк не так. Пазаўчора, у пятніцу, я паехала на выхадныя да знаёмых у Канекцікут, і Фрэд быў там. Я не ведала, што Фрэд збіраецца туды ехаць, а ён не ведаў, што туды прыеду я. Мы абмяркоўвалі ўсё з ім учора,і ўдзень і ўвечары, і сёння раніцай і вырашылі пайсці да вас і прасіць дапамогі — ва ўсякім разе я так вырашыла, а Фрэд не адпусціў мяне адну.

Пегі нахілілася ўперад і працягвала гаварыць з гранічнай шчырасцю:

— Вы абавязкова павінны дапамагчы нам, містэр Вулф. Я так моцна кахаю яго — так моцна! — і ён кажа, што кахае мяне, і я ведаю, што гэта так! Учора ўдзень мы вырашылі, што пажэнімся ў кастрычніку, а ўвечары завязалася размова — і справа не ў словах, якія вымаўляем, а ў выразе вачэй, калі сустракаемся позіркамі. Мы проста не можам пажаніцца, пакуль у нашых вачах застаецца пытанне, і мы будзем старацца хаваць яго… — Яе крыху скаланула. — Гадамі ці да канца жыцця? Мы не здолеем! Мы ведаем, што не здолеем — гэта будзе жахліва! А ўся справа ў пытанні: хто забіў Альберта? Зрабіў гэта ён? Ці я? Я сапраўды не веру, што гэта зрабіў Фрэд, а ён не верыць, што гэта зрабіла я — спадзяюся, што ён не верыць, — але ў нашых вачах застаецца пытанне, і мы ведаем, што яно не знікае.

Яна працягнула ў бок Вулфа абедзве рукі.

— Мы хочам, каб вы дапамаглі знайсці на яго адказ!

— Глупства, — хмыкнуў Вулф. — Вас трэба адшлёпаць па адным месцы ці адвесці да псіхіятра. У паліцэйскіх могуць быць свае недахопы, але яны ўсё ж не такія зломкі. Калі ўсё іх задаволіла…

— Але ў гэтым якраз уся справа! Яны б не былі задаволены, калі б мы расказалі ўсю праўду.

— Вось як, — узняў бровы Вулф. — Вы ім зманілі?

— Так. Ці калі і не зманілі, дык і не сказалі ім праўды. Мы ім не сказалі, што, калі першы раз зайшлі ў пакой разам і ўбачылі Альберта, рэвальвер там не ляжаў. Яго наогул не было відаць.

— Сапраўды? Вы ўпэўнены ў гэтым?

— Цалкам. Я ніколі і нічога так ясна не ўспрымала, як тую сцэну, кожную яе дэталь. Рэвальвера там не было.

— Вы згодны з гэтым, сэр? — спытаў Вулф, зірнуўшы ў бок Уэплера.

— Так. Яна кажа праўду.

— Ну, што ж, — уздыхнуў, здаючыся, Вулф. — Бачу, вы сапраўды трапілі ў непрыемнае становішча. Лупцоўкай тут не абыдзешся.

Я крутануўся ў крэсле, адчуўшы халадок у ніжняй частцы пазваночніка. У старадаўняй будыніне з чырвонай цэглы — доме Ніра Вулфа — было цікава жыць і працаваць Фрыцу Брэнеру, кухару і эканому, Тэадору Хорстману, які апекаваўся дзесяццю тысячамі архідэй у аранжарэях на даху, і мне, Арчы Гудвіну, для каго асноўным полем дзеяння быў вялікі кабінет на першым паверсе.

Зразумела, я лічыў сваю работу самай цікавай, бо ў даверанага памочніка славутага прыватнага дэтэктыва заўсёды ёсць магчымасць наслухацца пра самыя розныя падзеі — ад крадзяжу пацерак да аферы, звязанай з шантажом. Шчыра кажучы, не ад усіх кліентаў я пачынаў сумаваць. Але толькі ад адных спраў мяне працінаў халадок: ад спраў, звязаных з забойствам. І калі гэтая пара закаханых галубкоў казала праўду, гэта і быў якраз той самы выпадак.

Да таго як яны пайшлі, я больш чым за дзве гадзіны паспеў спісаць два блакноты.

Калі б яны ўсё абдумалі, перш чым патэлефанаваць, каб дамовіцца аб сустрэчы з Вулфам, яны б гэтага не зрабілі. Усё, што яны хацелі, аказалася, паводле слоў Вулфа, немагчымым. Па-першае, яны хацелі, каб ён расследаваў справу аб забойстве чатырохмесячнай даўнасці, не прызнаючы, аднак, што яно сапраўды адбылося; па-другое, яны хацелі, каб было даказана, што ніхто з іх не забіваў Альберта Міёна, а гэта было магчыма, толькі выявіўшы, хто ўсё-такі гэта зрабіў, і па-трэцяе, у выпадку, калі Вулф прыйдзе да высновы, што забойца — адзін з іх, — пакласці справу на паліцу і забыць пра яе.

Не, гэта не была іх прапанова, бо, калі верыць таму, што яны расказалі, абое былі зусім невінаватыя, але напрошвалася менавіта такая выснова.

Вулф падышоў да ўсяго гэтага вельмі проста і ўдала.

— Калі я бяруся за гэтую справу, — сказаў ён ім, — і знаходжу доказы, дастатковыя для абвінавачвання ў забойстве, незалежна ад таго, хто забойца, то я карыстаюся імі толькі згодна са сваімі меркаваннямі. Я не Астрэя[22] і не садыст, але трымаю дзверы адчыненымі. Але калі вы хочаце адмовіцца ад гэтага зараз, вось ваш чэк, забірайце яго, і блакноты містэра Гудвіна будуць знішчаны. Мы можам забыць пра тое, што вы былі тут, і зробім менавіта так.

Гэта быў момант, калі яны, і перш за ўсё Фрэд Уэплер, ледзь было не ўсталі і не пайшлі, але ўсё ж такі засталіся. Яны зірнулі адно на аднаго, і па іх вачах было ўсё зразумела. Я паспеў ужо амаль упэўніцца ў сваёй сімпатыі да іх, яны пачыналі нават зачароўваць сваёй рашучасцю вырвацца з пасткі. Калі яны пазіралі адно на аднаго, здавалася, іх вочы гаварылі: «Усё будзе цудоўна!» Потым тыя самыя вочы сказалі: «Яно так, але… Мы не хочам, каб цудоўна было дзень або тыдзень, цудоўна павінна быць заўсёды — і мы ведаем…»

Для гэтага трэба было мець нямала фізічнае сілы, не гаворачы пра здаровы розум, і некалькі разоў я лавіў сябе на тым, што пачынаю расчульвацца. Акрамя таго, вядома, трэба дадаць, што на стале Вулфа ляжаў чэк на пяць тысяч.

Блакноты былі поўныя запісаў пра самыя розныя рэчы. Яны складаліся з тысячы падрабязнасцей, якія мелі і не мелі адносін да справы, такіх, як пачуццё ўзаемнай антыпатыі, што існавала паміж Пегі Міён і Рупертам Гроўвам, імпрэсарыо яе мужа, ці выпадак, калі Джыфард Джэймс публічна зняважыў Альберта Міёна, ударыўшы па шыі, ці адносіны розных асоб да патрабавання Міёнам кампенсацыі за прычыненую шкоду. Усе гэтыя дэталі нельга было выкарыстаць для справы, і Вулфу патрэбна была невялікая частка іх, таму я збіраўся перабраць іх і выбраць неабходныя.

Зразумела, аб'ектам No.1 быў рэвальвер. Ён быў зусім новы, набыты Міёнам на другі дзень пасля таго, як Джыфард Джэймс ударыў яго, пашкодзіўшы гартань, і не для таго, як ён заявіў, каб адпомсціць, а каб бараніцца ў будучым. Ён клаў рэвальвер у кішэню кожны раз, калі выходзіў з дому, а калі прыходзіў — вяртаў на падстаўку бюста Каруза, які стаяў у студыі. Як вядома, з яго стралялі толькі адзін раз — калі быў забіты Міён.

Калі прыйшоў доктар Лойд і Ўэплер правёў яго ў студыю, рэвальвер ляжаў на падлозе непадалёк ад калена Міёна. Доктар хацеў узяць яго, але спыніўся, так і не дакрануўшыся да яго рукой, таму рэвальвер заставаўся на месцы, калі туды зайшлі прадстаўнікі праваахоўных органаў. Пегі запэўніла, што, калі яны з Фрэдам зайшлі ў студыю, рэвальвера там не было, і той пагадзіўся з гэтым сцвярджэннем.

Паліцэйскія не зрабілі ніякіх заяў наконт адбіткаў пальцаў, што само па сабе не дзіўна, бо на зброі рэдка ўдаецца знайсці больш-менш годныя для расследавання сляды пальцаў. На працягу дзвюх з паловай гадзін Вулф раз-пораз вяртаўся да рэвальвера і кожны раз прыходзіў да простай думкі, што ён не меў крылаў.

Уяўленне пра той дзень было поўнае. Раніцай нічога не здарылася — усё пачалося з абеду, на якім прысутнічалі пяць чалавек: Міён, Пегі, Фрэд, нейкая Адэль Бослі і доктар Лойд. Сустрэча мела хутчэй прафесійны, чым свецкі характар. Фрэда запрасілі таму, што Міён хацеў прапанаваць яму ідэю для артыкула ў «Гэзэт»: чуткі аб тым, што Міён ніколі ўжо не зможа спяваць, — зласлівая лухта. Адэль Бослі, якая ўзначальвае службу інфармацыі тэатра «Метраполітэн-опера», прыйшла, каб дапамагчы паўздзейнічаць на Фрэда. Доктара Лойда запрасілі, каб запэўніць Уэплера ў тым, што аперацыя на гартані Міёна была паспяховая і што можна было смела ісці ў заклад наконт таго, што да адкрыцця опернага сезона ў лістападзе вялікі тэнар будзе ў сваёй звычайнай форме.

Нічога асаблівага не здарылася, апрача таго, што Фрэд пагадзіўся падрыхтаваць адпаведны матэрыял. Адэль Бослі і доктар Лойд, развітаўшыся, пайшлі, Міён падняўся ў сваю гукаізаляваную студыю, а Фрэд і Пегі зірнулі адно на аднаго і раптам адкрылі для сябе самую значную, пачынаючы з часоў вядомай гісторыі пра райскі сад, жыццёвую з'яву.

Праз нейкую гадзіну адбылася яшчэ адна сустрэча, на гэты раз паверхам вышэй, у студыі, каля паловы чацвёртай, але ні Фрэд, ні Пегі ў ёй не ўдзельнічалі. Перад гэтым Фрэд выйшаў, каб супакоіцца, і патэлефанаваў Пегі, і яна пайшла на сустрэчу з ім у парк. Таму іх інфармацыя аб сустрэчы, што адбылася ў студыі, была з чужых слоў. Акрамя Міёна і доктара Лойда там былі яшчэ чатыры чалавекі: Адэль Бослі, якая займалася інфармацыйнымі справамі опернага тэатра, містэр Руперт Гроўв — імпрэсарыо Міёна, містэр Джыфард Джэймс — барытон, які шэсць тыдняў таму стукнуў Міёна па шыі, і суддзя Генры Арнольд — адвакат Джэймса. Гэта сустрэча была яшчэ менш свецкая, чым папярэдні званы абед, бо яе наладзілі, каб абмеркаваць афіцыйнае патрабаванне Міёна да Джыфарда Джэймса: заплаціць яму чвэрць мільёна даляраў за шкоду, нанесеную яго гартані.

Інфармацыя, якую Фрэд і Пегі атрымалі з чужых слоў, сведчыла аб тым, што размова часам была даволі гарачая, атмасфера падагрэлася з самага пачатку, калі Міён узяў з бюста Каруза рэвальвер і паклаў яго на стол побач з локцем. Аб падрабязнасцях таго, як праходзіла сустрэча, яны мелі даволі агульнае ўяўленне, бо самі ў ёй не ўдзельнічалі, але ва ўсякім разе ў час сустрэчы з рэвальвера не стралялі.

Акрамя таго, было дастаткова доказаў таму, што Міён заставаўся жывым і здаровым, калі не лічыць пашкоджанай гартані, пасля таго як удзельнікі сустрэчы разышліся. Пасля размовы, што адбылася ў час сустрэчы, ён двойчы гаварыў па тэлефоне — са сваім цырульнікам і з адной багатай опернай мецэнаткай; крыху пазней яму патэлефанаваў імпрэсарыо Руперт Гроўв; а прыкладна а палове шостай ён патэлефанаваў пакаёўцы, каб тая прынесла наверх бутэльку вермуту і мёд, і яна зрабіла ўсё, што было загадана. Калі пакаёўка зайшла з падносам у студыю, Міён быў жывы і здаровы.

Я старанна запісаў усе прозвішчы ў блакнот, пераправерыўшы іх напісанне, бо, як мне здавалася, адно з іх прыйдзецца выкарыстаць у сувязі з забойствам; асабліва ўважліва я паставіўся да прозвішча, што было названа апошнім: Клары Джэймс — дачкі Джыфарда.

Існавалі тры прычыны, каб звярнуць на яе асаблівую ўвагу. Па-першае, Джэймс ударыў Міёна, бо ведаў ці падазраваў — Фрэд і Пегі не маглі сказаць дакладна, — што Міён парушыў адпаведныя межы ў адносінах да дачкі Джыфарда Джэймса.

Па-другое, яе прозвішча было ў канцы спіса асоб, якія заходзілі ў дом у другой палове таго дня, спіса, які Фрэд атрымаў ад швейцара і ліфцёра. Тыя паведамілі, што яна прыйшла прыкладна ў шэсць гадзін пятнаццаць хвілін, выйшла з ліфта на паверсе, дзе знаходзіцца студыя, а значыць — на трынаццатым, а крыху пазней, можа, хвілін праз дзесяць, выклікала ліфт на дванаццаты паверх і паехала ўніз.

На трэцюю прычыну звярнула ўвагу Пегі, якая нейкі час заставалася ў парку, пасля таго, як Фрэд выйшаў з будынка, а потым рушыла дадому і зайшла ў кватэру каля пяці гадзін. Яна не падымалася ў студыю і не бачылася з мужам. Недзе пасля шасці гадзін, на яе думку, а палове сёмай, яна, пачуўшы званок, сама пайшла адчыняць дзверы, бо пакаёўка з кухарам былі на кухні.

На парозе стаяла Клара Джэймс. Яна была бледная і напружаная, але трэба сказаць, што яна заўсёды была такая. Клара сказала, што хоча бачыць Альберта, і Пегі адказала, што, здаецца, ён у студыі. Клара ж паведаміла, што яго там няма, але гэта не важна. Калі Клара націснула кнопку ліфта, Пегі зачыніла дзверы, жадаючы пабыць адной, без каго б там ні было, тым больш без Клары Джэймс.

Праз паўтары гадзіны з'явіўся Фрэд, яны разам падняліся ў студыю і ўбачылі, што Альберт усё-такі быў там, але ўжо мёртвы.

Пасля выразнай выявы дня ў пакой прыйшла ноч, поўная загадак, але Вулф засяродзіў увагу толькі на тым, што было, на яго думку, істотным. Ужо трэцюю гадзіну ішла размова, і я пачаў трэці блакнот. Вулф цалкам праігнараваў некаторыя моманты, якія трэба было высветліць: напрыклад, ці была ў Альберта звычка пераходзіць дазволеныя межы ў адносінах да яшчэ чыіх-небудзь дачок ці жонак, і калі так, то трэба было запісаць прозвішчы. З расказу Фрэда і Пегі я прыйшоў да высновы, што ў Альберта быў вольны погляд наконт чужых жонак, але, відаць, гэта не цікавіла Вулфа.

У канцы размовы ён зноў загаварыў пра рэвальвер і, не пачуўшы ад суразмоўцаў нічога новага, зрабіўся пахмурным і з'едлівым. Калі яны ў каторы ўжо раз паўтарылі тое самае, ён нарэшце са злосцю зірнуў у іх бок і спытаў:

— Хто з вас хлусіць?

Здавалася, што гэта іх пакрыўдзіла.

— Так у вас нічога не атрымаецца, — з горыччу сказаў Фрэд Уэплер. — І ў нас таксама.

— Было б недарэчным, — запярэчыла Пегі Міён, — прыйсці сюды, даць вам гэты чэк і хлусіць. Ну, ці не так?

— Значыць, вы недарэчныя, — холадна адказаў Вулф. Ён ткнуў пальцам у бок Пегі. — Паслухайце, ва ўсё гэта можна было б паверыць, нічога з пачутага не здаецца неверагодным, акрамя адной рэчы. Хто паклаў рэвальвер на падлогу побач з целам? Калі вы абое першы раз зайшлі ў студыю, яго там не было, вы абое гатовы прысягнуць, і я веру вам. Вы выйшлі са студыі і пайшлі ўніз; вы, місіс Міён, упалі, і ён аднёс вас у ваш пакой. Вы былі непрытомная. Так?

— Не, — адказала Пегі, не адводзячы вачэй ад пільнага позірку Вулфа. — Я магла б дайсці сама, але ён — ён хацеў мяне аднесці на руках.

— Не сумняваюся. Ён так і зрабіў. Вы засталіся ў сваім пакоі. Фрэд спусціўся на першы паверх, каб скласці спіс тых, каго можна было западозрыць у забойстве, — між іншым, прадэманстраваўшы тым самым вартую захаплення прадбачлівасць, — вярнуўся, патэлефанаваў у паліцыю, потым доктару, які прыйшоў адразу, бо жыве ў гэтым самым доме. Прайшло не болей пятнаццаці хвілін паміж тым, як вы і містэр Уэплер выйшлі са студыі, і тым, як туды зайшлі ён і доктар.

У дзвярах, што вядуць са студыі ў агульны калідор, умацаваны замок, які аўтаматычна зашчоўкваецца, калі дзверы зачыняюцца, і дзверы гэтыя былі зачынены. Туды ніхто не мог зайсці на працягу тых пятнаццаці хвілін. Вы кажаце, што ўсталі з ложка і пайшлі ў залу і што ніхто не змог бы прайсці тым шляхам, не заўважаны вамі. Пакаёўка і кухар былі на кухні, не ведаючы, што адбываецца ў доме. Такім чынам, ніхто не заходзіў у студыю, і ніхто не клаў рэвальвера на падлогу.

— Нехта гэта зрабіў, — запярэчыў Фрэд.

— Мы не ведаем, у каго быў ключ, — настойвала на сваім Пегі.

— Вы ўжо гэта гаварылі, — перайшоў у атаку Вулф. — Нават калі ўсе мелі ключы, я гэтаму не веру і ніхто гэтаму не паверыць. — Ён перавёў позірк у мой бок. — Арчы, вы паверыце?

— Такое можа быць толькі ў кіно, — прызнаўся я.

— Бачыце, — звярнуўся Вулф да Пегі і Фрэда. — Містэр Гудвін не ставіцца да вас прадузята — наадварот. Ён гатовы за вас пайсці ў агонь: паглядзіце — ён не паспявае рабіць свае запісы, бо з замілаваннем сочыць, як вы пазіраеце адно на аднаго. Але ён згодны са мной, што вы хлусіце. Калі ніхто іншы не мог пакласці рэвальвер на падлогу, гэта зрабіў адзін з вас. Мне трэба гэта ведаць. Абставіны прымусілі вас гэта зрабіць альбо вы палічылі, што яны вас вымушаюць.

Вулф зірнуў на Фрэда.

— Скажам, вы выцягнулі шуфлядку туалетнага століка, шукаючы нюхальную соль, а там — рэвальвер, і па паху з дула зразумелі, што з яго нядаўна стралялі, а потым паклалі ў шуфлядку, як вы адразу сцямілі, каб выклікаць падазрэнне да яе. І што б вы зрабілі? Якраз тое, што вы і зрабілі на самай справе: аднеслі рэвальвер наверх, паклалі каля цела, не сказаўшы ёй пра гэта ні слова. Альбо…

— Лухта, — рэзка перапыніў яго Фрэд. — Абсалютная лухта.

Вулф зірнуў у бок Пегі.

— Альбо рэвальвер у сваёй спальні знайшлі вы, пасля таго як ён пайшоў уніз. Зразумела, вы…

— Гэта абсурдна, — рашуча перабіла его Пегі. — Як рэвальвер мог з'явіцца ў маёй спальні, калі толькі я сама яго там не паклала? Мой муж быў жывы а палове шостай, я прыйшла дадому яшчэ раней і была толькі ў зале і ў спальні, пакуль у сем гадзін не прыйшоў Фрэд. Так што, калі толькі вы не лічыце, што…

— Добра, — пагадзіўся Вулф. — Не ў спальні. Можа, у іншым месцы. Я не змагу працягваць расследаванне, пакуль не дазнаюся пра гэта ад вас. Не мог жа рэвальвер, каб яго чорт узяў, пераляцець з аднаго месца на другое. Я прадбачу шмат хлусні ад іншых, урэшце ад некага аднаго, але ад вас хачу пачуць праўду.

— Вы яе пачулі, — заявіў Фрэд.

— Не. Я яе не пачуў.

— Тады, значыць, мы зайшлі ў тупік, — сказаў Фрэд і падняўся. — Ну, што, Пегі?

Яны глянулі адно на аднаго, і перад іх вачыма зноў прамільгнула ўсё, што адбылося. Калі падышла чарга да слоў у сцэнарыі: «Цудоўна павінна быць заўсёды», — Фрэд зноў сеў у крэсла.

Вулф, не маючы ролі ў сцэнарыі спектакля, уварваўся туды без запрашэння.

— Я лічу, — заўважыў ён суха, — што ў выпадку тупіка ўсякая гульня спыняецца.

Карацей кажучы, усё цяпер залежала ад мяне. Калі Вулф дэманстратыўна адмаўляўся ад гульні, нічога не магло яго зварушыць. Я ўстаў, узяў з яго стала той самы прыгожы чэк ружовага колеру, паклаў на свой стол, прыціснуў яго прэс-пап'е, сеў у крэсла і ўсміхнуўся, гледзячы на Вулфа.

— Дапусцім, што праўда на вашым баку, Вулф, — заўважыў я, — што само па сабе не з'яўляецца тым, што вы называеце ападыктычным, калі-небудзь нам варта скласці спіс кліентаў, якія сядзелі вось тут і хлусілі нам. Напрыклад, Майк Уолш, і Каліда Фротс, і той тып з кафетэрыя, Прат, — ды такіх набяруцца дзесяткі. Але грошы плацілі добрыя, і я не настолькі затрымаўся ў запісах, каб не здолець нагнаць. Няўжо ўсё, што я зрабіў, было дарэмна?

— Наконт гэтых запісаў, — цвёрда заўважыў Фрэд Уэплер, — я хачу ўдакладніць адну рэч.

Вулф глянуў у яго бок. Іх позіркі сустрэліся.

— Мы прыйшлі сюды, — сказаў ён, — каб канфідэнцыяльна расказаць аб сваёй праблеме і прапанаваць вам яе вырашыць. Паколькі нас абвінавачваюць у хлусні, я засумняваўся, ці варта працягваць нашу размову, і толькі калі місіс Міён пажадае, я згодны весці гаворку далей. Але кажу вам адкрыта, калі раструбіце тое, што мы расказалі, альбо паведаміце паліцыі ці каму-небудзь яшчэ, што, згодна з нашымі словамі, рэвальвера ў студыі, калі мы туды ўвайшлі, не было, мы ад гэтых слоў адмовімся, нягледзячы на ўсе вашы чортавы запісы. Мы будзем адмаўляць, не адступаючы ні на крок! — Ён зірнуў на спадарожніцу. — Менавіта так, Пегі! Згодная?

— Ён не раскажа паліцыі, — упэўнена заявіла Пегі.

— Можа, і не. Але калі ён гэта зробіць, ты разам са мной адмовішся ад таго, што расказалі раней. Ці не так?

— Ну, зразумела, — паабяцала яна з такім выглядам, нібы ён папрасіў яе дапамагчы забіць грымучую змяю.

Вулф, сцяўшы вусны, назіраў за тым, што адбывалася. Відавочна, улічваючы тое, што чэк, які ляжаў на маім стале, быў амаль што на шляху да банка, ён вырашыў дадаць прозвішчы суразмоўцаў да спісу хлуслівых кліентаў і рухацца далей, маючы гэта на ўвазе. Зірнуўшы ў бок кліентаў шырока адкрытымі вачыма, ён прымусіў іх супакоіцца, потым зноў прыплюшчыў вочы і загаварыў:

— Мы вырашым гэта разам з астатнімі праблемамі да таго, як прыйдзем да фінішу, — запэўніў ён суразмоўцаў. — Вы, вядома, разумееце, што я зыходжу з вашай невінаватасці, але ў сваім жыцці я выказаў, відаць, тысячу памылковых меркаванняў, таму яны нічога ня вартыя. У некага з вас ёсць думка наконт таго, хто забіў містэра Міёна?

Пегі і Фрэд адмоўна пакруцілі галовамі.

— У мяне ёсць, — буркнуў Вулф.

Суразмоўцы глянулі на яго шырока адкрытымі вачыма.

— Гэта толькі меркаванне, — паківаў галавой Вулф, — але яно мне падабаецца. Трэба будзе шмат папрацаваць, каб абгрунтаваць яго. Спачатку я павінен спаткацца з людзьмі, пра якіх мы гаварылі, з усімі шасцярымі — і я не хацеў бы з гэтым марудзіць, расцягваючы сустрэчы. Паколькі вы не хочаце, каб яны ведалі, што я займаюся справай аб забойстве, мы павінны пайсці на хітрасць. Місіс Міён, ваш муж пакінуў завяшчанне?

Пегі сцвярджальна кіўнула галавой.

— Вы спадчынніца?

— Ага, я, — зажэстыкулявала яна, — мне не патрэбна спадчына, і я не хачу яе.

— Але яна ваша. Атрымліваецца цудоўна. Часткай гэтай маёмасці з'яўляецца права на кампенсацыю, якую павінен выплаціць містэр Джэймс за шкоду, прычыненую містэру Міёну ў выніку гвалтоўных дзеянняў. Вы павінны заявіць аб сваіх правах на гэтую частку маёмасці. Усе тыя шэсць чалавек, з якімі я хачу сустрэцца, нейкім чынам маюць дачыненне да гэтай справы. Я адразу ж паведамлю ім, накіраваўшы пісьмы сёння вечарам тэрміновай поштай, што дзейнічаю ад вашага імя ў вырашэнні гэтай справы і што хацеў бы, каб яны прыйшлі ў маю кантору заўтра ўвечары.

— Гэта немагчыма! — усхвалявана закрычала Пегі. — У мяне нават і ў думках не было прапанаваць Джыфу выплаціць кампенсацыю!

— К чорту! — зароў, грукнуўшы кулаком па стале, Вулф. — Гладкай вам дарогі! Бывайце! Думаеце, што расследаванне спраў аб забойствах — гэта вам гульня ў лялькі? Спярша вы мне хлусіце, а цяпер — бачыце! — вам не хочацца трывожыць людзей, сярод якіх — забойца! Арчы, выведзі іх за дзверы!

— Брава, — прамармытаў я ў адказ.

Мне таксама ўсё гэта паспела надакучыць.

— Паспрабуйце пашукаць дапамогі ў Арміі Ўратавання, — прапанаваў я, зыркнуўшы ў бок кандыдатаў у кліенты. — Яны сталыя спецыялісты па аказанні дапамогі тым, хто трапіў у непрыемнае становішча. Можаце прыхапіць з сабой блакноты, усяго па дваццаць пяць цэнтаў за штуку. Запісы аддаём у якасці бясплатнага дадатку.

Пегі і Фрэд пераглянуліся.

— Як я разумею, ён хоча сустрэцца з імі заўтра, — пачаў саступаць Фрэд. — Для гэтага ў яго павінна быць зачэпка, і, трэба прызнаць, ён яе знайшоў, і вельмі ўдалую. Ты ім нічога не павінна — нікому.

Пегі здалася.

Пасля высвятлення шэрага дэталяў, самай важнай з якіх былі адрасы, місіс Міён і містэр Уэплер пайшлі. Калі меркаваць па тым, як яны выходзілі за дзверы і як мы іх прыспешвалі, зусім не сардэчна, можна было падумаць, што яны не кліенты, а хутчэй — ахвяры. Але чэк застаўся на стале. Калі, вывеўшы іх за дзверы, я зайшоў у кабінет, то ўбачыў, што Вулф сядзіць, адкінуўшыся ў крэсле з заплюшчанымі вачыма, і хмурыцца, відаць, нечым незадаволены.

Пацягнуўшыся і пазяхнуўшы, я сказаў бадзёрым голасам:

— Здаецца, атрымаецца даволі цікава. Зрабіць выгляд, што справа датычыцца толькі жадання атрымаць кампенсацыю. Калі забойца знойдзецца сярод гасцей, паглядзім, колькі часу вы здолееце ўтойваць ад яго сваю здагадку. Іду ў заклад, ён заглыне кручок раней, чым прысяжныя абвесцяць свой прыгавор.

— Змоўкні! — рыкнуў Вулф. — Ідыёты!

— Ну, будзьце міласэрнымі, — запярэчыў я. — Ад закаханых нельга патрабаваць, каб яны думалі — таму яны і наймаюць кваліфікаваных мысліцеляў. Вы павінны радавацца і ганарыцца, што яны выбралі вас. Ну, схлусілі яны раз-другі, дык што з таго, калі яны закаханы адно ў аднаго? Калі я ўбачыў…

— Змоўкні, — паўтарыў Вулф і расплюшчыў вочы. — Вазьмі блакнот. Пісьмы трэба адаслаць тэрмінова.

Сустрэча, што адбылася ў панядзелак вечарам, доўжылася цэлых тры гадзіны, і за ўвесь гэты час пра забойства не было сказана ні слова. Тым не меней нельга сказаць, каб яна была вясёлая. У пісьмах было выразна заяўлена, што Вулф, дзейнічаючы па даручэнні місіс Міён, хацеў бы даведацца, ці можна атрымаць ад Джыфарда Джэймса пэўную суму, не звяртаючыся да паслуг адвакатаў ці ў суд, і якая сума будзе вызначана.

Вядома, адпаведны душэўны настрой быў у кожнага прысутнага: у самога Джыфарда Джэймса, у яго дачкі Клары, у яго адваката суддзі Генры Арнольда, у Адэлі Бослі з інфармацыйнай службы, у доктара Нікаласа Лойда, тэхнічнага эксперта, і ў Руперта Гроўва, імпрэсарыо Міёна. Такім чынам, усяго іх было шэсць чалавек — якраз столькі, каб стварыць утульную атмасферу ў нашым вялікім кабінеце. Фрэда і Пегі не запрасілі.

Уся троіца з боку Джэймсаў прыйшла разам і была настолькі пунктуальная, з'явіўшыся дакладна ў дзевяць гадзін, што мы з Вулфам не паспелі нават выпіць у кабінеце традыцыйнага вячэрняга кубка кавы. Мне так карцела іх убачыць, што я сам пайшоў адчыняць дзверы замест Фрыца — кухара і апекуна ўсёй хатняй гаспадаркі, які дапамагае ператварыць дні і гады жыцця Вулфа ў суцэльную радасць амаль у той жа ступені, што і я.

Больш за ўсё мяне ўразіла тое, што барытон першы пераступіў парог, пакінуўшы ззаду дачку і адваката. Так як я часам згаджаўся з прапановай Лілі Роўман заняць адно з двух яе крэслаў у оперным тэатры, то шырокія плечы Джэймса, яго рост пад метр дзевяноста і фанабэрыстая, як у пеўня, хада не былі для мяне нечаканымі, здзівіў жа яго маладжавы выгляд, бо было яму, відаць, пад пяцьдзесят. Ён падаў мне свой капялюш з такім выглядам, быццам я быў народжаны толькі для таго, каб у панядзелак, 15 жніўня, увечары, прыняць ад яго гэты капялюш. На жаль, я выпусціў яго з рук.

Усё гэта кампенсавала Клара, скіраваўшы ў мой бок позірк сваіх вачэй. Адно гэта сведчыла, што яна была вельмі назіральная, бо звычайна ніхто не звяртае ўвагі на таго тыпа, што адчыняе дзверы, яна ж убачыла, як я выпусціў з рук капялюш яе бацькі, глянула ў мой бок і не адводзіла вачэй практычна да таго часу, пакуль я не прачытаў у іх наступнае: «Ты што, маскіруешся? Ну, дык да сустрэчы».

Гэта паспрыяла таму, што я пачаў ставіцца да яе прыязна, хоць і з некаторай асцярожнасцю. Яна была не толькі бледная і напружаная, як гаварыла Пегі Міён, у яе ў вачах быў бляск, незвычайны як на дзяўчыну яе гадоў. Тым не менш я ўсміхнуўся, выказваючы тым самым удзячнасць за падараваны мне ўважлівы позірк.

Тым часам адвакат суддзя Генры Арнольд самастойна павесіў на вешалку свой капялюш. На працягу ўсяго дня я, зразумела, збіраў інфармацыю аб усіх запрошаных і такім чынам даведаўся, што ён меў тытул «суддзя» толькі таму, што аднойчы быў гарадскім суддзёй. І хоць гэта было даўно, тым не меней да яго звярталіся іменна так. Выгляд жа яго выклікаў расчараванне: маленькі, нібыта абрублены, карантыш з лысай пляскатай галавой, на якую хацелася паставіць попельніцу, і з кароткім уціснутым носам. Унутраныя дадзеныя былі, відаць, больш дасканалыя, чым знешнія, бо сярод яго кліентаў было багата прадстаўнікоў найбольш уплывовых колаў з Брадвею.

Я завёў прышэльцаў у кабінет, прадставіў іх Вулфу і паспрабаваў пасадзіць іх у жоўтыя крэслы, але барытон адразу ж заўважыў і захапіў чырвонае скураное крэсла. У той час, калі я дапамагаў Фрыцу вызначыць, што б яны хацелі выпіць, пачуўся званок, і я зноў пайшоў да дзвярэй.

Гэта прыйшоў доктар Нікалас Лойд. На ім не было капелюша, таму абышлося без адпаведнай працэдуры, і, на маю думку, уважлівы позірк у мой бок быў чыста прафесійны і аўтаматычны, быццам вызначаў, ці не хварэю я на анемію, дыябет ці на нешта іншае. У доктара быў прыгожы, з глыбокімі складкамі зморшчын, твар і неспакойныя цёмныя вочы, — усё ў яго вобліку сведчыла пра тое, што ён доктар, хутчэй нават хірург, які на ўсе сто адсоткаў адпавядае рэпутацыі спецыяліста высокага класа. Аб гэтым я даведаўся ў час збору інфармацыі.

Калі доктар зайшоў у кабінет і ўбачыў стол з пачастункамі, вочы ў яго загарэліся, і ён аказаўся самым актыўным спажыўцом віскі з мятнай вадою на працягу ўсяго вечара.

Апошнія двое запрошаных прыйшлі разам — прынамсі, яны аказаліся разам на ганку, калі я адчыніў дзверы. Скураное чырвонае крэсла я, напэўна, прапанаваў бы Адэлі Бослі, калі б на ім не рассеўся Джэймс. Яна паціснула мне руку і сказала, што ўжо даўно хацела пазнаёміцца з Арчы Гудвінам, але гэта быў звычайны этыкет супрацоўніка інфармацыйнай службы ў зносінах з грамадскасцю, і таму гэтыя словы не затрымаліся ў маёй галаве. Справа ў тым, што з-за свайго стала я звычайна мог бачыць твары прысутных толькі ў профіль, і толькі твары тых, хто сядзеў у чырвоным скураным крэсле, я бачыў цалкам, а гэты твар мне спадабаўся. Нельга сказаць, што Адэль Бослі была падобная на тых прыгажунь у часопісах, здымкі якіх клеяць на сценах, да таго ж, калі Клара Джэймс толькі нарадзілася, Адэль была ўжо ў пятым ці нават у шостым класе школы, але яе гладкая загарэлая скура, прыгожыя вусны і карычневыя вочы складалі выдатны антураж.

Руперт Гроўв не павітаўся за руку, і гэта мяне не засмуціла. Ён, можа, добра апекаваўся справамі Альберта Міёна, але, відаць, не вельмі клапаціўся пра свой выгляд. Мужчына можа быць мажным і тым не меней можа захоўваць цэльны воблік, як, напрыклад, Фальстаф ці Ніра Вулф, — гэтае ж стварэнне страціла ўсякае разуменне прапорцый. Ногі — кароткія, а амаль уся астатняя частка тулава месцілася ў той яго трэці, што аказалася пасярэдзіне. Для таго каб заставацца ветлівым, зазіраючы яму ў твар, даводзілася збірацца з духам. Менавіта гэтак я і зрабіў, бо мне трэба было скласці для сябе ўяўленне пра ўсіх прысутных, але я не заўважыў у Гроўве нічога вартага ўвагі, апрача праніклівых хітрых вачэй.

Калі гэтыя двое селі ў крэслы і ім падалі пітво, Вулф пачаў размову. Ён папрасіў прабачэння за тое, што быў вымушаны патурбаваць іх у такую спёку, але сумленнае і справядлівае рашэнне існуючай праблемы можна знайсці толькі ў тым выпадку, калі ўсе асобы, якія маюць да яе дачыненне, змогуць выказаць свае адносіны. У адказ прысутныя замармыталі, выказваючы самыя розныя пачуцці — ад не вельмі ахвотнай згоды да гранічнай раздражнёнасці.

Суддзя Арнольд паставіўся да сказанага варожа, заявіўшы, што ніякага пытання з юрыдычнага боку не існуе, бо Альберта Міёна ўжо няма ў жывых.

— Глупства, — рэзка адказаў яму Вулф. — Калі б гэта было так, вы як адвакат не парупіліся б сюды прыйсці. Ва ўсякім разе, мэта сённяшняй сустрэчы заключаецца ў тым, каб гэтае пытанне не перарасло ў судовую справу. Чацвёра з вас сёння патэлефанавалі місіс Міён, каб спытаць, ці сапраўды я дзейнічаю ад яе імя, і атрымалі станоўчы адказ. Па яе даручэнні я хачу сабраць факты. Я магу таксама заявіць вам, ніякім чынам не замахваючыся на правы місіс Міён, што яна пагодзіцца з маёй прапановай. Калі я прыйду да высновы, што ёй павінна быць выплачана вялікая сума, вы, зразумела, можаце гэта аспрэчыць, але калі ўзнікне думка, што ў яе няма падстаў для іску, яна таксама пагодзіцца з ёю. Улічваючы такую адказнасць, я павінен мець перад сабой усе факты. Таму…

— Вы не суд, — перабіў яго Арнольд.

— Так, сэр, я не суд. Калі вы хочаце, каб справу разглядаў суд, няхай будзе па-вашаму. — Вулф перавёў позірк на іншых прысутных. — Міс Бослі, вітала б кіраўніцтва тэатра знаёмства шырокай публікі вось з такой інфармацыяй? Доктар Лойд, вы лічыце за лепшае як эксперт даваць паказанні ў судзе ў якасці сведкі ці ўсё ж абгаварыць справу тут? Містэр Гроўв, як бы паставіўся да ўсяго гэтага ваш кліент, калі б быў жывы? Містэр Джэймс, што вы думаеце наконт гэтага? Вас таксама не спакушае перспектыва публічнасці, ці не так? Асабліва таму, што ўсплыве імя вашай дачкі?

— Чаму яе імя павінна ўсплыць? — спытаў Джэймс сваім добра пастаўленым барытонам.

— У якасці доказу, — адказаў збялелы Вулф. — Такім чынам высветліцца, што якраз перад тым, як ударыць Міёна, вы яму сказалі: «Слухай, ты, вырадак, пакінь маю дачку ў спакоі».

Я сунуў руку ў кішэню, бо прытрымліваюся правіла, пацверджанага вопытам: кожны раз, калі сярод прысутных ёсць ці можа быць забойца, зброя павінна быць пад рукой. Нягледзячы на тое, што яна захоўваецца ў глыбіні трэцяй шуфляды майго стала і таму, можна сказаць, заўсёды пад рукой, я па звычцы перакладаю яе ў кішэню перад прыходам гасцей. Якраз у гэтую кішэню я і сунуў руку, ведаючы запальчывасць Джэймса. Але ён застаўся сядзець у крэсле. І толькі прамямліў:

— Гэта хлусня!..

— Гэтыя словы чулі дзесяць чалавек, — прабурчаў Вулф. — Уяўляеце, якая б пайшла пагалоска, калі б вы пад прысягай ад іх адмовіліся, а ўсе тыя дзесяць, выкліканыя ў суд у якасці сведак, заявілі б процілеглае. Я лічу, што было б лепш абмеркаваць гэта са мной.

— Аб чым вы хочаце даведацца? — спытаў суддзя Арнольд.

— Мне патрэбны факты. Першы факт ужо выклікаў спрэчкі. Калі я памыляюся, я павінен гэта ведаць дакладна. Містэр Гроўв, вы былі сведкам таго, як быў нанесены той славуты ўдар. Я дакладна пераказаў словы містэра Джэймса?

— Так, — адказаў Гроўв пісклявым голасам.

— Вы чулі, як ён гэта гаварыў?

— Чуў.

— Місіс Бослі, а вы?

Здавалася, што тая адчувае сябе няёмка.

— Можа, было б лепш…

— Калі ласка. Вы адказваеце не пад прысягай, я проста збіраю факты, апрача таго, мне толькі што заявілі, што я хлушу. Вы чулі, як ён гэта гаварыў?

— Так, я чула. — Адэль зірнула ў бок Джэймса. — Прабач, Джыф.

— Але гэта няпраўда! — ускрыкнула Клара Джэймс.

— Мы што, усе хлусім? — накінуўся на яе Вулф.

Я мог папярэдзіць Клару, калі яна падаравала той погляд у калідоры, каб была асцеражнейшая з Вулфам. Яна была не толькі вытанчаная маладая жанчына, мела не толькі незвычайны бляск у вачах, але ў дадатак — худзенькая, і было відаць, што яе хударлявасць з'яўляецца вынікам абмежавання ў ежы, а Вулф зусім не мог трываць людзей, якія мала ядуць. Я з самага пачатку ведаў, што рана ці позна ён накінецца на яе.

Але Клара перайшла ў контратаку.

— Я не маю на ўвазе гэта, — сказала яна пагардліва. — Навошта так хвалявацца! Я маю на ўвазе, што я схлусіла бацьку. Тое, што ён падумаў наконт мяне і Альберта — гэта няпраўда. Я проста выхвалялася перад ім, таму што… не мае значэння чаму. Ва ўсякім разе, тое, што я яму гаварыла, — няпраўда, я так і сказала яму ў той вечар!

— Які вечар?

— Калі мы вярнуліся дадому з вечарыны за кулісамі пасля спектакля «Рыгалета». Менавіта там мой бацька накаўціраваў Альберта, як вы ведаеце, проста на сцэне. Калі мы вярнуліся дадому, я паведаміла, што ўсё тое, што я расказала яму пра нас з Альбертам, — няпраўда.

— Калі ж вы хлусілі, у першым выпадку ці ў другім?

— Не адказвай на гэтае пытанне, мая дарагая, — умяшаўся суддзя Арнольд, дзейнічаючы ў якасці адваката. Ён сурова глянуў на Вулфа. — Гэта ўсё не мае дачынення да справы. Калі ласка, цікаўцеся фактамі, але фактамі, што маюць непасрэднае дачыненне. Тое, што міс Джэймс сказала бацьку, — неістотна.

— Ну, не, — пакруціў галавой Вулф. Ён перавёў позірк справа налева, потым зноў направа. — Відаць, я невыразна ўсё растлумачыў. Місіс Міён пажадала, каб я вырашыў, ці ёсць у яе падставы для прад'яўлення іску, і не столькі юрыдычныя, колькі маральныя. Калі высветліцца, што гвалтоўныя дзеянні містэра Джэймса супраць містэра Міёна мелі маральныя падставы, гэта будзе фактарам, які я ўлічу, прымаючы рашэнне.

Вулф засяродзіў увагу на Клары.

— Мела маё пытанне дачыненне да справы ці не, міс Джэймс, я згодны з тым, што яно было не вельмі далікатнае, і таму выклікала ў адказ няшчырасць. Я здымаю гэтае пытанне. Паспрабуйце замест яго адказаць вось на такое. Ці намякалі вы бацьку да той вечарыны за кулісамі, што містэр Міён спакусіў вас?

— Ну, — засмяялася Клара. Смяялася яна звонка і прывабна. — Што за цудоўная старасвецкая манера пытацца пра такое. Так, я намякнула. Але гэта — няпраўда.

— Але вы паверылі, містэр Джэймс?

Джыфард увесь гэты час ледзь стрымліваўся, і я хацеў бы заўважыць, што цярпець такія навадныя пытанні ад незнаёмага пра дачку, відаць, было цяжка. Але, зрэшты, астатнія прысутныя не пачулі нічога новага, а ўсё гэта, як бы там ні было, сапраўды мела дачыненне да справы. Ён прымусіў сябе гаварыць спакойна.

— Я не паверыў таму, што мне паведаміла дачка.

Вулф кіўнуў галавой.

— На гэтым можна спыніцца, — сказаў ён з палёгкай. — Я рады, што з гэтай часткай размовы скончана. — Вулф спыніў позірк на Руперце Гроўве.

— Цяпер, містэр Гроўв, раскажыце мне пра гутарку, якая адбылася ў студыі містэра Міёна за некалькі гадзін да яго смерці.

Містэр Руперт Тлушч, які сядзеў, схіліўшы галаву на бок, сустрэўся позіркам сваіх праніклівых чорных вачэй з позіркам Вулфа.

— Яна адбылася з мэтай, — сказаў ён высокім голасам, — абмеркаваць патрабаванне Міёна аб кампенсацыі за прычыненую яму шкоду.

— Вы былі там?

— Зразумела, я там прысутнічаў. Я быў кансультантам і імпрэсарыо Міёна. Разам са мной былі міс Бослі, доктар Лойд, містэр Джэймс і суддзя Арнольд.

— Хто наладзіў сустрэчу, вы?

— Нейкім чынам, так. Суддзя Арнольд прапанаваў, а я паведаміў пра гэта Міёну і патэлефанаваў доктару Лойду і міс Бослі.

— І што вырашылі?

— Нічога. Альбо нічога канкрэтнага. Узнікла пытанне наконт памеру прычыненай шкоды — паколькі Міён павінен быў хутка зноў заспяваць.

— Як паставіліся да гэтага вы?

— Хіба я не гаварыў, што быў імпрэсарыо Міёна, — сказаў ён, прыплюшчыўшы вочы.

— Несумненна. Але я маю на ўвазе, як паставіліся вы да самой кампенсацыі?

— На маю думку, трэба было неадкладна выплаціць папярэднюю суму ў пяцьдзесят тысяч даляраў. Нават калі б у Міёна і хутка аднавіўся голас, ён ужо паспеў за гэты час страціць столькі ж і нават болей. Было скасавана яго турнэ па Паўднёвай Амерыцы, і ён не змог зрабіць шмат запісаў па кантрактах…

— Гаворка нават і блізка не магла ісці пра пяцьдзесят тысяч даляраў, — з варожасцю ў голасе ўступіў у размову суддзя Арнольд. Хоць сам ён быў карантыш, але з горлам у яго было ўсё ў парадку. — Я прывёў лічбы…

— Ідзіце к чорту са сваімі лічбамі! Кожны можа…

— Калі ласка! — Вулф пастукаў касцяшкамі пальцаў па стале. — Як ставіўся да гэтага містэр Міён?

— Зразумела, таксама, як і я, — звяртаючыся да Вулфа, Гроўв адначасова са злосцю паглядаў у бок Арнольда. — Мы гэта папярэдне абмеркавалі.

— Ну, вядома, — Вулф перавёў позірк улева. — Што вы думаеце пра гэта, містэр Джэймс?

— Лічу, — улез у размову суддзя Арнольд, — што я павінен гаварыць ад імя кліента. Вы згодны, Джыф?

— Давайце, — прамармытаў барытон.

Арнольд менавіта так і зрабіў, ён прагаварыў амаль гадзіну з тых трох, на працягу якіх адбывалася размова. Мяне здзівіла, што Вулф не спыніў яго, і ўрэшце я прыйшоў да высновы, што ён даў магчымасць яму трашчаць толькі таму, каб яшчэ раз пацвердзіць свае даўнія адносіны да адвакатаў. Калі так, дык гэта яму з поспехам удалося.

Арнольд нічога не абмінуў. У яго было шмат чаго сказаць наконт дэлінквентаў з экскурсам у больш чым двухсотгадовы гістарычны перыяд, робячы асаблівы націск на псіхічны стан дэлінквента. Другім фактарам, на якім ён падрабязна спыніўся, было паняцце непасрэднай матывіроўкі. Ён сапраўды пераканаўча разважаў наконт гэтай самай непасрэднай матывіроўкі, але ўсё гэта было настолькі складана, што ўрэшце я збіўся з логікі яго разважанняў.

Тым не меней часам ён меў рацыю. На адпаведным этапе разважанняў ён сказаў:

— Ідэя папярэдняй кампенсацыі, як яе тут назвалі, была, безумоўна, недапушчальная. Нельга спадзявацца на тое, што нехта, нават у выпадку прызнання абавязацельства, згодзіцца заплаціць па ім, перш чым будзе дасягнута згода наконт агульнай сумы выплаты ці дакладнага метаду яе падліку.

У другім выпадку ён адзначыў:

— Патрабаванне такой вялікай сумы можна, між іншым, з усёй падставай кваліфікаваць як шантаж. Ім было вядома, што, калі абмеркаванне вышэйназванага дзеяння будзе перададзена ў суд і калі мы паведамім, што штуршком да ўчынку майго кліента з'явілася веданне ім пра абняслаўленне яго дачкі, суд прысяжных наўрад ці вынес бы прыгавор аб выплаце кампенсацыі. Але ім таксама вядома, што мы не вельмі хацелі звяртацца па дапамогу ў суд.

— Не веданне, — запярэчыў Вулф. — Толькі думка. Дачка сцвярджае, што няправільна яго інфармавала.

— Мы б маглі даказаць гэта, — настойваў Арнольд.

Я здзіўлена зірнуў на Клару. Тое, што цяпер гаварылася, поўнасцю не супадала з храналагічным парадкам яе як хлуслівых, так і праўдзівых заяў, але ні яна, ні яе бацька не звярталі ўвагі на сэнс сказанага ці не хацелі зноў пачынаць пра гэта гаворку.

Яшчэ на нейкім этапе свайго маналога Арнольд сказаў наступнае:

— Нават калі ўчынак майго кліента быў дэліктны і была б устаноўлена абавязковасць выплаты кампенсацыі, сума не магла быць узгоднена да вызначэння аб'ёму прычыненай шкоды. Мы прапанавалі, захоўваючы за сабой усе правы, дваццаць тысяч даляраў з мэтай поўнага ўрэгулявання справы і адмаўлення з іх боку ад усіх прэтэнзій. Яны не згадзіліся з гэтай прапановай, запатрабавалі неадкладнай выплаты ў лік належнай сумы. Мы прынцыпова адмовіліся ад гэтага. Урэшце была дасягнута згода толькі ў адным: трэба прыкласці ўсе намаганні, каб вызначыць агульную суму прычыненай шкоды. Зразумела, менавіта з гэтай мэтаю там знаходзіўся доктар Лойд. Яго спыталі наконт прагнозу, і ён заявіў, што — але навошта вам гэта чуць з чужых слоў. Ён тут прысутнічае — і вы можаце атрымаць інфармацыю з першых рук.

— Калі вы будзеце так ласкавы, доктар! — звярнуўся да доктара Лойда Вулф, кіўнуўшы галавой у знак згоды з прапановай Арнольда Гроўва.

«Божа мой, — падумаў я, — вось вам яшчэ адзін эксперт».

Але Лойд злітаваўся над намі. Ён тлумачыў усё на нашым узроўні разумення праблемы і нават не думаў займаць на гэта гадзіну. Перш чым загаварыць, ён прыклаўся да шклянкі, куды паспеў ужо разы тры падліць віскі з мятнай вадою, ад гэтага расправіліся некаторыя зморшчыны на яго прыгожым твары, а ў вачах часткова знікла трывога.

— Пастараюся прыпомніць, — паволі сказаў ён, — дакладна ўсё тое, што я ім паведаміў. Спачатку я кваліфікаваў траўму, атрыманую ад удару. Моцна пашкоджанымі аказаліся шчытападобная залоза і чарпалападобныя храсткі з левага боку і ў меншай меры — персценяпадобны храсток. — Ён усміхнуўся — усмешка была ганарлівая, але не пагардлівая. — Я пачакаў два тыдні, праводзячы прызначанае лячэнне, спадзеючыся, што хірургічнага ўмяшання не спатрэбіцца, але яно аказалася неабходным. Калі ў час аперацыі я дайшоў да пашкоджаных месцаў, то супакоіўся: усё было не так дрэнна, як я думаў. Аперацыя была простая, і ён надзіва хутка пачаў папраўляцца. Я б не вельмі рызыкнуў у той дзень, калі б запэўніў, што яго голас будзе такі, як і раней, праз два — найболей праз тры — месяцы; але гартань — надзвычай далікатны інструмент, і такі голас, як у Міёна, уяўляе сабой адметную з'яву, таму я быў дастаткова асцярожны і толькі сказаў, што быў бы здзіўлены і расчараваны, калі б ён не паправіўся і не быў поўнасцю гатовы да адкрыцця наступнага опернага сезона, гэта значыць праз сем месяцаў з таго дня. Я дадаў, што мае надзеі і спадзяванні былі фактычна яшчэ больш аптымістычныя.

Лойд сціснуў вусны.

— Здаецца, гэта і ўсё, што я тады паведаміў. Тым не меней я падтрымаў прапанову, каб мой прагноз быў пераправераны Рэнтнерам. Відавочна, прагноз быў бы галоўным фактарам пры вызначэнні сумы, якую належала заплаціць за шкоду, і я не хацеў браць на сябе ўсю адказнасць.

— Рэнтнер? Хто гэта? — спытаў Вулф.

— Доктар Абрахам Рэнтнер са шпіталя «Гара Сінай», — адказаў Лойд тонам, якім бы я адказаў на пытанне, хто такі Мікі Мантл. — Я патэлефанаваў Рэнтнеру і дамовіўся аб сустрэчы раніцай наступнага дня.

— Я настаяў на гэтым, — з важным выглядам сказаў Руперт Тлушч. — Міён меў права атрымаць кампенсацыю не калі-небудзь у аддаленым будучым, а там жа і адразу. Яны адмаўляліся плаціць, пакуль не будзе ўзгоднена агульная сума, і калі мы павінны былі вызначыць гэтую суму, я мусіў быць упэўнены на ўсе сто адсоткаў, што яна будзе дастатковай. Не забывайце, што ў той дзень Міён не мог прапець ніводнай ноты.

— А спяваць піянісіма ён змог бы не раней чым праз два месяцы, — пацвердзіў Лойд. — І я сказаў, што гэта як мінімум.

— Здаецца, — умяшаўся суддзя Арнольд, — прагучаў намёк на тое, што мы былі супраць прапановы забяспечыць яшчэ адно прафесійнае заключэнне. Я вымушаны заявіць пратэст…

— Вы былі супраць! — завішчаў Гроўв.

— Не! — раўнуў Джыфард Джэймс. — Мы проста…

Усе трое ўступілі ў спрэчку, кідаючыся адзін на аднаго са злоснымі выразамі на тварах. Раней мне здавалася, што яны павінны былі прыберагчы ўсю сваю энергію для высвятлення галоўнага пытання — ці падлягае выплаце місіс Міён якая-небудзь сума, і калі так, то якая. Але я памыліўся наконт гэтых жэўжыкаў. Галоўным іх клопатам было пазбегнуць нават самай нязначнай рызыкі дасягнуць згоды хоць па якім-небудзь пытанні.

Вулф цярпліва дазволіў ім рухацца ў жаданым для іх кірунку, а гэта значыць — нікуды, а потым запрасіў уступіць у размову яшчэ аднаго госця.

— Міс Бослі, — звярнуўся ён да Адэлі, — вы нічога пакуль не сказалі. На чыім баку былі вы?

Адэль Бослі ўвесь час уважліва сачыла за тым, што адбывалася, папіваючы ром «Колінз» — ужо другую шклянку, — і здавалася мне вельмі разумнай. Хоць была сярэдзіна жніўня, толькі яна адна была па-сапраўднаму загарэлая. Яе адносіны як інфармацыйнага агента з сонцам былі выдатныя.

— Я не была ні на чыім баку, містэр Вулф, — сказала яна, пакруціўшы галавой. — Мой інтарэс абмяжоўваўся інтарэсам майго наймальніка — Асацыяцыі «Метраполітэн-оперы». Зразумела, мы хацелі ўрэгуляваць усё канфідэнцыяльна, без скандалу. У мяне не было аніякай думкі па пытанні, што абмяркоўвалася.

— І ніякай думкі вы не выказалі?

— Не. Я проста заклікала іх, калі гэта магчыма, паспрабаваць урэгуляваць праблему.

— Шчыра, нічога не скажаш! — выпаліла Клара Джэймс. Было відаць, што яна кпіла. — Вы маглі б крыху дапамагчы бацьку, бо гэта ён уладкаваў вас на працу. Ці вы…

— Супакойся, Клара! — уладна спыніў яе Джэймс.

Але тая не звярнула на яго ўвагі і працягвала:

— Ці вы ўжо цалкам расплаціліся за гэта?

Суддзя Арнольд, здавалася, пакрыўдзіўся. Руперт Тлушч захіхікаў. Доктар Лойд глынуў віскі з вадой.

Паколькі я пачынаў ужо ў нейкай ступені па-сяброўску ставіцца да Адэлі, то, вядома, спадзяваўся, што тая шпурне што-небудзь у гэту вытанчаную і бліскучую міс Джэймс, але яна абмежавалася зваротам да яе бацькі:

— Няўжо ты не можаш справіцца з немаўлём, Джыф?

Потым, не чакаючы адказу, звярнулася да Вулфа:

— Міс Джэймс — схільная да фантазій. Тое, на што яна намякала, нідзе не зафіксавана. І нікім.

— Ва ўсякім разе, яно не будзе зафіксавана сёння, — згодна кіўнуў Вулф. Ён скрывіў грымасу і сказаў: — Вяртаючыся да пытанняў, якія дарэчы ці недарэчы, я хацеў спытаць, калі скончылася гутарка?

— Ну што ж — містэр Джэймс і суддзя Арнольд пайшлі першымі недзе а палове пятай. Неўзабаве за імі пайшоў доктар Лойд. Я пабыла яшчэ некалькі хвілін з Міёнам і містэрам Гроўвам, а потым таксама пайшла.

— Куды вы пайшлі?

— У сваю кантору на Брадвеі.

— Колькі часу вы прабылі ў сваёй канторы?

Гэтае пытанне, здаецца, яе здзівіла.

— Не ведаю… зрэшты… так… ну, канечне. Я пайшла адтуль пасля сямі гадзін. Мне трэба было тое-сёе зрабіць, апрача таго, я надрукавала на машынцы канфідэнцыяльны запіс гутаркі ў Міёна.

— Вы сустракаліся з Міёнам яшчэ, перад яго смерцю? Ці тэлефанавалі?

— Сустракалася? — яшчэ больш здзівілася Адэль. — Як я магла. Хіба вы не ведаеце, што яго знайшлі мёртвым у сем гадзін? Значыць, да таго, як я выйшла з канторы.

— Вы тэлефаніравалі яму? Паміж паловай пятай і сёмай гадзінамі?

— Не, — Адэль выглядала збянтэжанай і крыху раззлаванай.

Я раптам зразумеў, што Вулф неабдумана пачаў ступаць па тонкім лёдзе, набліжаючыся да забароненай тэмы забойства.

— Я не ведаю, на што вы намякаеце, — дадала Адэль.

— Я таксама, — з запалам заўважыў суддзя Арнольд і працягваў з саркастычнай усмешкай. — Калі толькі гэта не неадольная звычка пытацца ў людзей, дзе тыя былі ў той момант, калі адбылося забойства. Чаму тады не кіравацца гэтай звычкай і ў дачыненні да ўсіх нас?

— Якраз гэта я і збіраюся зараз зрабіць, — спакойна адказаў Вулф. — Я хацеў бы даведацца, чаму Міён надумаў скончыць самагубствам, бо ад гэтага залежыць прапанова, якую я павінен выказаць удаве. Наколькі я зразумеў, двое ці трое з вас паведамілі, што пад канец гутаркі ён быў ва ўзбуджаным, але не прыгнечаным стане. Я ведаю, што ён скончыў самагубствам, паліцыю нельга збіць з панталыку ў такіх выпадках. Але чаму?

— У мяне наконт заявы аб яго стане ёсць сумненні, — пачала выказваць сваю думку Адэль. — Калі ведаеш, як спявак — асабліва такі вялікі, як Міён, — сябе адчувае, калі ён не можа выціснуць з сябе хоць бы адну ноту, калі вымушаны гаварыць прыцішаным голасам ці нават шэптам, гэта жахліва.

— Ва ўсякім разе, яго ўчынкі заўсёды былі неспадзяваныя, — уставіў слова Руперт Гроўв. — Я чуў, як на рэпетыцыі ён праспяваў арыю як анёл, а потым расплакаўся, бо яму, бачыце, здалося, што канец быў змазаны. То ён, здавалася, быў на нябёсах, а праз хвіліну — ужо нібы зямлёй прысыпаны.

— Тым не меней, — прабурчаў Вулф, — усё тое, што было сказана Міёну, усё роўна кім, на працягу тых дзвюх гадзін, перад самазабойствам, мае непасрэднае дачыненне да гэтага расследавання, мэта якога — вызначыць маральную пазіцыю місіс Міён. Я хачу ведаць, дзе вы, панове, былі ў той дзень адразу пасля заканчэння гутаркі і да сямі гадзін і што вы рабілі ў гэты час.

— Божа, — усклікнуў суддзя Арнольд і ўзняў да неба рукі. — Ну, што ж, — сказаў ён, апусціўшы іх, — час позні. Як вам ужо сказала міс Бослі, я выйшаў са студыі Міёна разам са сваім кліентам. Мы пайшлі ў бар «Чэрчыль», дзе выпілі і пагутарылі. Крыху пазней да нас далучылася міс Джэймс, яна таксама замовіла сабе пітво і праседзела з намі даволі доўга, недзе з паўгадзіны, а потым пайшла. Мы с містэрам Джэймсам заставаліся разам да пачатку восьмай. Увесь гэты час ніхто з нас не сустракаўся з Міёнам і нікому гэтага не даручаў. Спадзяюся, гэта інфармацыя вычарпальная?

— Дзякую вам, — ветліва сказаў Вулф. — Вы, зразумела, пацвярджаеце тое, што было сказана, містэр Джэймс?

— Так, — хмурна адказаў барытон. — Якая ўсё ж такі гэта бязглуздзіца!

— Яно сапраўды пачынае гучаць менавіта так, — пагадзіўся Вулф. — Доктар Лойд, ваша чарга. Калі вы не супраць?

Той паспеў ужо размякнуць. Ён чатыры разы падліваў сабе, не шкадуючы нашага лепшага віскі, і не быў супраць.

— Што вы? Калі ласка! — ахвотна адгукнуўся ён. — Я абышоў з візітамі пяцярых пацыентаў: двух, што жывуць на Пятай авеню, на поўнач ад цэнтра, аднаго — у раёне Шасцідзесятых вуліц ва ўсходняй частцы Манхэтана і двух — у бальніцы. Я прыйшоў дадому неўзабаве пасля шасці і толькі паспеў апрануцца пасля ванны, як патэлефанаваў Фрэд Уэплер і паведаміў пра Міёна. Зразумела, я адразу пайшоў туды.

— Вы не сустракаліся з Міёнам і не тэлефанавалі яму?

— Не, пасля таго як скончылася гутарка, я больш не меў з ім ніякіх кантактаў. Можа, мне трэба было гэта зрабіць, але такая думка не прыйшла ў галаву — я не псіхіятр, хоць і быў яго доктарам.

— Ён быў імпульсіўны, ці не так?

— Так, — Лойд сціснуў вусны. — Вядома, гэта не медыцынскі тэрмін.

— Далёка не медыцынскі, — пагадзіўся Вулф. Ён перавёў пільны позірк сваіх вачэй на наступнага суразмоўцу. — Містэр Гроўв, мне не трэба пытацца ў вас, ці тэлефанавалі вы Міёну, бо ўжо зафіксавана, што вы яму тэлефанавалі. Прыблізна а пятай гадзіне?

Руперт Тлушч зноў схіліў набок галаву. Відаць, гэта была яго любімая поза ў час гутаркі.

— Пасля пяці гадзін, — паправіў ён Вулфа. — Дакладней, у пятнаццаць хвілін на шостую.

— Адкуль вы патэлефанавалі?

— З клуба «Гарвард».

«Нічога сабе, — падумаў я, — колькі ж намаганняў трэба было яму прыкласці, каб трапіць у клуб «Гарвард».

— І што вы сказалі?

— Нічога асаблівага, — скрывіў вусны Гроўв. — Ведаеце, гэта не ваша справа, але паколькі астатнія зрабілі вам такую ласку, то і я буду трымацца іх прыкладу. Раней я забыўся спытаць, ці гатовы ён пацвердзіць згоду пералічыць тысячу даляраў за адзін тавар, бо адпаведнаму агенцтву патрэбны быў дакладны адказ. Мы гаварылі менш трох хвілін. Спярша ён быў супраць, а потым — згадзіўся. Вось і ўсё.

— Ці можна было па яго голасе зразумець, што з вамі размаўляе чалавек, які збіраецца скончыць самагубствам?

— Не, ні ў якім разе. У яго быў сумны настрой, што і зразумела, бо ён не мог спяваць тады і не спадзяваўся аднавіць голас раней чым праз два месяцы.

— Што вы рабілі пасля таго, як пагаварылі па тэлефоне з Міёнам?

— Я застаўся ў клубе. Замовіў вячэру і яшчэ не паспеў скончыць есці, як пачуў навіну пра тое, што Міён скончыў самагубствам. Так я і не пакаштаваў замоўленых тады марозіва і кавы.

— Што ж, гэта вельмі дрэнна. Калі вы гаварылі з Міёнам па тэлефоне, ці спрабавалі вы яшчэ раз угаварыць яго не настойваць на іску супраць містэра Джэймса?

Гроўв падняў галаву.

— Што я спрабаваў? — перапытаў ён.

— Вы чулі, што я сказаў, — груба адказаў Вулф. — Што тут дзіўнага? Зразумела, я атрымаў ад місіс Міён адпаведную інфармацыю, бо я вяду па яе просьбе расследаванне. Спярша вы былі супраць таго, каб Міён патрабаваў выплату кампенсацыі, і спрабавалі адгаварыць яго. Вы гаварылі, што пагалоска, якая разнясецца ў выніку ўсяго гэтага, наробіць шмат шкоды і таму не варта гэтага рабіць. Ён жа патрабаваў, каб вы падтрымалі іск, і паабяцаў скасаваць заключаны з вамі кантракт у тым выпадку, калі вы адмовіцеся. Ці не так, містэр Гроўв?

— Не, не так, — бліснуў сваімі чорнымі вачыма Гроўв. — Зусім не так! Я толькі выказаў яму сваю думку. Калі ж было вырашана заявіць іск, я дзейнічаў адпаведна. — Яго голас зрабіўся на цэлую актаву вышэй, хоць раней мне здавалася, што больш пісклявага голасу ўжо і быць не можа. — Я сапраўды дзейнічаў згодна з прынятым рашэннем!

— Вось як? — сказаў Вулф, больш не спрачаючыся. — А што вы цяпер думаеце наконт іску місіс Міён?

— Не думаю, што ён абгрунтаваны. Я не веру, што яна зможа атрымаць пэўную суму. На месцы Джэймса, я не заплаціў бы ёй нават цэнта.

— Яна вам не падабаецца, ці не так? — кіўнуў галавой Вулф.

— Калі гаварыць шчыра, дык не! І ніколі не падабалася. А што, я павінен яе любіць?

— Вядома, не. Асабліва калі ўлічыць тое, што і вы ёй не падабаецеся. — Вулф, адкінуўшыся назад, зручней усеўся ў крэсле.

Я мог здагадацца па размяклых вуснах Вулфа, што наступнае пытанне, якое ўзнікне ў ходзе гутаркі, будзе якраз тое, што яго не цікавіла, і зразумеў чаму, калі заўважыў, што ягоныя вочы спыніліся на Клары Джэймс. Магу ісці ў заклад, калі б ён ведаў, што давядзецца мець справу з такімі кліентамі, то ніколі б не згадзіўся на гэту работу.

— Міс Джэймс, вы чулі, што тут гаварылася? — спытаў ён бурчліва.

— Мне было цікава, — з крыўдай у голасе загаварыла тая, нібыта скардзячыся, — вы і далей не будзеце звяртаць ніякай увагі на мяне? Я таксама тут прысутнічаю, ці не так?

— Так. Я не забыўся пра вас. — З тону яго голасу адчувалася, што яму хацелася адваротнага. — Пасля таго як вы сустрэліся з бацькам і суддзёй Арнольдам у бары за пітвом, з якой мэтай яны накіравалі вас на сустрэчу з Міёнам да яго ў студыю?

Арнольд і Джэймс адразу ж выказалі пратэст, зрабіўшы гэта гучна і адначасова. Вулф, не звяртаючы на іх увагі, чакаў адказу ад Клары, голас якой патануў у крыках яе спадарожнікаў.

— …не мае ніякага дачынення, — пачуўся толькі канец яе адказу. — Я сама туды пайшла.

— Гэта была ваша ўласная ідэя?

— Цалкам. Часам так здараецца, зусім незалежна ад нас.

— Дзеля чаго вы туды пайшлі?

— Ты не абавязана адказваць на гэтае пытанне, мая дарагая, — звярнуўся да яе Арнольд.

Клара не звярнула на яго ўвагі.

— Яны паведамілі мне аб тым, што адбылося ў час гутаркі,і я ледзь не звар'яцела. На маю думку, гэта быў сапраўдны грабеж, але я не збіралася менавіта гэта казаць Альберту. Мне здавалася, што я здолею адгаварыць яго.

— Вы пайшлі, каб угаварыць яго адмовіцца дзеля мінулага?

— Як удала вы ўмееце выбіраць словы! — усклікнула Клара з задаволеным выглядам. — Уявіце дзяўчыну маіх гадоў, у якой ужо ёсць мінулае!

— Я рады, што вам спадабалася мая манера выказвацца, міс Джэймс. — Было відаць, што ўнутры ў Вулфа ўсё кіпіць. — Як бы там ні было, вы пайшлі. На месцы былі ў пятнаццаць хвілін на сёмую?

— Так, нешта каля гэтага.

— Вы бачыліся з Міёнам?

— Не.

— Чаму не?

— Яго там не было, урэшце… — Клара змоўкла. У яе ў вачах ужо не было таго бляску, які быў раней. — Так я думала тады, — працягвала яна. — Я паднялася на трынаццаты паверх і націснула кнопку званка на дзвярах студыі. Званок — гучны, — ён гэта спецыяльна прадугледзеў, каб яго не заглушалі голас і гукі піяніна ў час рэпетыцый — але я не магла пачуць яго з калідора, бо дзверы — таксама гукаізаляваныя, і, націснуўшы кнопку некалькі разоў, я не была ўпэўненая, што званок празвінеў, і таму пастукала. Я люблю ўсё даводзіць да канца, а паколькі мне здавалася, што ён у студыі, я яшчэ некалькі разоў пазваніла, потым зняла чаравік і пастукала аб дзверы абцасам. Потым я пайшла ўніз і націснула кнопку званка на дзвярах кватэры. Гэта было сапраўднае глупства з майго боку, бо я ведала, з якой нянавісцю ставіцца да мяне місіс Міён, але ўсё-такі я гэта зрабіла. Місіс Міён адчыніла дзверы і сказала, што, на яе думку, Альберт знаходзіцца паверхам вышэй, у студыі. Я сказала, што яго там няма, пасля гэтага яна з трэскам зачыніла дзверы проста перад самым маім носам. Я пайшла дадому, зрабіла сабе кактэйль, — дарэчы, трэба прызнаць, у вас добрае віскі, хоць я ні разу раней не чула такой назвы. — Яна ўзняла і патрэсла шклянку, каб памяшаць лёд. — Ёсць якія пытанні?

— Не, — гыркнуў Вулф. Ён зірнуў на насценны гадзіннік, а потым абвёў позіркам твары прысутных. — Я, безумоўна, паведамлю місіс Міён, — сказаў ён, звяртаючыся да іх, — што вы не імкнуліся ўтойваць факты.

— А што яшчэ? — пацікавіўся Арнольд.

— Не ведаю. Паглядзім.

Гэта ім не спадабалася. Не думаю, каб хто-небудзь змог вызначыць пытанне, па якім усе шасцёра змаглі б прыйсці да адзінадушнай згоды, і ўсё ж Вулф здолеў акрэсліць яго некалькімі словамі. Ім трэба было ведаць канчатковае рашэнне, калі не яго, дык думку, ну, а калі і не яе, дык хоць бы намёк.

Адэль Бослі была сама ўпартасць. Руперт Тлушч выказаў сваё абурэнне віскам, а суддзя Арнольд ледзь стрымліваўся. Вулф па-ранейшаму валодаў сабой, але нарэшце ўстаў і пажадаў ім добрай ночы.

Усё скончылася на такой ноце, што, адыходзячы, ніхто не выціснуў з сябе ніводнага слова ўдзячнасці за пачастункі, нават Адэль, эксперт па адносінах з грамадскасцю, ці доктар Лойд, які фактычна адзін апаражніў бутэльку віскі.

Зачыніўшы на ноч парадныя дзверы на засаўку, я вярнуўся ў кабінет. На маё здзіўленне, Вулф усё яшчэ быў на нагах, стоячы каля кніжнай шафы і ўтаропіўшыся ў расстаўленыя на паліцах кнігі.

— Не спіцца? — спытаў я пачціва.

— Хачу выпіць яшчэ бутэльку піва, — настойліва запатрабаваў, павярнуўшыся ў мой бок, Вулф.

— Вы пэўна звар'яцелі. І так пяць бутэлек ужо выпілі пасля вячэры. — Усё гэта я гаварыў без асаблівых эмоцый, бо справа была звычайная. Ён сам вызначыў норму ў пяць бутэлек, якія выпіваў паміж вячэрай і перад тым, як класціся спаць, і звычайна прытрымліваўся гэтай колькасці, але калі з той ці іншай прычыны быў вельмі не ў гуморы, то лічыў за лепшае зняць з сябе адказнасць, каб такім чынам мець магчымасць спагнаць злосць на мне.

Але гэта была ўсяго толькі частка маіх службовых абавязкаў.

— Нічога не атрымаецца, — цвёрда сказаў я. — Я палічыў. Пяць. Што за справы такія, вечар прабавілі, а забойцы ўсё няма?

— Яшчэ чаго! — сказаў, сцяўшы вусны, Вулф. — Справа не ў тым. Калі б толькі гэта, мы маглі б завяршыць усё яшчэ да таго, як ляжам спаць. Справа ў гэтым чортавым рэвальверы з крыламі. — Ён пільна глянуў у мой бок прыжмуранымі вачыма, быццам падазраючы, што ў мяне таксама ёсць крылы. — Я мог бы, вядома, не звярнуць на гэта ўвагі — але не. Не, бо, улічваючы той стан, у якім знаходзяцца нашы кліенты, гэта было б неразумна. Мы павінны гэта высветліць. Іншага выйсця няма.

— Шкада. Магу чым-небудзь дапамагчы?

— Можаш. Патэлефануй містэру Крэймеру і зрабі гэта неадкладна, заўтра ж раніцай. Папрасі яго быць тут у адзінаццаць гадзін.

Мае бровы палезлі ўгору ад здзіўлення.

— Але ж яго цікавяць толькі забойствы. Павінен я паведаміць, што ў нас ёсць якраз такая справа і мы хацелі б з ёю пазнаёміць?

— Не. Скажы, я гарантую, што патурбавацца варта. — Вулф зрабіў крок наперад. — Арчы.

— Так, сэр.

— У мяне быў цяжкі вечар, і я вып'ю яшчэ адну бутэльку.

— Не. Ні ў якім разе. — У кабінет зайшоў Фрыц, і мы пачалі наводзіць парадак. — Ужо за поўнач, да таго ж вы нам перашкаджаеце. Кладзіцеся спаць.

— Адна не пашкодзіць, — прамармытаў Фрыц.

— Бач ты, памагаты знайшоўся, — сказаў я рэзка. — Папярэджваю вас абодвух, у мяне ў кішэні рэвальвер. Ну, што за людзі ў гэтым доме!

На працягу дзевяці месяцаў містэр Крэймер, інспектар па справах аб забойствах, мужчына высокага росту і шырокі ў плячах, з валасамі, кранутымі сівізной, выглядаў, можна сказаць, малайцом. Улетку ад спёкі яго твар так моцна чырванеў, што інспектар выглядаў крыху гратэскава. Яму было гэта вядома і непрыемна, а ў выніку з ім цяжэй мець справу ў жніўні, чым у студзені. Калі мне трэба будзе здзейсніць забойства на Манхэтане, я спадзяюся, што гэта здарыцца зімой.

У аўторак, апоўдні, ён сядзеў у чырвоным скураным крэсле і пазіраў на Вулфа без асаблівай сардэчнасці. Затрымаўшыся ў сувязі з іншай, раней дамоўленай сустрэчай, ён не змог прыйсці ў адзінаццаць гадзін, калі Вулф звычайна заканчвае візіты да сваіх архідэй у аранжарэях на даху.

У Вулфа таксама быў не вельмі радасны выгляд, а я з нецярпеннем чакаў пачатку прадстаўлення. Дый мне цікава было ўбачыць, як будзе выкручвацца Вулф, стараючыся выцягнуць з Крэймера інфармацыю пра забойства, не прызнаючыся, аднак, што забойства здарылася, бо Крэймера ні ў якім разе нельга было назваць прастаком.

— Мне трэба пад'ехаць тут у адно месца, — прабурчаў Крэймер, — у мяне мала часу.

Відавочна, гэта была непрыкрытая хлусня. Ён проста не мог пагадзіцца з думкай, што інспектар нью-йоркскага дэпартамента паліцыі мог вось так прыйсці з візітам да прыватнага дэтэктыва па запрашэнні, нават калі гэта быў Ніра Вулф і нават калі я паведаміў, што ў нас ёсць нешта сапраўды цікавае.

— Ну, што тут у вас, — працягваў бурчаць Крэймер, — што-небудзь звязанае з Дыкінсанам? Хто далучыў вас да гэтай справы?

— Не, дзякуй Богу, не гэта. Гэта датычыцца забойства Альберта Міёна.

Я здзіўлена глянуў на Вулфа. Гэта было за межамі майго разумення. Ён адразу ж спусціў сабак і якраз тады, калі, на маю думку, уся справа была ў тым, каб рабіць выгляд, што ніякіх сабак не магло быць.

— Міён? — перапыніў без усякай цікавасці Крэймер. — Гэта не мой.

— Хутка будзе ваш. Альберт Міён, вядомы оперны спявак. Чатыры месяцы назад, дзевятнаццатага красавіка. У яго ў студыі на Іст-Энд авеню. Смерць ад кулі.

— А! — кіўнуў галавой Крэймер. — Так, прыпамінаю. Але вы крыху выходзіце за межы. Гэта было самагубства, відавочнае і простае.

— Не, гэта было наўмыснае забойства.

Крэймер на некалькі імгненняў спыніў позірк на Вулфе. Потым, не спяшаючыся, узяў з кішэні сігару, уважліва агледзеў яе і сунуў у рот. Праз момант выцягнуў яе адтуль.

— Я заўсёды ведаў, — заўважыў ён, — што калі трэба знайсці затлум галаве, то можна смела разлічваць на вас. Хто сказаў, што гэта забойства?

— Я прыйшоў да такой высновы.

— Ну тады ўсё ясна. — Сарказм Крэймера заўсёды быў больш чым трэба з'едлівы. — А вы паклапаціліся, каб сабраць доказы?

— У мяне іх няма.

— Выдатна. Факты проста крычаць, што гэта было забойства. — Крэймер зноў засунуў сігару ў рот і выбухнуў: — З якога часу вы пачалі гаварыць чорт ведае якімі рванымі сказамі? Працягвайце і гаварыце нармальна!

— Ну, — сказаў, крыху падумаўшы, Вулф. — Справа крыху складаная. Вы, відаць, незнаёмы з падрабязнасцямі, паколькі гэта адбылося ўжо даўно і было зарэгістравана як самазабойства.

— Я памятаю гэтую справу дастаткова добра. Як вы сказалі, ён быў вядомая асоба. Так што працягвайце.

Вулф адкінуўся ў крэсле і заплюшчыў вочы.

— Перапыняйце мяне, калі трэба. Учора вечарам у мяне тут на гутарцы было шэсць чалавек. — Ён пералічыў прозвішчы і паведаміў, што гэта былі за асобы. — Пяцёра прысутнічалі на гутарцы ў студыі Міёна, якая закончылася за дзве гадзіны да таго, як яго знайшлі мёртвым. Шостая асоба, міс Джэймс, грукала ў дзверы студыі ў пятнаццаць хвілін на сёмую і не пачула адказу, відаць, таму што Міён быў ужо мёртвы. Я прыйшоў да высновы, што Міён быў забіты, толькі на падставе таго, што пачуў ад іх. Я не збіраюся паўтараць усё тое, што яны мне пераказалі — бо на гэта спатрэбіцца занадта шмат часу, адразу ж узнікне пытанне наконт акцэнтаў і розных інтэрпрэтацый, да таго ж вы ўжо іх чулі.

— Учора ўвечары мяне тут не было, — суха сказаў Крэймер.

— Так, вас тут не было. Замест вас трэба было б сказаць «паліцэйскі дэпартамент». Усё гэта павінна быць падшыта ў дасье. Іх усіх дапытвалі тады, калі гэта здарылася, і яны расказвалі кожны сваю гісторыю, іх жа яны паведамілі і мне. Вы можаце гэта там знайсці. Вы калі-небудзь чулі, каб я быў вымушаны браць свае словы назад?

— Я быў сведкам выпадкаў, калі мне хацелася запіхнуць іх назад у вашу глотку.

— Але вы ніколі гэтага не зрабілі. Вось яшчэ тры словы, якія я не вазьму назад: Міён быў забіты. Я не скажу вам цяпер, як дайшоў да гэтае высновы: павывучайце вашы дасье.

Крэймер стараўся стрымліваць сябе.

— Мне не трэба вывучаць іх, — заявіў ён, — з-за адной дробнай дэталі — якім чынам ён скончыў жыццё. Вы хочаце сказаць, што націснуў на курок ён сам, але зрабіць гэта яго прымусілі?

— Не. На курок націснуў забойца.

— Забойца, відаць, быў не просты. Паспрабуйце дамагчыся, каб ахвяра разявіла рот, запіхнуць туды дула рэвальвера і каб пры гэтым вас яшчэ не пакусалі. Можа, вы і прозвішча забойцы паведаміце?

— Я яшчэ не настолькі далёка зайшоў у сваім расследаванні. Але непакоіць мяне не ваш контраргумент — справа гэта вырашальная. Тут ёсць нешта іншае. — Вулф нахіліўся ўперад і загаварыў вельмі сур'ёзным тонам: — Я б, вядома, мог самастойна завяршыць усю справу, перадаць вам дадзеныя пра забойцу і ўсе доказы, а потым лопаць крыламі і радасна кукарэкаць. Але, па-першае, у мяне не столькі амбіцыі, каб выстаўляць вас дурнямі, бо вы не такія, а па-другое, мне патрэбна ваша дапамога. Я не гатовы пакуль да таго, каб даказваць, што Міёна забілі, я магу толькі запэўніваць, што гэта было менавіта так, паўтараць, што мне не давядзецца забіраць свае словы назад — таксама як і вам. Няўжо гэтага недастаткова, каб выклікаць вашу зацікаўленасць?

Крэймер перастаў смактаць сігару. Дарэчы, ён так і не запаліў яе.

— Вядома, так, — адказаў ён хмурна. — Так, каб яго чорт узяў, я зацікаўлены. Яшчэ адзін першастацейны затлум галавы. Я вельмі ўсцешаны тым, што вы шукаеце маёй дапамогі. Як я магу дапамагчы?

— Я хачу, каб вы затрымалі двух чалавек як сведак, паказанні якіх маюць істотнае значэнне, дапыталі іх і выпусцілі пад заклад.

— Чаму двух? Чаму не ўсіх шасцярых?

Я папярэджваў чытача: яго сарказм быў з'едлівы.

— Але, — працягваў, не зважаючы на кпіны, Вулф, — трэба выканаць адпаведныя ўмовы. Яны не павінны ведаць, што я тут замешаны, яны нават не павінны ведаць, што я гаварыў з вамі. Арышты трэба здзейсніць сёння папалудні ці ў канцы дня, каб яны заставаліся ў зняволенні ўсю ноч да таго часу, пакуль раніцай вырашыцца пытанне наконт закладу. Сума не павінна быць вялікай, бо сам заклад не мае асаблівага значэння. Допыт павінен быць дастаткова працяглым і суровым, а не такім — каб проста адмахнуцца, і чым меней яны паспяць — а лепш каб наогул вачэй не сплюшчылі, — тым лепей. Вядома, для вас такія справы звыклыя.

— Так, мы ўвесь час гэта робім, — сказаў Крэймер ранейшым тонам. — Але калі мы просім выпісаць ордэр, пажадана мець дастаткова пераканаўчае абгрунтаванне. Мы б не хацелі тлумачыць гэта жаданнем аказаць паслугу Ніра Вулфу. Крывіць душой я не хачу.

— Для гэтых дваіх дастатковае абгрунтаванне ёсць. Яны на самай справе сведкі, паказанні якіх маюць істотнае значэнне.

— Вы не сказалі іх прозвішчаў. Хто яны?

— Мужчына і жанчына, якія знайшлі труп: містэр Фрэдэрык Уэплер, музычны крытык, і місіс Міён, удава.

На гэты раз я не здранцвеў ад здзіўлення, але спатрэбіліся дадатковыя намаганні, каб схамянуцца. Бо такое здарылася, відаць, упершыню. Колькі разоў я быў сведкам таго, як Вулф заходзіў далёка, а ў некалькіх выпадках занадта далёка — каб вызваліць кліента ад арышту. Ён ставіўся да арыштаў як да невыноснай асабістай абразы. А тут ён практычна прасіў прадстаўнікоў праваахоўных органаў засадзіць Фрэда і Пегі за краты, і гэта пасля таго, як я перадаў у банк выпісаны місіс Міён чэк на пяць тысяч!

— Вось як! — сказаў Крэймер. — Іх?

— Іх, сэр, — пацвердзіў Вулф. — Як вы ведаеце ці можаце даведацца з дасье, ёсць шмат пра што іх спытаць. Містэр Уэплер быў у Міёнаў у той дзень на званым абедзе, разам з іншымі, а калі госці пайшлі, ён застаўся з місіс Міён. Пра што ішла размова? Што яны рабілі ў другой палове гэтага дня? Дзе яны былі? Чаму містэр Уэплер вярнуўся ў кватэру Міёнаў у сем гадзін? Чаму яны з місіс Міён пайшлі наверх у студыю? Чаму, убачыўшы труп, містэр Уэплер не паведаміў аб тым, што здарылася, паліцыі, а спусціўся на першы паверх, каб скласці са слоў швейцара і ліфцёра спіс наведвальнікаў? Незвычайныя паводзіны. Ці меў Міён звычку спаць пасля абеду? Ці спаў ён з адкрытым ротам?

— Вельмі вам абавязаны, — сказаў Крэймер зусім не ўдзячна. — Проста цуд, як спрытна вы ўмееце задаваць пытанні. Але калі Міён нават і спаў з адкрытым ротам, я сумняваюся, што ён рабіў гэта стоячы. Куля, якая прабіла галаву, трапіла ў столь, наколькі я памятаю. Скажыце цяпер, — спытаў Крэймер, пляснуўшы далонямі па падлакотніках крэсла, — хто ваш кліент?

— Не, — з жалем у голасе сказаў Вулф. — Я не магу гэтага адкрыць.

— Я так і думаў. Сапраўды, вы ніколі не адкрылі ніводнай дробязі. У вас няма доказаў, а калі яны і ёсць, дык вы надзейна хаваеце іх у кішэні. Вы прыйшлі да высновы, якая вам падабаецца. Яна дапаможа кліенту, прозвішча якога вы адмаўляецеся паведаміць, але хочаце, каб я праверыў для вас гэтую выснову, арыштаваўшы двух паважаных грамадзян і ўзяўшы іх у работу. Раней я быў сведкам вашага нахабства, але гэты раз вы паставілі рэкорд!

— Я ж вам казаў, што буду вымушаны праглынуць свае словы, як і вы. Калі…

— Вы б нават праглынулі сваю архідэю, каб толькі атрымаць ганарар!

Вось тут і пачаўся феерверк. Я шмат разоў сядзеў на сваім месцы, слухаючы лаянку паміж гэтымі двума тыпамі, цешачыся кожнай хвілінай гэтага спектакля, але сённяшняе прадстаўленне рабілася настолькі драматычным, што я быў ужо не вельмі ўпэўнены наконт уцех. У 12.40 Крэймер быў на нагах, збіраючыся адыходзіць. У 12.45 ён зноў сядзеў у чырвоным скураным крэсле, махаючы кулаком і злосна зыркаючы на суразмоўцу. У 12.45 Вулф сядзеў, адкінуўшыся ў крэсле, заплюшчыўшы вочы, і рабіў выгляд, што нічога не чуе. У 12.52 ён стукаў кулаком аб стол і роў на ўвесь голас.

У 13.10 усё скончылася. Крэймер згадзіўся з прапановай Вулфа і пайшоў. Ён выставіў умову — спярша азнаёміцца з матэрыяламі па справе і пагутарыць з супрацоўнікамі, але гэта было не істотна, бо арышты трэба было адкласці на больш позні час і здзейсніваць толькі тады, як суддзі пойдуць дадому. Ён пагадзіўся з той умоваю, што ахвяры не даведаюцца аб тым, што Вулф прыклаў да гэтай справы руку, таму можна было сказаць, што Крэймер саступіў, але, на самай справе, ён кіраваўся разумным сэнсам.

Як бы Крэймер ні стараўся праігнараваць тыя тры словы Вулфа, якія не павінны былі брацца назад — а са свайго вопыту ён ведаў, як рызыкоўна ігнараваць гэтага чортавага Вулфа, — яны ўсё ж прадугледзелі дастатковыя меры, каб пазбегнуць непрыемных момантаў у выніку перагляду справы аб смерці Міёна, і ў такім выпадку размова з парай, якая знайшла труп, уяўляла сабой не менш апраўданы шлях падступіцца да справы, чым які-небудзь іншы. Трэба заўважыць, што Крэймер папярхнуўся толькі адным — адмовай Вулфа паведаміць прозвішча кліента.

Ідучы з Вулфам у сталовую, дзе нас чакаў абед, я заўважыў, звяртаючыся да яго шырокай спіны:

— У межах вялікага Нью-Йорка налічваецца ўжо восемсот дзевяць чалавек, якія б хацелі вас атруціць. Цяпер будзе восемсот адзінаццаць. Вы не лічыце, што рана ці позна яны даведаюцца?

— Вядома, даведаюцца, — згадзіўся ён, высоўваючы крэсла, каб сесці за стол. — Але занадта позна.

Да канца дня і ўвечары, як нам было вядома, нічога не здарылася.

Назаўтра раніцай, у 10.40 я сядзеў за сваім пісьмовым сталом у канторы, калі зазваніў тэлефон. Я ўзяў слухаўку і адказаў:

— Кантора Ніра Вулфа, ля тэлефона Арчы Гудвін.

— Я хачу пагаварыць з містэрам Вулфам.

— Яго не будзе да адзінаццаці гадзін. Чым магу дапамагчы?

— Гэта неадкладная справа. З вамі гаворыць Уэплер, Фрэдэрык Уэплер. Я ў тэлефоннай будцы каля аптэкі на Дзевятай авеню непадалёк ад Дваццатай вуліцы. Разам са мной місіс Міён. Нас арыштавалі.

— Божа! — з жахам у голасе ўсклікнуў я. — За што?

— Каб дапытаць нас у сувязі са смерцю Міёна. У іх былі ордэры на затрыманне сведак, якія могуць даць істотныя паказанні. Яны трымалі нас і вось толькі што адпусцілі пад заклад. Я запрасіў адваката, каб уладкаваць справу наконт закладу, але не хачу, каб ён ведаў пра тое, што мы раіліся з Вулфам, і цяпер яго няма з намі. Нам трэба сустрэцца з Вулфам.

— Ну, зразумела, — пагадзіўся я з запалам. — Гэта абуральна! Зараз жа прыходзьце да нас. Пакуль вы прыедзеце, ён ужо вернецца з аранжарэй. Хапайце таксі.

— Мы не можам. Іменна таму я і званю. За намі па пятах ідуць два сышчыкі, а нам не хацелася б, каб яны даведаліся пра сустрэчу з Вулфам. Як нам ад іх адвязацца?

Каб не марнаваць часу і сілы, варта было б параіць яму ісці і не звяртаць увагі на хвасты, прышпіленыя афіцыяльнай паліцыяй, але я падумаў, што мне лепш працягваць пачатую гульню.

— Крый Бог, — сказаў я з агідай у голасе. — Гэтыя лягавыя дзейнічаюць мне на нервы. Паслухайце. Вы чуеце мяне?

— Так.

— Ідзіце да «Федэр пэйпер компані», нумар 535 на Семнаццатай вуліцы на захад ад Пятай авеню. У канторы спытайцеся містэра Сола Федэра. Скажыце, што ваша прозвішча Мантгомеры. Ён праводзіць вас па калідоры, што выходзіць на Васемнаццатую вуліцу. Там каля тратуара або ў другім радзе будзе стаяць таксі з насоўкай на дзвярной ручцы. У машыне буду я. Не марнуючы часу, хуценька залазьце ўсярэдзіну. Зразумела?

— Думаю, што так. Было б добра, каб вы паўтарылі адрас.

Я паўтарыў і параіў ім пачакаць хвілін дзесяць, перш чым пайсці па ўказаным адрасе, каб я меў час дабрацца туды. Потым патэлефанаваў Солу Федэру, каб даць адпаведныя ўказанні, знайшоў Вулфа па ўнутраным тэлефоне, каб паведаміць аб тым, што адбываецца, і памчаўся да месца сустрэчы.

Мне трэба было папрасіць Уэплера пачакаць пятнаццаць — дваццаць хвілін, а не дзесяць, бо я ледзь-ледзь паспеў да месца сустрэчы на Васемнаццатай вуліцы. Маё таксі толькі што спынілася, і я высоўваў руку з машыны, каб прывязаць насоўку — калі яны выйшлі на тратуар. Я на ўсю шырыню адчыніў дзверцы, і Фрэд літаральна ўкінуў Пегі ў машыну, а сам нырнуў услед.

— Вадзіцель, — сказаў я суровым тонам, — вы ведаеце, куды ехаць, — і мы рушылі наперад.

Калі мы завярнулі на Дзесятую авеню, я спытаў, ці снедалі яны, і атрымаў сцвярджальны, але пазбаўлены ўсякага энтузіязму адказ. Трэба сказаць, што і самі яны выглядалі не надта бадзёра. Тонкі зялёны жакет Пегі, надзеты паверх карычневай сукенкі, пакамячыўся і быў не вельмі чысты, недагледжаным выглядаў і твар. Валасы Фрэда, здавалася, з месяц не прычэсваліся, а яго трапічнага крою карычневы касцюм можна было назваць па-рознаму, толькі не ахайным. Яны сядзелі, пабраўшыся за рукі, і амаль штохвіліны Фрэд паварочваўся назад і зазіраў у задняе акно.

— Мы адарваліся, не хвалюйцеся, — запэўніў я яго. — Я прыберагаў Сола Федэра спецыяльна для такіх надзвычайных выпадкаў.

Паездка доўжылася ўсяго пяць хвілін. Калі я правёў іх у кабінет, Вулф быў ужо там і сядзеў за сталом у сваім вялікім, зробленым на замову крэсле. Ён устаў, каб павітацца з увайшоўшымі, запрасіў іх сесці, спытаў, ці добра яны паснедалі, і сказаў, што вестка аб арышце непрыемна ўразіла яго.

— Тут ёсць адна акалічнасць, — выпаліў, не паспеўшы сесці, Фрэд. — Мы прыйшлі да вас на сустрэчу, каб канфідэнцыяльна параіцца, а праз сорак восем гадзін нас арыштоўваюць. Гэта што, чыстае супадзенне?

Вулф нарэшце зноў зручна ўладкаваўся ў крэсле.

— Гэта ніяк нам не дапаможа, містэр Уэплер, — сказаў ён без усякае крыўды. — Калі вы думаеце так, а не інакш, дык вам лепей пайсці куды-небудзь і астыць. Вы і місіс Міён — мае кліенты. Намёк на тое, што я здольны дзейнічаць супраць інтарэсаў кліента, занадта дзіцячы, каб яго абмяркоўваць. Што хацела даведацца паліцыя?

Але Фрэда такі адказ не задаволіў.

— Вы не двудушны чалавек, — пагадзіўся ён. — Я гэта ведаю. Але як наконт Гудвіна? Ён таксама можа не быць двудушным чалавекам, але мог аказацца неасцярожным у размове з кім-небудзь.

— Арчы, гэта так? — перавёў позірк у мой бок Вулф.

— Не, сэр. Але я магу пачакаць з яго прабачэннямі. У іх была цяжкая ноч. — Я зірнуў на Фрэда. — Сядайце і супакойцеся. Калі б у мяне быў доўгі язык, я б і тыдня не пратрымаўся на гэтай рабоце.

— Вельмі смешна, — не супакойваўся Фрэд. Ён сеў. — Місіс Міён згодна са мной. Праўда, Пегі?

Пегі, якая сядзела ў чырвоным скураным крэсле, глянула ў яго бок, потым перавяла позірк на Вулфа.

— Думаю, што я была згодна, — прызналася яна. — Так, я была згодна. Але цяпер, калі я тут, бачу вас, — яна абвяла рукою прысутных. — Ат, забудзем пра гэта! Нам няма болей да каго ісці. Безумоўна, мы ведаем адвакатаў, але мы не хацелі б расказваць адвакату пра тое, што нам вядома — пра рэвальвер. Вам мы гэта ўжо расказалі. Але цяпер паліцыя пачала нешта падазраваць. Мы на волі, але адпусцілі нас пад заклад, і вы павінны нешта зрабіць!

— Што вы даведаліся ў панядзелак вечарам? — спытаў Фрэд. — Вы ўхіліліся ад пытання, калі я патэлефанаваў вам учора. Што яны сказалі?

— Паведамілі факты, — адказаў Вулф. — Як вы чулі па тэлефоне, я дабіўся пэўных вынікаў. У мяне няма больш нічога дадаць — цяпер. Але я хачу ведаць, я мушу ведаць, якога кірунку пачала трымацца паліцыя? Ці ведаюць яны, што вы расказалі мне пра рэвальвер?

Фрэд і Пегі адмоўна пакруцілі галовамі.

— Тады ў мяне ёсць дастаткова падстаў, каб прапанаваць вам адмовіцца ад намёку на тое, што мы з містэрам Гудвінам здрадзілі вам. Пра што яны ў вас пыталіся?

Для адказу на гэтае пытанне спатрэбілася добрае паўгадзіны. Паліцэйскія не выпусцілі ніводнай дэталі агульнай карціны, бо яна была ім вядома, і, выконваючы ўказанне Крэймера быць асабліва ўважлівымі, не абмінулі ніводнай дробязі. Яны зусім не абмяжоўваліся ў сваіх пытаннях толькі днём смерці Міёна і асабліва цікавіліся пачуццямі і дзеяннямі Пегі і Фрэда на працягу некалькіх месяцаў перад здарэннем і пасля яго.

Некалькі разоў я мусіў прыкусіць язык, бо мне карцела спытаць кліентаў, чаму яны не паслалі паліцэйскіх к чортавай матары, але на самай справе я ведаў чаму: яны баяліся. Напалоханы чалавек — чалавек непаўнацэнны. У канцы расказа пра перажытыя Пегі і Фрэдам выпрабаванні я пачаў спачуваць ім і нават адчуваць сябе крыху вінаватым за Вулфа, але тут ён раптам нечакана вывеў мяне са стану спагадлівасці.

— Арчы! — раптам звярнуўся ён да мяне. — Выпішы чэк на пяць тысяч даляраў на імя місіс Міён.

Пегі і Фрэд здзіўлена ўтаропіліся ў Вулфа. Я ўстаў і пайшоў да сейфа. Яны папрасілі растлумачыць, у чым справа. Я спыніўся каля дзверцаў сейфа, каб выслухаць адказ.

— Я адмаўляюся супрацоўнічаць з вамі, — коратка сказаў Вулф. — Я не выношу хлусні. У нядзелю я гаварыў, што нехта адзін альбо вы абое хлусіце, і вы ўпарта адмаўлялі гэта. Я пачаў расследаванне на падставе вашай хлусні і рабіў усё, што было ў маіх сілах. Але цяпер, калі паліцыя зацікавілася смерцю Міёна і непасрэдна вамі, я не хачу больш рызыкаваць. Я гатовы быць Дон-Кіхотам, але толькі не дурнем. Скасоўваючы дамоўленасць з вамі, я павінен паведаміць, што маю намер неадкладна інфармаваць інспектара Крэймера аб усім, што вы мне расказалі, а таксама папярэдзіць вас, што мы з ім добра знаёмыя і ён мне паверыць. У выпадку, калі паліцыя падступіцца да вас наступны раз і вы будзеце настолькі дурныя, каб адхіляць мае паказанні, адзін Бог ведае, што здарыцца. Лепш за ўсё вам расказаць паліцыі ўсю праўду і папрасіць, каб яны працягвалі расследаванне, якое вы хацелі даручыць мне, але я вымушаны папярэдзіць вас, што яны не дурні і таксама зразумеюць, што вы хлусіце, урэшце, адзін хлусіць. Арчы, што вы стаіце разявіўшы рот? Вы атрымалі маё даручэнне. Вазьміце чэкавую кніжку.

Я адчыніў сейф.

Яны нават не пікнулі. Думаю, што занадта стаміліся, каб неяк рэагаваць. Падышоўшы зноў да стала, я ўбачыў, што яны сядзяць нерухома, гледзячы адно на аднаго. Калі я пачаў рабіць адпаведны запіс у чэкавай кніжцы, пачуўся голас Фрэда.

— Вы не зробіце гэтага. Гэта неэтычна.

— Фу! — фыркнуў Вулф. — Вы наймаеце мяне, каб я вызваліў вас з бяды, хлусіце мне і зараз гаворыце аб этыцы! Між іншым, я дасягнуў значнага поспеху ў панядзелак вечарам. Высветліў усё, акрамя дзвюх дэталяў, і адна, чорт яе вазьмі, залежыць ад вас. Я павінен ведаць, хто паклаў рэвальвер каля трупа. Упэўнены, што гэта зрабіў адзін з вас, але вы гэта адмаўляеце. Таму я нічога не магу зрабіць, і вельмі шкада, бо, акрамя ўсяго, ведаю, што вы не маеце дачынення да смерці Міёна. Калі б…

— Што? — спытаў Фрэд. Гэты раз яго рэакцыя была зусім нармальная. — Вы ўпэўнены, што мы не маем дачынення?

— Так.

Фрэда быццам ветрам змяло з крэсла. Ён падышоў да стала Вулфа, абапёрся аб яго далонямі, нахіліўся і спытаў сурова:

— Вы сапраўды так лічыце? Паглядзіце мне ў вочы. Расплюшчыце вочы і зірніце мне проста ў твар. Вы сапраўды так лічыце?

— Вядома, — адказаў Вулф. — Безумоўна, я так лічу.

Фрэд яшчэ нейкі момант не зводзіў вачэй з Вулфа, потым выпрастаўся.

— Ну, што ж, — сказаў ён, гэты раз спакойна. — Рэвальвер на падлогу паклаў я.

Адтуль, дзе сядзела Пегі, пачуўся стогн. Жанчына вылецела з крэсла, кінулася да Фрэда, сціснула далонямі яго руку.

— Фрэд! Не можа быць! Фрэд! — маліла яна яго.

Я нават не спадзяваўся на такую рэакцыю з яе боку, але, відаць, трэба было ўлічваць яе стомленасць.

Фрэд пагладзіў далоні Пегі і, вырашыўшы, што гэтага недастаткова, абняў яе. На нейкі момант яго ўвага была засяроджана на жанчыне. Нарэшце Фрэд павярнуўся тварам да Вулфа і загаварыў:

— Можа, я і пашкадую аб гэтым, але ў такім разе і вы будзеце шкадаваць. Далібог, вы пашкадуеце. — Ён сказаў гэта даволі ўпэўнена. — Што ж, я сапраўды хлусіў. Я паклаў рэвальвер на падлогу. Цяпер усё ў вашых руках. — Ён яшчэ мацней прыціснуў да грудзей другога нашага кліента. — Вось так, Пегі. Не гавары, што я павінен быў усё табе расказаць — можа, і сапраўды я павінен быў гэта зрабіць, — але я не мог. Усё будзе добра, дарагая, вось пабачыш.

— Сядайце, — гнеўна сказаў Вулф. Праз хвіліну ён паўтарыў тое самае, але ўжо як загад. — Сядайце, каб вас чорт узяў!

Пегі вызвалілася з абдымкаў Фрэда, пайшла да крэсла і знясілена апусцілася ў яго. Фрэд стаў побач, паклаўшы далонь на яе плячо, Пегі паклала на яе сваю далонь. Іх вочы, у якіх бачыліся адначасова падазронасць, страх, выклік і надзея, былі скіраваны на Вулфа.

— Спадзяюся, — сказаў ён па-ранейшаму гнеўна, — што вы разумееце, як усё ёсць на самай справе. Не думайце, што зрабілі на мяне ўражанне. Я ведаў, што рэвальвер паклалі вы. Як мог нехта іншы зайсці ў студыю за тыя лічаныя хвіліны? Праўда, якую вы мне паведамілі, будзе не толькі бескарысная, яна будзе нават небяспечная, калі я не пачую ад вас наступнай праўды. Паспрабуйце яшчэ раз схлусіць — і не варта нават гаварыць, што можа здарыцца: я не здолею выратаваць вас. Дзе вы яго знайшлі?

— Не хвалюйцеся, — спакойна сказаў Фрэд. — Вы ўжо выціснулі з мяне прызнанне, і цяпер я буду гаварыць адкрыта. Калі мы зайшлі ў студыю і ўбачылі труп, я звярнуў увагу на рэвальвер, які ляжаў там, дзе Міён заўсёды трымаў яго — на падстаўцы бюста Каруза. Місіс Міён не заўважыла рэвальвера, яна не глянула ў той бок. Я адвёў Пегі ў яе спальню і пайшоў назад у студыю. Узяў рэвальвер за засцерагальнік, прынюхаўся і зразумеў, што з яго стралялі. Потым паклаў яго на падлогу побач з трупам, вярнуўся ў кватэру, выйшаў за дзверы і спусціўся на ліфце на першы паверх. Астатняе адбывалася так, як я вам паведаміў у нядзелю.

— Вы, можа, былі закаханыя, — прабурчаў Вулф, — але вы недаацанілі яе інтэлекту. Вы падумалі, што пасля забойства Міёна ў яе хапіла розуму пакласці рэвальвер туды, куды ён павінен быў вываліцца з рук Міёна…

— Гэта не так, чорт бы вас пабраў!

— Лухта. Менавіта так. Каго б яшчэ вы хацелі б прыкрыць? Апрача таго, вы аказаліся б у непрыемным становішчы, калі б вам давялося пагадзіцца з ёю, што рэвальвера ў той момант, калі вы зайшлі ў студыю разам, не было, вы б у такім разе заблыталіся. Вы не адважыліся паведаміць ёй аб сваім учынку таму, што падазравалі яе, асабліва калі, як вам здавалася, яна падазравала вас. Вы не маглі быць упэўнены, ці сапраўды яна падазравала вас альбо толькі…

— Я ніколі не падазравала яго, — цвёрда сказала Пегі. Ёй давялося прыкласці шмат намаганняў, каб голас загучаў цвёрда, і ёй гэта ўдалося. — А ён ніколі не падазраваў мяне. Мы проста не былі ўпэўнены да канца — а калі вы закаханыя і хочаце, каб каханне было трывалым, трэба быць упэўненым.

— Іменна так, — пагадзіўся Фрэд. Яны глядзелі адно на аднаго. — Гэта было іменна так.

— Ну, добра, я паверу вам, — коратка сказаў Вулф. — Думаю, што вы сказалі праўду, містэр Уэплер.

— Я сцвярджаю, што сказаў праўду.

— Здаецца, што так, — кіўнуў галавой Вулф. — У мяне добры слых на праўду. А цяпер праводзьце місіс Міён дадому. Мне трэба брацца за справу, але перш трэба ўсё абдумаць. Як я гаварыў, былі дзве дэталі і з вашай дапамогай мы вырашылі пытанне аб адной з іх. Вы не можаце дапамагчы мне з другой. Ідзіце дадому і падсілкуйцеся.

— Якая там ежа? — сурова сказаў Фрэд. — Мы хочам ведаць, што вы збіраецеся рабіць!

— Мне трэба пачысціць зубы, — заявіла Пегі.

Я зірнуў у яе бок з захапленнем і любоўю. Вось гэткія выказванні жанчын менавіта ў такія моманты — адна з прычын таго, чаму мне падабаецца быць у іх акружэнні. Ніводнаму мужчыну ў такіх абставінах не прыйшло б у галаву, што яму трэба пачысціць зубы, і тым болей заявіць пра гэта.

Акрамя таго, дзякуючы гэтай заяве аказалася лягчэй пазбавіцца ад наведвальнікаў без грубасці. Фрэд паспрабаваў настойваць наконт свайго права ведаць будучую праграму і ўдзельнічаць у абмеркаванні перспектыў, але, урэшце, быў вымушаны пагадзіцца з мандатам, атрыманым Вулфам, паводле якога, калі наймаеш эксперта, то адзінае права, што табе застаецца — звольніць яго. Гэта, разам з жаданнем Пегі дабрацца да зубной шчоткі і абяцаннем Вулфа пастаянна трымаць іх у курсе спраў, дазволіла выправіць іх дадому без асаблівых цяжкасцей.

Калі, правёўшы іх за дзверы, я вярнуўся ў кабінет, Вулф з пагрозлівым выглядам барабаніў нажом для рэзкі папер па прэс-пап'е, хоць я сотню разоў яму гаварыў, што прэс-пап'е ад гэтага псуецца. Я ўзяў чэкавую кніжку і паклаў назад у сейф, у ёй я паспеў пазначыць толькі дзень, так што нічога там не сапсаваў.

— Да абеду засталося дваццаць хвілін, — абвясціў я, крутануў крэсла і сеў у яго. — Паспеем адолець і другую дэталь?

У адказ маўчанне.

Я вырашыў не далікатнічаць.

— Калі вы не супраць, — спытаў я ласкава, — дазвольце даведацца, што гэта за другая дэталь?

Зноў маўчанне, але праз момант ён выпусціў з рук нож, адкінуўся ў крэсла і глыбока ўздыхнуў.

— Гэты пракляты рэвальвер, — буркнуў ён. — Як пасля падлогі ён аказаўся на бюсце? Хто перанёс яго?

Я ўважліва глянуў на Вулфа.

— Бог ты мой, — паскардзіўся я, — як цяжка вам дагадзіць. Толькі што вы арганізавалі арышт двух кліентаў і вынюхалі, як рэвальвер, што ляжаў на бюсце, апынуўся на падлозе. Цяпер жа вам трэба перанесці яго з падлогі зноў на бюст? Ну і на якога чорта вам гэта ўсё?

— Не зноў. А да таго…

— Да чаго?

— Да таго, як знайшлі труп. — Вулф зірнуў у мой бок. — Што вы думаеце пра гэта? Мужчына ці жанчына — не важна хто — зайшоў у студыю і забіў Міёна так, каб узнікла цвёрдая думка, якая б пацвярджала версію аб самагубстве. Ён альбо яна спецыяльна задумалі здзейсніць гэта такім чынам, і ўсё гэта не так цяжка, як падаецца традыцыйнай крыміналогіяй. Потым ім ці ёю рэвальвер быў пакладзены на падстаўку бюста, за шэсць метраў ад трупа, а пасля гэтая асоба выйшла са студыі. Што вы думаеце наконт гэтага?

— Я не думаю — я ведаю. Усё адбывалася іначай, калі раптам ён не з'ехаў з глузду, націснуўшы на курок, што здаецца малаверагодным.

— Менавіта так. Забойца задумаў зрабіць так, каб усё выглядала на самазабойства, ён паклаў рэвальвер на падлогу каля забітага. Тут усё ясна. Але містэр Уэплер знайшоў яго на бюсце. Хто ўзяў рэвальвер з падлогі і паклаў на бюст, а таксама калі і чаму?

— Та-ак, — паскроб я нос. — Гэтае пытанне сапраўды не будзе даваць спакою. Нельга не прызнаць, што яно важнае і істотнае, але якога чорта вы дазволілі, каб яно ўзнікала? Чаму тады не паставіць гэтае пытанне цяпер? Трэба яго ці яе прыціснуць да сцяны, прад'явіць абвінавачванне і перадаць справу ў суд. Паліцэйскія засведчаць, што рэвальвер быў там, на падлозе, гэта цалкам задаволіць суд прысяжных, бо ўсё падладжана пад самагубства. Прыгавор, пры ўмове, што ўдасца злучыць такія рэчы, як прычына і магчымасць, будзе — віноўныя, — махнуў я рукой. — Навошта ўздымаць усю гэту справу наконт няўрымслівасці рэвальвера?

— Дзеля кліентаў, — прабурчаў Вулф. — Я павінен адрабіць свой ганарар. Яны хочуць пазбавіць свае думкі ад падазронасці, бо ведаюць, што, калі зайшлі ў студыю, рэвальвера на падлозе не было. Што ж датычыцца суда прысяжных, то я не магу дапусціць, каб ён падумаў, што рэвальвер заставаўся на падлозе, там, дзе пакінуў яго забойца. Даведаўшыся дзякуючы містэру Ўэплеру, як рэвальвер апынуўся пасля бюста на падлозе, я павінен цяпер прасачыць яго першапачатковы шлях — з падлогі на бюст. Вы разумееце, што я маю на ўвазе?

— Надзвычай ясна, — сказаў я і нават свіснуў для большай пераканаўчасці. — Але як, каб мяне чорт узяў, вы збіраецеся да ўсяго гэтага падступіцца?

— Я толькі на пачатку шляху, — Вулф выпрастаўся ў крэсле. — Але трэба, каб і свая галава адпачыла перад абедам. Падайце мне, калі ласка, каталог архідэй містэра Шэнкса.

На гэтым наша размова скончылася, а калі Вулф садзіцца за стол есці, справам не застаецца месца не толькі ў размове, але і ў самой абстаноўцы. Пасля абеду ён зноў пайшоў у кабінет і зручна ўладкаваўся ў крэсле. Нейкі час ён проста сядзеў, а потым пачаў варушыць вуснамі, і я здагадаўся, што ён нешта старанна абдумвае.

Зусім не ўяўляючы, як ён мяркуе вырашыць праблему пералёту рэвальвера з падлогі на бюст, я хацеў даведацца, колькі на гэта спатрэбіцца часу і ці звернецца Вулф да паслуг Крэймера, каб арыштаваць яшчэ каго-небудзь, і калі так, то каго. Я часта назіраў, як ён сядзіць вось так шмат гадзін запар, але гэты раз спатрэбілася ўсяго дваццаць хвілін. Не было яшчэ і трох гадзін, як ён прабурчаў маё імя і расплюшчыў вочы.

— Арчы.

— Так, сэр.

— Я не змагу гэтага зрабіць. Давядзецца заняцца табе.

— Вы маеце на ўвазе тую самую праблему? Прабачце, я заняты.

— Я маю на ўвазе адну справу. — Вулф скорчыў кіслую міну. — Я не хачу мець справы з той самай дзяўчынай. Гэта можа аказацца цяжкім выпрабаваннем, і я ўсё сапсую. Справа якраз па вас. Вазьміце свой блакнот. Я прадыктую адзін дакумент, а потым мы яго абмяркуем.

— Так, сэр. Я б не сказаў, што міс Бослі можна назваць дзяўчынай.

— Ды не міс Бослі. Міс Джэймс.

— А, — адгукнуўся я і ўзяў блакнот.

Пятнаццаць хвілін на пятую, калі Вулф пайшоў наверх на традыцыйнае пасляабедзеннае спатканне з архідэямі, я сядзеў за сталом, утаропіўшыся ў тэлефон, з такім пачуццём, якое, на маю думку, узнікае ў Роджэра Мэрыса, калі той б'е наводмаш. Толькі што я патэлефанаваў Клары Джэймс, каб запрасіць яе праехацца разам у маім аўтамабілі з адкрытым верхам, і тая ткнула мяне носам у гразь.

Вы не падумайце, што я самаўлюбёны звыш усялякай меры. Даволі ўпэўнена мог бы ісці ў заклад, выстаўляючы амаль тысячу ачкоў наперад у спрэчках наконт згоды дамачак на спатканне, бо ніколі не заводжу аб гэтым нават размовы, калі ўсе абставіны пераканаўча не сведчаць аб тым, што запрашэнне будзе прынята. Але ў выніку я прывык чуць толькі сцвярджальны адказ, і таму яе катэгарычная адмова была нечаканым ударам.

Распрацаваўшы тры планы і забракаваўшы іх, я спыніўся, нарэшце, на чацвёртым і зноў набраў нумар Клары. У трубцы, як і раней, пачуўся яе голас. Даведаўшыся, хто ёй звоніць, Клара адразу ж загаварыла:

— Я ж вам сказала, што запрошана на кактэйль. Калі ласка, не…

— Чакайце, — рэзка спыніў я Клару. — Я зрабіў памылку. Хацеў быць добрым. Думаў запрасіць вас падыхаць свежым паветрам, а потым ужо паведаміць кепскую навіну. Я…

— Якую кепскую навіну?

— Адна жанчына толькі што паведаміла нам з містэрам Вулфам, што апрача яе яшчэ пяць, а можа, нават і болей асоб ведаюць, што ў вас быў ключ ад дзвярэй студыі Альберта Міёна.

Маўчанне. Часам цішыня выводзіць з сябе, але цяпер іншы выпадак. Нарэшце яна зноў загаварыла, цяпер зусім інакш.

— Гэта недарэчная хлусня. Хто вам гэта сказаў?

— Не памятаю. І не хачу пра гэта гаварыць па тэлефоне. Толькі дзве дэталі. Па-першае, калі гэта так, навошта вы грукалі ў дзверы дзесяць хвілін, спрабуючы зайсці ў студыю, калі ён ляжаў там ужо мёртвы? Вы ж мелі ключ. Нават радавы паліцэйскі паставіўся б да такіх заяў скептычна. Па-другое, сустрэнемся ў бары «Чэрчыль» роўна ў пяць гадзін і ўсё абгаворым. Згода?

— Але гэта так… вы настолькі…

— Перастаньце! Усё гэта дарэмна. Згода?

Зноў маўчанне, не такое доўгае, і потым:

— Добра, — і на другім канцы кінулі слухаўку.

Я ніколі не вымушаю жанчыну чакаць, і ў мяне не было аніякіх прычын рабіць выключэнне менавіта гэтай жанчыне, таму я быў у бары «Чэрчыль» на восем хвілін раней вызначанага часу. Бар быў прасторны, з кандыцыянерамі, зручны з усіх бакоў, і нават цяпер, у сярэдзіне жніўня, аб яго зручнасці сведчыла амаль роўная колькасць сярод наведвальнікаў мужчын і жанчын.

Я пайшоў усярэдзіну залы, азіраючыся па баках, але нават не спадзеючыся, што Клара ўжо тут, і вельмі здзівіўся, калі пачуў, як нехта мяне паклікаў, і ўбачыў яе ў адной кабіне. Вядома, бар быў блізка ад яе дома, і ўсё ж яна не марнавала часу. Клара ўжо замовіла сабе пітво і амаль што асушыла шклянку. Я падсеў да яе століка, і адразу ж побач з'явіўся афіцыянт.

— Што вам? — спытаў я Клару.

— Віскі з лёдам.

Я загадаў афіцыянту прынесці дзве порцыі. Клара нахілілася ўперад і замалаціла языком, не пераводзячы дыху.

— Паслухайце, гэта абсалютнае глупства, скажыце толькі, хто вам такое нагаварыў, бо гэта абсалютная лухта…

— Хвілінку, — перапыніў я яе хутчэй позіркам, чым словамі. Яна бліснула вачыма і змоўкла. — Пачынаць трэба не з гэтага, бо інакш у нас нічога не атрымаецца. — Я ўзяў з кішэні аркуш паперы і разгарнуў перад ёю. Гэта была акуратна надрукаваная копія дакумента, які дыктаваў мне Вулф. — Хутчэй і прасцей вам будзе спачатку прачытаць вось гэта, бо толькі так даведаецеся, у чым справа.

Я не даў ёй у рукі паперы. Чытач можа разам з Кларай прачытаць яе змест. Дакумент быў пазначаны тым жа днём.

«Я, Клара Джэймс, гэтым сведчу, што ў аўторак, 19 красавіка, я зайшла ў жылы дом No.620 на Іст-Энд авеню горада Нью-Йорка ў ці прыблізна 6.15 вечара, паднялася на ліфце на трынаццаты паверх. Я пазваніла ў студыю Альберта Міёна. Да дзвярэй студыі ніхто не падышоў, і ніякіх гукаў адтуль не пачулася.

Дзверы не былі зачынены наглуха. Яны не былі прачынены, але і на засаўку ці ключ яны таксама былі не замкнёныя. Пазваніўшы яшчэ раз і не пачуўшы адказу, я адчыніла дзверы і зайшла ў студыю.

Альберт Міён ляжаў на падлозе каля піяніна. Ён быў мёртвы. У верхняй частцы галавы была дзірка. Безумоўна, ён быў мёртвы. У мяне закруцілася галава, і я мусіла сесці на падлогу і апусціць галаву, каб не страціць прытомнасці. Я не дакранулася да трупа. На падлозе, непадалёк ад містэра Міёна, ляжаў рэвальвер; я ўзяла яго ў рукі.

Здаецца, я праседзела на падлозе каля пяці хвілін, але, можа, крыху болей ці меней. Калі паднялася на ногі і пайшла да дзвярэй, зразумела, што ўсё яшчэ трымаю ў руцэ рэвальвер. Я паклала яго на падстаўку бюста Каруза. Пасля я сцяміла, што мне не трэба было гэтага рабіць, але ў той час я была настолькі ўражаная і збянтэжаная, што не разумела, што раблю.

Я выйшла са студыі, зачыніла за сабой дзверы, пайшла па агульнай лесвіцы ўніз на дванаццаты паверх і пазваніла ў кватэру Міёнаў. Я збіралася расказаць пра ўсё місіс Міён, але калі тая з'явілася на парозе, я не здолела выціснуць з сябе ніводнага слова пра здарэнне. Я не змагла сказаць ёй, што яе муж ляжыць там, у студыі, мёртвы.

Пасля я шкадавала аб гэтым, але цяпер не бачу прычыны, каб шкадаваць ці прасіць прабачэння, — я проста не магла выціснуць з сябе ніводнага слова. Я сказала, што хачу бачыць яе мужа і што званіла ў студыю, але ніхто не адазваўся. Потым я выклікала ліфт, выйшла на вуліцу і пайшла дадому.

Не здолеўшы расказаць пра здарэнне місіс Міён, я нікому іншаму аб гэтым не паведаміла. Я б расказала пра гэта бацьку, але яго не было дома. Я вырашыла дачакацца яго прыходу і паведаміць пра тое, што здарылася, але раней патэлефанаваў знаёмы і сказаў, што Міён скончыў самагубствам, таму я вырашыла нікому не гаварыць, нават бацьку, што была ў студыі, а сказаць, што званіла і стукала ў дзверы, але не пачула адказу. Я думала, што гэта не мае асаблівага значэння, але мне растлумачылі, што гэта важна, таму я дакладна паведамляю, як гэта ўсё здарылася».

Калі Клара скончыла чытаць, падышоў афіцыянт з пітвом, і яна прыціснула паперу да грудзей, нібыта хавала карты, гуляючы ў покер. Трымаючы дакумент левай рукой, правай узяла шклянку і прагна глынула віскі. Каб падтрымаць кампанію, я таксама адпіў са сваёй шклянкі.

— Адна хлусня, — сказала яна з абурэннем.

— Ну, вядома, — сказаў я. — У мяне добры слых, таму гаварыце цішэй. Містэр Вулф шчыра хоча даць вам шанц, і, ва ўсякім разе, прыйшлося б пазмагацца, каб прымусіць вас падпісаць дакумент, калі б у ім была напісана ўся праўда. Нам даволі добра вядома, што дзверы студыі былі замкнёныя і вы адамкнулі іх ключом. А таксама тое — не, паслухайце, адну хвіліну, — што вы наўмысна ўзялі рэвальвер з падлогі і паклалі на бюст, бо падумалі, што місіс Міён забіла яго і паклала рэвальвер на падлогу, каб усё было падобна на самазабойства, і вы вырашылі парушыць яе план. Вы не маглі…

— Дзе вы былі ў той час? — спытала Клара з пагардай. — Хаваліся за канапай?

— Глупства. Калі ў вас не было ключа, чаму вы скасавалі свае планы наконт кактэйлю, каб сустрэцца са мной, пачуўшы пра тое, што я паведаміў вам па тэлефоне? Што ж датычыцца рэвальвера, калі б вы нават цэлы год над гэтым думалі, нічога больш дурнейшага не прыдумалі. Хто б паверыў, што нехта стрэліў у яго, імітуючы самазабойства, а потым аказаўся настолькі дурным, што паклаў рэвальвер на бюст? Трэба быць занадта абмежаваным, каб паверыць, — я кажу гэта шчыра, але вы вось паверылі.

Клара была вельмі занятая сваімі думкамі, каб абурыцца тым, што яе назвалі абмежаванай. Яна спахмурнела, ад чаго белы гладкі лоб зморшчыўся, а ў вачах знік бляск.

— Ва ўсякім разе, — запярэчыла яна, — тое, што тут напісана, не толькі хлусня, усё гэта проста немагчыма. Рэвальвер знайшлі на падлозе каля трупа, таму гэта не можа быць праўдай!

— Так, — ухмыльнуўся я ў адказ. — Тое, што напісана ў паперы, відаць, вас шакіравала. Калі вы асабіста паклалі рэвальвер на бюст, як тады магло здарыцца, што яго знайшлі на падлозе? Відавочна, нехта паклаў яго назад. Думаю, вы вырашылі, што гэта таксама зрабіла місіс Міён, і, відаць, вам цяжка было трымаць язык за зубамі, але вы мусілі маўчаць. Цяпер сітуацыя крыху іншая. Містэр Вулф ведае, хто паклаў рэвальвер на падлогу, і мае адпаведныя доказы. Больш таго, ён ведае, што Міёна забілі, і таксама можа гэта даказаць. Адзінае, што яго стрымлівае, дык гэта ўсяго толькі адна дэталь: неабходнасць вызначыць, як рэвальвер трапіў з падлогі на бюст. — Я дастаў з кішэні аўтаручку. — Падпішыце паперу, я засведчу подпіс, і з вамі ўсё будзе ў парадку.

— Вы маеце на ўвазе падпісаць вось гэта? — пагардліва ўсклікнула Клара. — Я не настолькі дурная.

Я выбраў момант, калі ў наш бок зірнуў афіцыянт, загадаў падліць віскі і потым за кампанію асушыў сваю шклянку.

Я сустрэўся з пільным позіркам Клары, які адпавядаў яе пахмурнаму настрою.

— Паслухай, Сінявочка, — звярнуўся я да яе памяркоўна. — Я не засоўваю табе пад пазногці іголак. Я не паўтараю, што мы можам даказаць, што ты заходзіла ў студыю — бо ў цябе быў ключ ці дзверы былі незамкнёныя, гэта не істотна, — і перанесла рэвальвер. Мы ведаем, што гэта зрабіла ты, таму што ніхто іншы не мог, а ты была ў студыі менавіта ў той час, але мушу прызнацца, што мы не можам гэтага даказаць. Тым не меней я прапаную адно выдатнае пагадненне. Толькі паслухай, — я наставіў у яе бок канец ручкі. — Гэта заява нам патрэбна только на той выпадак, калі асоба, якая паклала рэвальвер назад на падлогу, акажацца настолькі дурной, што прагаворыцца, а гэта вельмі неймаверна. Ён толькі…

— Вы сказалі ён? — спытала Клара.

— Усё роўна — ён ці яна. Як кажа містэр Вулф, мова сцерпіць любы займеннік. Ён толькі б нарабіў сабе клопату. Калі ж ён не прагаворыцца, а ён такі змоўчыць, тваё паказанне не будзе скарыстана зусім, але трэба мець яго ў сейфе на той выпадак, калі ён усё ж такі прабалбочацца. Да таго ж, маючы гэта сведчанне, мы не будзем лічыць сябе абавязанымі інфармаваць паліцыю, што ў цябе ёсць ключ да дзвярэй студыі. Ключы нас не цікавілі б. І яшчэ адна рэч, ты зберажэш для бацькі добры пачак грошай. Калі ты падпішаш гэта сведчанне, мы зможам высветліць справу аб забойстве Міёна, і ў выпадку поспеху я гарантую, што ў місіс Міён не будзе ніякага жадання прад'яўляць іск твайму бацьку. Яна будзе занадта занятая адной справай. Так што не марудзь і падпісвай, — дадаў я, прапаноўваючы Клары ручку.

Яна адмоўна, але не вельмі энергічна пакруціла галавой, бо мозг зноў уключыўся ў работу. Поўнасцю ўсведамляючы, што яе здольнасці мысліць былі далёка не спартыўнага ўзроўню, я цярпліва чакаў. Потым прынеслі новыя порцыі віскі, і спатрэбіўся перапынак, бо не варта было спадзявацца, каб Клара думала і піла адначасова. Але ўрэшце яна неяк здолела засяродзіцца на акрэсленым мною пытанні.

— Значыцца, вы ведаеце, — заявіла Клара з задавальненнем.

— Мы ведаем дастаткова многа, — сказаў я змрочна.

— Вы ведаеце, што яго забіла яна. Вы ведаеце, што яна паклала рэвальвер назад на падлогу. Я таксама гэта ведала, я ведала, што гэта яна. І цяпер вы можаце гэта даказаць? Калі я падпішу паперу, вы зможаце гэта даказаць.

Вядома, я мог бы схітраваць, але падумаў — якога чорта!

— Вядома, мы зможам, — запэўніў я Клару. — З гэтым сведчаннем мы зможам працягваць следства. Яно — якраз тое звяно ў ланцугу, якога не хапае. Вось ручка.

Клара ўзяла шклянку, апаражніла яе, паставіла на стол, і галаву даю адсеч, калі яна не збіралася зноў адмоўна, але на гэты раз энергічна пакруціць галавой.

— Не, — сказала яна рашуча. — Я не падпішу. — Яна выцягнула ў мой бок руку, трымаючы ў ёй дакумент. — Я прызнаюся, што ўсё гэта праўда, і калі вы перадасце справу ў суд і яна скажа, што паклала рэвальвер на падлогу, я пад прысягай засведчу, што я паклала рэвальвер на бюст, але падпісваць я нічога не буду, бо аднойчы я падпісала штосьці ў сувязі з нейкім здарэннем, і бацька прымусіў мяне паабяцаць, што я ніколі не падпішу ніводнай паперы, не паказаўшы яе перш яму. Я магла б узяць гэтую паперу, паказаць яму і падпісаць, а вы б прыйшлі за ёй увечары ці заўтра. — Сказаўшы гэта, яна спахмурнела. — Толькі вось яму б стала вядома, што ў мяне быў ключ, але я змагла б усё растлумачыць.

Але дакумента ў яе ў руках ужо не было. Я паспеў узяць яго ў свае рукі. Вы скажаце, што я мог бы памяняць тактыку і працягваць барацьбу, але вы не былі сведкамі нашай размовы і ў адрозненне ад мяне не бачылі, што яна вырабляла, і не чулі, што гаварыла. Я здаўся. Узяў з кішэні запісную кніжку, вырваў з яе старонку і пачаў пісаць.

— Я не супраць яшчэ адной порцыі, — заявіла Клара.

— Хвіліначку, — прамармытаў я, працягваючы пісаць наступнае:

«Ніра Вулфу:

Гэтым пацвярджаю, што Арчы Гудвін зрабіў усё магчымае, каб угаварыць мяне падпісаць напісанае вамі сведчанне, і растлумачыў мне мэту гэтай паперы, а я сказала, чаму вымушана адмовіцца паставіць свой подпіс».

— Вось, — сказаў я, перадаючы ёй тое, што напісаў. — Такім чынам вы не падпішаце дакумента, а ўсяго толькі засведчыце, што адмаўляецеся падпісваць гэтую паперу. Я вымушаны мець такое сведчанне, бо містэр Вулф ведае, як мяне вабяць прыгожыя дзяўчаты, асабліва такія элегантныя, як вы, і калі я прынясу яму гэтую паперу без подпісу, ён падумае, што я нават не рабіў спробы. Ён нават можа звольніць мяне. Проста напішыце ўнізе ваша прозвішча.

Клара зноў прачытала тое, што было напісана на лістку, і ўзяла ручку. Яна ўсміхнулася, зірнуўшы на мяне сваімі бліскучымі вачыма.

— Вы не жартуеце? — сказала яна без былой непрыязні. — Я ведаю, калі мной цікавіцца мужчына. Вы думаеце, што я халодная і хітрая.

— Вось як, — адгукнуўся я крыху з горыччу, але не вельмі горка. — Ва ўсякім разе, справа не ў тым, зацікавіўся я вамі ці не, а ў тым, што падумае Вулф. Гэта значна дапаможа. Вельмі вам абавязаны. — Я ўзяў з яе рук паперу і падзьмуў на яе, каб хутчэй высахла чарніла.

— Я ведаю, калі мной цікавіцца мужчына, — зноў сказала Клара.

Болей ад яе мне нічога не было патрэбна, але я, можна сказаць, паабяцаў яшчэ адну порцыю віскі, таму зноў паклікаў афіцыянта.

На заходнюю частку Трыццаць шостай вуліцы я вярнуўся толькі пасля шасці гадзін. Вулф ужо нанёс візіт у аранжарэю і цяпер сядзеў у кабінеце. Я хуткім крокам зайшоў у пакой і паклаў перад ім на стол паперу без подпісу.

— Ну і што? — прабурчаў ён.

Я сеў і дакладна паведаміў Вулфу, як усё адбывалася да таго моманту, калі яна прапанавала ўзяць дакумент дадому і паказаць бацьку.

— На жаль, — заўважыў я, — некаторыя яе выдатныя якасці засталіся непрыкметнымі ў натоўпе ў той вечар. Я гавару гэта не для таго, каб апраўдацца, проста адзначаю факт. Для ўсіх аперацый, што адбываюцца ў звілінах яе мозгу, хапіла б арэхавай шкарлупіны. Ведаючы вашыя адносіны да бяздоказных заяў і жадаючы запэўніць у праўдзівасці менавіта гэтай заявы, я прынёс з сабой доказ. Вось папера, якую яна ўсё-такі падпісала.

Я ўручыў яму лісток, вырваны з блакнота. Вулф зірнуў на паперу і падміргнуў мне.

— Яна гэта падпісала?

— Так, сэр. У маёй прысутнасці.

— Сапраўды. Добра. Задавальняюча.

Я безуважным кіўком галавы пацвердзіў, што ўспрымаю выказаную падзяку. Маё самалюбства застаецца некранутым, калі ён вось так буркае: «Задавальняюча».

— Смелы шырокі почырк, — заўважыў Вулф. — Яна пісала вашай ручкай?

— Так, сэр.

— Пакажы яе, калі ласка.

Я ўстаў і падаў яму ручку разам з некалькімі аркушамі паперы, і спыніўся каля стала, зацікаўлена назіраючы, як Вулф зноў і зноў пісаў «Клара Джэймс», параўноўваючы кожную спробу з прынесеным мной узорам. Адначасова ў перапынках перад наступнай спробай ён гаварыў:

— Малаверагодна, што нехта некалі ўбачыць гэта, апрача нашых кліентаў… Так лепш… Ёсць яшчэ час патэлефанаваць усім ім да вячэры — спачатку місіс Міён і містэру Ўэплеру — потым іншым… Скажыце ім, што я прыйшоў да высновы наконт іску місіс Міён да містэра Джэймса… Спытайцеся, ці змогуць яны прыйсці сёння ў дзевяць гадзін вечара — калі гэта немагчыма, то, можа, заўтра ў адзінаццаць… Потым звяжыцеся з містэрам Крэймерам… Скажыце яму, што, відаць, варта ўзяць з сабой свайго чалавека…

Вулф расправіў надрукаванае сведчанне на рэгістрацыйным журнале, падрабіў унізе подпіс Клары Джэймс і параўнаў са здабытым мною арыгіналам.

— Недасканала, як на спецыяліста, — прамармытаў ён, — але спецыяліст ніколі яго не ўбачыць. Што ж датычыцца нашых кліентаў, то нават калі яны ведаюць яе почырк, гэта пройдзе найлепшым чынам.

Жанчыны сядзелі за сталом, сервіраваным для снедання. Іх чорныя паліто — такія звычайна носяць турысты ў Мексіцы — былі накінуты на плечы. Яны выглядалі менавіта так, як і павінны выглядаць жанчыны сярэдніх год з самых арыстакратычных прыгарадаў Філадэльфіі.

— Mas cafe[23], — звярнулася міс Элен Ярнэл да ганарлівай афіцыянткі.

Міс Элен даводзілася і раней падарожнічаць, таму яна ведала, як дамагчыся, каб цябе абслужылі ў замежных краінах.

— I max caliente[24], — дадала місіс Тругуд, самая старэйшая, якой у Мехіка раніцай было холадна.

Міс Люсі Брэм не сказала ні слова. Яна зірнула на гадзіннік — ці не час ужо з'явіцца Марыа.

Афіцыянтка бразнула аб стол металічным кафейнікам з цеплаватай кавай.

— Як ты думаеш, Люсі, — спытала Элен, — можа, варта было б выклікаць Марыа сёння раней? Ён мог бы адвесці нас куды-небудзь, дзе на снеданне падалі б нешта смачнае і гарачае.

— Марыа і так аказвае нам дастаткова паслуг. — Міс Люсі крыху пачырванела, калі загаварыла пра маладога гіда-мексіканца. Пачырванела таму, што сяброўкі кпілі з яе праз гэтага Марыа, а яшчэ таму, што яна якраз падумала пра яго дужыя, па-мексіканску грубыя ногі, якія яна бачыла ўчора, калі Марыа катаў іх на лодцы па плаваючых садах Ксачымілька.

Міс Люсі Брэм, відаць, за ўсе пяцьдзесят два гады свайго добрапрыстойнага жыцця старой дзеўкі ў квакерскім асяроддзі не думала пра мужчынскія ногі (тым болей у час снедання). Гэта была яшчэ адна трывожная прыкмета той змены, якая адбывалася з ёю пасля прыезду ў Мексіку месяц назад. Змена, відаць, адбылася на самай справе раней, калі пасля смерці хворага бацькі яна раптам зрабілася страшэнна багатай дзякуючы як фінансавым абавязацельствам, па якіх яна атрымоўвала дывідэнды, так і свабодзе ад усялякіх абавязкаў. Але міс Люсі зразумела гэтай пазней, тут, у Мексіцы, у той дзень, калі знайшла ў Таска Марыа.

Той дзень для міс Люсі быў, відаць, самы багаты на падзеі з усяго яе новага жыцця тут, у Мексіцы. Пачуццё свабоды, якое па-ранейшаму бянтэжыла яе ўраўнаважаную душу, абудзілася разам з ёю ў запоўненым сонцам гатэльным нумары. Яно лунала над ёю ў час снедання, калі жанчыны сядзелі ў дворыку гатэля (яна ўпотай аплочвала ўсе выдаткі). Гэта пачуццё не маглі прыглушыць ні скаргі Веры наконт халоднага горнага паветра, ні снабісцкія заўвагі вопытнай турысткі Элен пра тое, што ў Таска ўсё так міла, але далёка не так маляўніча, як у горных мястэчках Тасканіі.

Міс Люсі, якая, апрача Філадэльфіі і Бар-Харбар, нічога не бачыла, ружовыя вышчарбленыя ветрам дахі і такія ж ружовыя стромкія цэрквы Таска здаваліся неверагодным здзяйсненнем мары. «Ружова-чырвоны горад з узростам у палову ад вечнасці...»

Няўрымслівая радасць ад «замежжа», ад уласнай незалежнасці дасягнула вяршыні, калі яна ўбачыла пярсцёнак.

Яна ўбачыла яго ў адной невялічкай крамцы, дзе прадаваліся вырабы з срэбра, непадалёк ад цяністай гарадской плошчы. Пярсцёнак прыцягнуў да сябе ўвагу міс Люсі, калі Вера і Элен таргаваліся з уладальнікам з-за шпількі з відарысам асляняці. Як на яе квакерскі густ, выхаваны на адмаўленні ўсяго кідкага, пярсцёнак паказаўся амаль што вульгарным. Вялікі бліскучы сапфір белага колеру на тонкай палосцы срэбра. Але ў дзёрзкім бляску было нешта спакушальнае. Міс Люсі прымерыла пярсцёнак на палец, і той зіхатнуў ёй у вочы водблескам сонца. У выніку матчын строгі заручальны пярсцёнак, які быў, відаць, разоў у пяцьдзесят даражэйшы, адразу пабляк і зрабіўся непрыкметным. Міс Люсі ахапіла бязмежная весялосць, але потым яна засаромелася. Паспешліва зірнуўшы на апранутыя ў чорныя паліто постаці Веры і Элен, яна паспрабавала зняць пярсцёнак з пальца.

Пярсцёнак не здымаўся. І пакуль яна вось так змагалася з гэтым пярсцёнкам, да яе падышлі Вера і Элен і пачалі разглядаць яго, ускрыкваючы ад захаплення.

— Божа, Люсі, які міленькі!

— Ну чым не заручальны пярсцёнак!

— Не гаварыце глупства, — пачырванела міс Люсі. — Я занадта старая для яго. Проста прымярала. Здаецца, мне не ўдасца... — Яна зноў пачала сцягваць пярсцёнак. Побач закруціўся мексіканец — уладальнік крамы і замурлыкаў кампліменты.

— Давай, Люсі, — падбухторыла Элен. — Купляй!

— Ну, сапраўды, гэта ўжо здаецца недарэчным. Але таму што я, відаць, не здолею яго зняць, давядзецца...

Міс Люсі купіла пярсцёнак з белым сапфірам і заплаціла суму нашмат большую за яго сапраўдны кошт, але для яе нязначную. Пакуль Элен, якая вяла ўсе фінансавыя справы ў час падарожжа — бо была наконт гэтага «такая разумная», — разбіралася з уладальнікам крамы, міс Люсі сказала Веры:

— Калі вернемся ў гатэль, я здыму яго з мылам і вадой.

Але яна так і не зняла пярсцёнка. Нейкім чынам на ім засяродзілася адчуванне трывожнага шчасця, якое ўзнікла зусім нядаўна.

У Таска энергія міс Люсі здавалася невычэрпнай. У той дзень, перад вячэрай, пакуль Вера і Элен заставаліся ў сваіх нумарах, каб даць адпачынак стомленым да ламаты нагам, яна вырашыла вярнуцца ў царкву Санта-Прыска, што ўзвышалася над гарадской плошчай. Першае наведванне царквы было сапсавана пераказам спадарожніцамі турыстычнага даведніка. Ёй хацелася пабыць адной у гэтым халодным змрочным будынку, адчуць яго атмасферу вельмі непадобную на простую набожнасць, што панавала ў доме, дзе збіраліся квакеры, там, у Філадэльфіі.

Калі міс Люсі прайшла праз некалькі драўляных дзвярэй, усярэдзіне шыкоўным бляскам пазалоты яе прывітаў фантастычнай прыгажосці алтар, выкананы ў стылі гішпанскага барока і аздоблены пазалочанымі кветкамі і херувімамі. Старая сялянка, захутаная ў чорнае, ставіла перад абразом Панны Марыі свечку, якая ўжо пачынала аплываць. У царкву прашмыгнуў дварняк, пакруціўся і выбег на вуліцу. Веліч храма ў спалучэнні з вось такімі дэталямі паўсядзённага жыцця дзіўным чынам паўздзейнічалі на міс Люсі. Усё гэта сімвалізавала тое, што было на яе погляд «папскім» і чужародным, тым не меней, здаецца, менавіта гэта і вабіла яе. Паддаючыся імкненню, якое яна ўсвядоміла толькі напалову, міс Люсі ўкленчыла за прыкладам той самай сялянкі, перажагналася, і ад сапфіра ў пярсцёнку разышліся водблескі, гэткія ж экзатычныя, як і сама царква.

Міс Люсі нядоўга стаяла на каленях, але яшчэ да таго, як узняцца, адчула прысутнасць некага вельмі блізка ад сябе, з правага боку. Яна азірнулася і ўбачыла, што ў царкву зайшоў і ўкленчыў усяго за некалькі метраў ад яе юнак-мексіканец у бездакорна белым гарнітуры, з набожна схіленай галавой, на якой пераліваліся густыя валасы. Калі міс Люсі ўстала, іх позіркі сустрэліся. Сустрэліся толькі на адзін момант, але яна запомніла жывы выраз твару юнака. Твар колеру мёду і вочы — асабліва вочы — чорныя і спакойныя, з іх лагоднай і пакорлівай красой. У выніку кароткага кантакту ёй здалося, што яна зазірнула ў душу гэтага дзіўнага горада з яго дзіўнымі жыхарамі. Успамінаючы пасля гэтага юнака, яна падумала, што яе імпульсіўнае кленчанне было ў нейкай ступені вельмі адпаведным учынкам. Але, вядома, яна ніколі не раскажа пра гэта Веры і Элен.

Міс Люсі выйшла з царквы ў радасным настроі, гатовая адразу ж сесці за вячэру. Ужо змяркалася, і калі яна, мінуўшы шумлівую Ксакала, пайшла па пустой вуліцы, што вяла да гатэля, зрабілася цёмна, амаль як ноччу. Крокі міс Люсі па няроўным бруку нязвыкла адгукаліся рэхам. Яно, здавалася, падкрэслівала яе адзіноту. Да міс Люсі пачала набліжацца постаць чалавека — мужчыны, які, хістаючыся, спускаўся з пагорка ў яе бок. Міс Люсі была не з баязлівых, але, адчуўшы халадок трывогі, зразумела, што незнаёмец п'яны. Яна азірнулася. Апрача іх, навокал не было нікога. Міс Люсі адчула слабае імкненне вярнуцца да Ксакала, але яна заглушыла яго. Як-ніяк яна — амерыканка, і ніхто не асмеліцца крануць яе. Міс Люсі рашуча пакрочыла наперад.

Але зярняты страху былі пасеяны, і, калі міс Люсі параўнялася з незнаёмцам, той зірнуў з-пад ілба і нахіліўся ў яе бок. Твар мужчыны быў няголены, вопратка — абтрапаная, акрамя таго, ад яго моцна патыхала тэкілай[25].

Незнаёмец пачаў хутка гаварыць па-гішпанску, але міс Люсі не магла нічога разабраць. Яна разумела, што ён жабруе, але прывучаная да арганізаванай дапамогі бедным, адносілася да жабракоў на вуліцы без спачування. Міс Люсі адмоўна пахітала галавой і паспрабавала прадоўжыць шлях. Але брудная рука не адпускала рукава паліто і ціхае скуголенне працягвалася. Міс Люсі вызваліла руку больш рашуча, чым нават хацела. У вачах у мужчыны з'явілася злосць. Ён абурана ўзняў руку.

Хоць, відавочна, ён не збіраўся ўдарыць міс Люсі, але тая інстынктыўна адхінулася — у выніку абцас чаравіка зашчаміўся паміж камянямі бруку, і яна даволі няўклюдна павалілася на зямлю. Там і засталася ляжаць з вывернутай нагой, а мужчына пагрозліва стаяў проста над ёй.

На нейкі момант міс Люсі ахапіла паніка — сляпы, усеабдымны жах, абсалютна беспадстаўны, улічваючы ўсю вартую смеху недарэчнасць сітуацыі.

І тут з цемры з'явіўся яшчэ адзін чалавек. Стройны мужчына ў белым гарнітуры.

Міс Люсі не магла распазнаць яго ў твар, але ведала, што гэта той самы юнак, з якім яна сустрэлася ў царкве. У цемры ўскінуўся белы рукаў і адпіхнуў жабрака.

Міс Люсі ўбачыла, як жабрак падаўся назад і зашоргаў прэч, буркаючы сабе нешта пад нос. Потым адчула, як да яе наблізіўся малады твар, а моцная рука дапамагла ёй узняцца. Яна не магла зразумець, што гаварыў яе збавіцель, але голас у яго быў лагодны і спагадлівы.

— Que malo[26], — сказаў ён, усміхнуўшыся ўслед жабраку. — Malo Mexicano[27]. — У месячным святле бліснулі белыя зубы. — Я — Марыа, з царквы, так? Я дапамагаць сеньёра, не?

Ён, можна сказаць, на руках данёс міс Люсі, якая выкруціла ногу, да гатэля, потым у нумар, дзе перадаў пад мітуслівую апеку Веры і Элен.

Пакуль Марыа клапатліва завіхаўся вакол міс Люсі, Элен схапіла сумачку і спытала шэптам:

— Колькі, Люсі?

Але гэты раз міс Люсі выказала сваю волю:

— Не, грошы абразяць.

А Марыа, які, відаць, усё зразумеў, сказаў:

— Gracias, Senora[28].

Вымавіўшы некалькі слоў, з якіх міс Люсі зразумела толькі «madre»[29], узяў левую руку міс Люсі — тую, на якой быў новы пярсцёнак з сапфірам, пацалаваў яе і, усміхаючыся, з паклонам развітаўся.

Такім вось чынам Марыа ўвайшоў у іх жыццё. А ўвайшоўшы, ён, што было відавочна, меркаваў там застацца. Назаўтра раніцай ён прыйшоў у гатэль спытацца пра міс Люсі, і тая ўпершыню разгледзела яго як след. Марыа не быў прыгажуном у поўным сэнсе гэтага слова. Вочы з доўгімі вейкамі былі крыху заблізка адно ад аднаго. Вусікі над пухлымі вуснамі — занадта доўгія. Постаць хоць і танклявая, але дужая, акрамя таго, у ім было нешта такое, што выклікала адначасова прыхільнасць і давер.

Марыа, як ён растлумачыў, быў студэнтам і ў час вакацый спрабаваў зарабіць крыху грошай. Ён хацеў пабыць у сеньёр гідам і, так як міс Люсі не магла хадзіць, прапанаваў наняць машыну і самому сесці за руль. Ганарар, які папрасіў Марыа, быў надзіва малы, і ён упарта адмаўляўся пагадзіцца на большую суму.

На другі дзень ён наняў машыну за нізкую цану, якая больш чым задаволіла ашчадную міс Элен, і з гэтага дня пачаў вазіць жанчын па цікавых мясцінах, аказваючы ім такія клопат і ўвагу, быццам яны былі ягоныя тры «madre».

Штодзённыя прыходы Марыа, які заўсёды быў апрануты ў бездакорна чыстае адзенне, кожны раз выклікалі пачуццё радасці ў міс Люсі і, па праўдзе кажучы, ва ўсіх астатніх. У яго заўсёды было мноства планаў, як правесці час. Аднойчы ён правёз іх вакол падножжа гары Папакатэпетль, і некалькі гадзін яны маглі захапляцца, відаць, адной з самых прыгожых і таямнічых гор у свеце. І на нейкі момант, калі так здарылася, што яны засталіся ўдваіх з Марыа, любуючыся асляпляльнай белізной велічнай вяршыні гары, міс Люсі адчула, як Марыа ўзяў яе руку ў сваю цвёрдую карычневую далонь і асцярожна яе паціснуў.

Відаць, так ён хацеў даць ёй зразумець, што, нягледзячы на моўныя складанасці, яны назіраюць вялікую славутасць Мексікі і ён рады, што яны назіраюць яе разам. Ад поціску вялікі сапфір балюча ўеўся ў палец, але міс Люсі адчула недзе ўнутры яшчэ адно пачуццё, іншае чым боль.

Пасля наведвання Папакатэпетля міс Люсі вырашыла, што час ехаць з Таска і пасяліцца ў Мехіка. Яна даручыла Элен адмовіцца ад паслуг Марыа — заплаціць яму дадатковую сотню песа і ветліва, але цвёрда даць яму зразумець, што ў яго паслугах няма больш патрэбы. Але Элен магла з такім жа поспехам зрабіць спробу развеяць у дым гару Папакатэпетль або дамагчыся, каб яна перанеслася ў мора. Марыа проста рассмяяўся ў адказ, адмахнуўся ад прапанаваных грошай і звярнуўся непасрэдна да міс Люсі.

— У Мехіка шмат дрэнных мексіканцаў. — Марыа працягнуў у яе бок свае моцныя рукі колеру залацістага мёду. Ён будзе іх апекаваць. Не, для яго не маюць ніякага значэння грошы сеньёры Элен (дзве другія жанчыны былі для яго заўсёды сеньёрамі, і толькі міс Люсі была сеньярытай). Важна тое, што ён павінен ім усё паказаць. Тут Марыа ўскінуў свае моцныя рукі, нібыта ахінаючы сонца, неба, горы, усю Мексіку. А чорныя вочы з занадта густымі вейкамі абдымалі таксама і міс Люсі.

І тая, дзейнічаючы насуперак глыбока ўкаранелага інстынкту, саступіла. Марыа паехаў з імі ў Мехіка.

Пайшоў другі тыдзень іх знаходжання ў Мехіка, калі яны вырашылі паехаць да піраміды Тэатыўакан. Як заўсёды, міс Люсі села побач з Марыа, спераду. Кіраваў машынай ён выдатна, і міс Люсі падабаўся яго профіль, калі ён уважліва сачыў за дарогай, яго мармытанне ў знак задаволенасці альбо незадаволенасці чымсьці. Менш ёй падабалася, калі Марыа паварочваўся да яе, праводзячы, нібы лашчачы, вачыма яе твар, апускаючы іх да грудзей.

Яго позіркі бянтэжылі міс Люсі, і аднойчы нешта прымусіла яе сказаць, смеючыся, па-ангельску:

— Марыа, такіх, як ты, мы называем у Амерыцы flirt. Уяўляю, якім поспехам ты карыстаешся ў дзяўчат тут, у Мехіка.

Нейкі момант, здавалася, ён не мог зразумець яе заўвагі. Потым пачаў смяяцца.

— Дзяўчаты — muchachas. Para me, no[30]. — Марыа сунуў руку ў нагрудную кішэню і выцягнуў адтуль маленькую пашматаную фотакартку. — Mi michacha. Мая дзяўчына. Mi unica michacha... Una sola[31].

Міс Люсі ўзяла фотакартку. Гэта быў здымак жанчыны, старэйшай за яе, з сівымі валасамі і вялікімі сумнымі вачыма. На твары — маршчыны — сляды трывог і хвароб.

— Твая маці? — ціха спытала міс Люсі. — Раскажы мне пра яе.

Марыа залапатаў са старанным вымаўленнем на гішпанскай мове, на якой ён, звычайна, гаварыў з дамамі, — гэта быў таропкі маналог, які міс Люсі разумела толькі часткова. Яна высветліла, што маці Марыа вельмі бедная, што гэта жанчына прысвяціла сваё жыццё выхаванню сірот у маленькай вёсачцы ў Герэрас і была святой на зямлі. Відавочна, для Марыа маці была амаль што ідалам — такая гарачая любоў да маці ўласціва многім мексіканскім юнакам.

Слухаючы ўсхваляваную гаворку Марыа, міс Люсі прыйшла да рашэння. Неяк да канца адпачынку яна даведаецца ў Марыа адрас маці, напіша ёй пісьмо і перашле грошы для таго, каб Марыа змог закончыць каледж. Маці, безумоўна, прыме іх, нават калі яе сын акажацца занадта гордым, каб саступіць угаворам.

— Гэта і ёсць тая піраміда? — Думкі міс Люсі перабіў расчараваны голас Элен. — Ну, яна не ідзе ні ў якое параўнанне з эгіпецкімі пірамідамі!

Што ж датычыцца міс Люсі, дык яе ўразілі піраміды Сонца і Месяца. І калі яна ўглядалася ў іх суровую старажытную веліч, адчувала тое самае дзіўнае пачуццё ўзнёсласці, якое ахапіла яе той раніцай, калі яна ўкленчыла і перажагналася ў царкве ў Таска.

— Я не збіраюся лезці ўгору па гэтых прыступках, якія вось-вось рассыплюцца, — капрызна забурчэла Элен. — Я занадта старая, ды і вельмі горача.

І Вера, якой ніколі не было вельмі горача, таксама аказалася задужа старой. Яна стала ля падножжа піраміды з накінутым на плечы паліто, з адвечнай цыгарэтай у падобнай на лапку руцэ.

— А ты, Люсі, давай — ты ў нас маладая і энергічная.

Люсі пайшла ўверх па прыступках.

З дапамогай Марыа яна дабралася да самага верху піраміды Сонца і нават не задыхалася, узышоўшы на вяршыню, — настолькі моцнай была містычная ўзнёсласць, што апанавала яе.

Яны сядзелі толькі ўдваіх, блізка адно ад аднаго, на вяршыні — інтэлігентная жанчына за пяцьдзесят, якая закончыла Брынморскі каледж, і гэты амаль што непісьменны юнак з саманавай хаціны ў глыбіні Герэрас. Яна глядзела на квадратную планіроўку ўнізе: старажытнае селішча з храмам Кетцалькоатл Пярнатых Змей, якія пазіраюць на Шлях нябожчыкаў, што вядзе ад храма да піраміды Месяца.

Марыа пачаў апавядаць ёй пра ахвярныя рытуалы ў час свята Токсталь, якія штогод праводзіліся ў тыя старажытныя часы.

Ён гаварыў, а міс Люсі, заплюшчыўшы вочы, уяўляла сабе сцэну: прыціхлы натоўп, які сабраўся на вялікай плошчы ўнізе, жрацы, кожны на сваім адпаведным месцы на прыступках піраміды, юнак у бялюткім адзенні — зразумела, Марыа.

І таму што ў гэтай мроі ахвярай павінен быць Марыа, ахвярай марнасці жыцця і прыгажосці, міс Люсі зрабілася яго па-чалавечы вельмі шкада, і інстынктыўна яе рука — рука, з якой яна так і не змагла зняць пярсцёнка з танным сапфірам, пацягнулася ў бок Марыа, і адразу ж яе ахапілі гарачыя карычневыя пальцы.

Міс Люсі амаль не заўважыла, як яе абнялі рукі Марыа, а галава з цёмнымі валасамі лягла ёй на грудзі. І толькі калі яна адчула пах, які нагадваў падагрэты карычневы цукар — пах яго скуры, і пах кветкавай мазі, якой ён памадзіў валасы, раптам прачнулася ўсё філадэльфійскае, што было ў міс Люсі. Яна хуценька ўскочыла на ногі, атрасаючы ў нябыт стагоддзі і вяртаючыся да гэтага рэальнага жыцця, у якім дзве яе прыяцелькі чакаюць іх ля падножжа піраміды, — а да нізу трэба прайсці яшчэ столькі прыступак.

Збіраючыся ехаць у гатэль, міс Люсі вырашыла, што яны з Верай сядуць на задняе сядзенне, таму спераду села Элен і пачала спрачацца з надзьмутым Марыа.

Калі пад'ехалі да пансіёна, міс Люсі сказала як адрэзала:

— Марыа, заўтра нядзеля. Табе лепш адпачыць.

Той запярэчыў. Калі Люсі паўтарыла: «Не, заўтра, не, Марыа», — юнак скорчыў міну незадаволенага дзіцяці. Потым выраз яго твару змяніўся, і чорныя вочы з выклікам зазірнулі ў вочы міс Люсі.

Ідучы ў свой пакой, міс Люсі адчула, як калоціцца яе сэрца. Інтымнасць позірку Марыа раскрыла тое, пра што яна дагэтуль нават не асмельвалася думаць. Цяпер яна дастаткова ў гэтым упэўнілася.

Атрымлівалася, што па нейкай прычыне, якую міс Люсі не разумела і якую яе нявытанчаны розум не мог ніколі ўявіць, — Марыа жадаў яе.

Ён жадаў яе фізічна.

Вечарам, перад тым як легчы спаць, міс Люсі зрабіла тое, чаго ніколі не рабіла ў жыцці. Пастаяла некалькі хвілін у сваёй простай баваўнянай начной кашулі перад высокім венецыянскім люстэркам, якое вісела ў яе шыкоўным нумары, ацэньваючы сябе як жанчыну.

Яна не ўбачыла нічога новага альбо незвычайнага, што адпавядала б незвычайным пераменам, якія адбываліся ў душы. Яе твар не быў прыгожы. Ні ў юнацтве, ні цяпер, калі ён належаў жанчыне, якая неадваротна рабілася пажылой. Валасы міс Люсі былі амаль сівыя, але яшчэ не зусім белыя, мяккія і густыя — яны даволі прыгожа ўзвышаліся над ілбом. Вакол вачэй, ясных і па-свойму прывабных — маршчыны і цені, уласцівыя яе ўзросту. Пругкія грудзі выразна вылучаліся пад кашуляй, але ў фігуры не было нічога незвычайнага. Карацей кажучы, ні ў яе твары, ні ў постаці не было нічога знешне прывабнага. І тым не менш яе жадалі. Яна ведала гэта. Невядома чаму прыгожы мексіканскі юнак знаходзіў яе спакушальнай. Міс Люсі была ўпэўнена ў гэтым.

Міс Люсі была сур'ёзная жанчына і ведала, што маладыя мужчыны часта падлізваюцца да багатых і старэйшых за сябе жанчын, спадзеючыся ў выніку выманіць у іх грошы. Але Марыа, ужо не кажучы пра тое, што адмаўляўся ад усялякіх фінансавых прапаноў, нават не ведаў, што міс Люсі была намнога багацейшая за сваіх спадарожніц. Толькі адвакат у Філадэльфіі альбо хто з сямейных яе старажытнага квакерскага роду мог ведаць, наколькі багатая міс Люсі была на самай справе. Не, калі Марыа хацеў грошай, ён бы засяродзіў увагу на Элен, якая трымала ў руках усе фінансы і ні на хвіліну не давала магчымасці здагадацца, што грошы, якімі яна распараджаецца, належаць міс Люсі.

Нічога ў міс Люсі, непрыкметнай, апранутай у чорнае міс Люсі, не сведчыла пра багацце. Праўда, у заручальным пярсцёнку, які яна насіла як памяць аб маці, быў даволі каштоўны дыямент. Але толькі вопытны ювелір мог заўважыць гэта. Што ж датычыцца пярсцёнка з белым бліскучым сапфірам, дык ён не заслугоўваў таго, каб на яго траціць час альбо энергію, і міс Люсі з радасцю аддала б яго Марыа ў знак удзячнасці, калі б змагла зняць яго з пальца.

Не, у Мехіка былі тысячы іншых жанчын з куды больш відавочнымі прыкметамі багацця. Багатыя, прыгожыя, і любая з іх, відаць, з радасцю і гонарам згадзілася б, каб яе суправаджаў Марыа і — так, міс Люсі ўспрымала гэта адназначна — аказваў іншыя паслугі.

І ўсё ж... Раптам міс Люсі спалохалася адсутнасці логікі ва ўсім гэтым. У ёй абудзіўся дзявочы інстынкт, які папярэдзіў — небяспека.

І так як міс Люсі была жанчына сур'ёзная, яна падумала, што трэба прыняць нейкае канчатковае рашэнне. Лежачы ціха пад прасцінамі, яна прыйшла да вялікай высновы.

Міс Люсі і Вера стаялі на аўтобуснай станцыі. Абедзве захуталіся ў паліто, быццам было халоднае надвор'е. Вядома, Вера заўсёды мерзла. Але сёння холад адчувала і міс Люсі, нягледзячы на цёплую шчодрую цеплыню, якую пасылала вясновае сонца. Яе вочы — і нос — пачырванелі.

Яны чакалі Элен, якую пакінулі ў гатэлі, каб давесці справу з Марыа да канца. Аўтобус на Пацкуара адыходзіў праз дваццаць хвілін.

Нарэшце Элен з'явілася. Таксама з пачырванелым носам.

— Як ты магла такое зрабіць, Люсі? — накінулася Элен на Люсі. — Гэта жорстка. — Яна ткнула ў руку Люсі дзве банкноты па сто песа. — Я падумала, што ён мяне ўдарыць, калі дала яму вось гэта, — абурана працягвала Элен. — А прачытаўшы твой ліст, ён расплакаўся, як дзіця.

Міс Люсі прамаўчала. На працягу ўсяго вельмі стамляючага падарожжа да Пацкуара рэдка ўступала ў гаворку.

Жанчыны, утраіх, заседзеліся пасля вячэры за сталом на верандзе, з якой адкрываўся краявід на спакойную роўнядзь возера Пацкуара. Элен, якая была ў той вечар узбуджана-гаваркая, абмяркоўвала планы на наступны дзень. Міс Люсі, здавалася, не звяртала на гэтую балбатню ніякай увагі. Яе вочы ўзіраліся ў шэра-зялёную ваду возера, на купкі выспачак і нахабных лысагаловых грыфаў, якія прагна скублі, адбіраючы адзін у аднаго, рэшткі падлы на беразе возера.

Хутка яна ўстала, сказаўшы: «Халадае. Пайду, відаць, да сябе ў пакой. Дабранач».

З нумара міс Люсі і з балкончыка пры ім адкрываўся іншы краявід. Унізе, скрозь цемру, што рабілася ўсё больш густой, было відаць, як рыбакі прывязвалі да берага свае лодкі, ціха перагаворваючыся або напяваючы асіплымі галасамі мексіканскія песні.

Міс Люсі сядзела і назірала за іх работай. Яна думала пра Марыа, ахопленая глыбокім, блізкім да болю, сумам. Міс Люсі думала пра яго ўвесь час пасля ад'езду з Мехіка і цяпер жахнулася ад думкі пра тую жорсткасць, з якой яна адмовілася ад яго паслуг і зрабіла гэта да таго ж праз Элен. Яна павінна была сама пагаварыць з ім. Міс Люсі вельмі не хацелася, каб Марыа падумаў, што... Думкі не давалі ёй спакою. Яна абышлася з Марыа кепска, пакрыўдзіла яго...

У нейкі момант свайго летуценнага роздуму яна раптам усвядоміла, што ўнізе, сярод рыбакоў, рухаецца апранутая ў белае постаць чалавека. Позірк міс Люсі спыніўся на гэтым чалавеку, і ў яе душы ўсё перавярнулася. Міс Люсі напружана нахілілася наперад і пачала ўглядацца ў цемру. Так, так, у тых лёгкіх, грацыёзных рухах было нешта знаёмае — гэта мініяцюрная, але грацыёзная фігура...

Але ж гэта не мог быць Марыа! Яна пакінула яго там, за сотні міль ад Мехіка, акрамя таго, Элен было спецыяльна загадана не гаварыць Марыа, куды яны ад'язджаюць.

Постаць у белым рухалася ад берага возера да акна яе пакоя. Прайшла праз паласу святла з адчыненых дзвярэй. Цяпер ужо сумненняў не было.

Гэта быў Марыа.

Міс Люсі, нахіліўшыся, глядзела ўніз з балкона. Яе сэрца калацілася, як звар'яцелая птушка. Унізе быў Марыа, усяго за якіх-небудзь пяць метраў ад яе.

— О, міс Люсі, я знайшоў вас, — загаварыў ён паволі, вельмі старанна па-гішпанску — так ён заўсёды звяртаўся менавіта да яе. — Я ведаў, што знайду вас.

— Але, Марыа, як?..

— У аўтобуснай кампаніі паведамілі, што вы паехалі сюды. Вось я і прыехаў, чакаў вас.

Міс Люсі ўбачыла, як бліснулі ва ўсмешцы яго зубы.

— Міс Люсі, чаму вы паехалі, не сказаўшы adios?

Міс Люсі не адказала.

— Але вось я зноў тут, каб апекавацца вамі. І заўтра мы — вы і я — пойдзем на возера. Да таго як устануць іншыя дамы. Толькі вы і я. Будзе свяціць месяц, а потым узыдзе сонца.

— Так...

— Я прыйду ў пяць гадзін раніцы. У мяне будзе лодка. Яшчэ не паспеюць прачнуцца птушкі, як я буду вас чакаць.

— Так, так...

— Добрай ночы.

Міс Люсі вярнулася ў пакой. Дрыжачымі рукамі распранулася і нырнула ў пасцель.

Яна па-ранейшаму калацілася, калі сярод ночы, так ёй здалося, ціхі свіст пад акном паведаміў, што Марыа ўжо прыйшоў па яе.

Міс Люсі хутка апранулася, прыгладзіла мяккія сівыя валасы, накінула на плечы паліто і шпарка пакрочыла ўніз па лесвіцы. У гатэлі было вельмі ціха. Ніхто не бачыў, як яна прайшла праз пусты вестыбюль, ніхто не заўважыў, як яна пайшла ўніз па схіле берага, дзе каля лодкі яе чакаў Марыа.

Ён узяў яе руку і паднёс да вуснаў. Потым асцярожна павёў міс Люсі да лодкі.

Міс Люсі не супраціўлялася. Ёй здавалася, што сам лёс вядзе яе да непазбежнага.

Марыа казаў праўду. Свяціў месяц — поўны і лімонна-белы, пасылаючы таямнічае святло цёмнай вадзе.

Міс Люсі лягла ў лодку, пасцяліўшы на дно паліто. Было холадна, але яна, здавалася, не заўважала гэтага. Міс Люсі назірала за Марыа, які, стоячы ў поўны рост і спрытна манеўрыруючы сярод іншых суднаў, выводзіў лодку ў глыб возера. Ён закасаў штаны вышэй каленяў, і ногі ў месячным святле выглядалі моцнымі і чамусьці грубымі. Марыа спяваў.

Міс Люсі раней не ўсведамляла, які ў Марыа прыгожы голас. Песня была прыгожая і невыказна сумная. Вочы Марыа лашчылі яе, яго позірк вандраваў паміж тварам і рукамі, што нерухома спачывалі на каленях. Танны сапфір зіхацеў у месячным святле.

Міс Люсі не заўважала ні часу, ні месцаў, якія ціха мінала лодка па дарозе да патаемнага сэрца возера з яго незлічонымі выспачкамі. Яна не заўважыла, як на досвітку пачалі гаснуць зоркі і бялець месяц. Яна адчувала толькі глыбокі, поўны спакой, нібыта гэты лагодны, амаль непрыкметны рух будзе працягвацца бясконца. Міс Люсі схамянулася ад голаса Марыа.

— Слухайце — птушкі.

Міс Люсі чула галасы птушак на выспачках, што купіліся вакол яе, але бачыла толькі грыфаў, якія нячутна кружылі ў небе.

Марыа перастаў веславаць і ўзяў пакунак. У ім былі tortas[32], масла і казіны сыр.

Прыхапіў ён і бутэльку чырвонага мексіканскага віна.

Намазаўшы масла на torta вялікім складаным нажом, ён падаў яе міс Люсі. Тая раптам зразумела, што вельмі хоча есці. Яна з воўчым апетытам накінулася на ежу, запіваючы салодкім мексіканскім віном проста з бутэлькі. Віно ўдарыла ў галаву, і міс Люсі адчула сябе шчаслівай і бесклапотнай дзяўчынкай. Яе смяшыла ўсё, што гаварыў Марыа, і той таксама смяяўся, лашчачы яе вачыма.

І так вось яны снедалі, нібыта маладыя ў час мядовага месяца, а за гэты час сонца заліло возера чырванню, на многія мілі вакол не было ні душы, адзіныя сведкі — бачныя грыфы-драпежнікі і нябачныя птушкі-певуны.

Калі даелі апошнюю torta і асушылі да дна бутэльку, Марыа зноў узяўся за вясло і скіраваў лодку да цэнтра возера, маўкліва вяслуючы ўсё далей наперад.

Як толькі міс Люсі ўбачыла выспу, яна адразу зразумела, што менавіта яе і выбраў Марыа. Гэта выспа больш ізаляваная, больш аддаленая, чым іншыя, да таго ж па краях парослая чаротам.

Марыа асцярожна правёў лодку праз чарот, які аказаўся настолькі высокім, што яны апынуліся ізаляванымі ў сваім, зусім асобным свеце.

Калі яны даплылі да берага выспы, Марыа ўзяў міс Люсі за руку і лагодна прымусіў яе ўстаць адным толькі словам: «Пайшлі».

Тая паслухмяна, як дзіця, пайшла следам. Марыа знайшоў сухое месца і паслаў ёй паліто. Потым, калі міс Люсі магла бачыць твар Марыа, нахілены да яе твару, чорныя вочы, пасаджаныя крыху заблізка адно ад аднаго, магла адчуваць цёплае дыханне, што злятала з яго вуснаў.

Міс Люсі заплюшчыла вочы, ведаючы, што настаў момант, да якога ўсё ішло, пачынаючы з таго дня ў царкве Санта-Прыска, калі яна ўпершыню сустрэлася з Марыа. Яна адчувала рукі Марыа, якія лашчаць яе валасы, твар пяшчотна, вельмі пяшчотна. Міс Люсі адчула, як Марыа ўзяў яе руку, дакрануўся да пярсцёнка з сапфірам.

У той момант, калі Марыа дакрануўся да пярсцёнка яна ўсё зразумела. Яна адчула гэта праз яго пальцы нястрымнае, усёпаглынальнае жаданне. Увесь ход падзей, які здаваўся такім складаным, аказаўся надзіва простым.

Рукі Марыа рухаліся ўсё вышэй. Пальцы, па-ранейшаму пяшчотныя, дасягнулі шыі. Міс Люсі не закрычала. Яна нават не спалохалася.

— Ну, вось, прыехалі, — сказаў таксіст і з цікавасцю зірнуў у мой бок.

Я вылез з машыны, заплаціў за праезд, прайшоў дзве прыступкі, адчыніў дзверы — і спыніўся. Усё ніяк не мог перавесці дых і супакоіць тахканне ў грудзях. Акрамя таго, мяне бянтэжыў выгляд будынка. На ім была шыльда «Паліцэйскі ўчастак», але такой мізэрнасці я ніколі ў жыцці не бачыў. Потым зразумеў, што мне ніколі не даводзілася бачыць паліцэйскі ўчастак знутры; усе мае ўяўленні пра такія ўстановы браліся з кніжак. Можа, на самай справе ўсе паліцэйскія ўчасткі былі падобны на гэты цесны пакойчык, у якім толькі і было, што стол і некалькі крэслаў.

Адзіны чалавек, што знаходзіўся ў пакоі, быў ужо ў гадах, па-хатняму без кіцеля, у акулярах. Седзячы за сталом, ён чытаў газету. Калі я ўвайшоў, ён апусціў яе, зграбна варухнуў носам, каб апусціць ніжэй акуляры і, узняўшы бровы, глянуў паверх іх у мой бок. На ўсе тры жэсты спатрэбілася толькі частка неабходных на гэта намаганняў — і мне варта было б пазайздросціць такой здольнасці зберагаць сваю энергію, калі б не той незайздросны стан, у якім я знаходзіўся. Я ўспрыняў узнятыя бровы як запытанне і ў якасці адказу сказаў:

— Я хачу заявіць пра забойства. Мне здаецца... Вось тут, ведаеце... — Я быў у глыбокім шоку, але ўсё ж спакваля да мяне дайшло, што тыя блытаныя фразы, якія я вымаўляў, гучалі не вельмі пераканаўча.

Чалавек за сталом — на маю думку — паліцэйскі — спытаў:

— Труп?

— Не. Прынамсі — не. Яго ніколі не было. Праўда, не зусім так. Калі дазволіце...

— У нас звычайна не бывае забойстваў без трупаў. Я маю на ўвазе — у гэтым горадзе. Да таго ж, як правіла, у нас забойствы не здараюцца. Падазрэнні ўзнікалі, але яны ніколі не спраўджваліся. Але ж і гарадок вельмі малы. У яго ўсё яшчэ наперадзе.

— Тут, ведаеце, не да смеху.

— А я што, жартачкамі займаюся? Ваша прозвішча?

Я адкрыў рот, каб сказаць, што не варта марнаваць часу, але потым зразумеў, што нарэшце надышоў час традыцыйных фармальнасцей, і з удзячнасцю пачаў прытрымлівацца звыклага парадку.

— Уільям Дэнтэл.

Паліцэйскі ўзняў бровы, і я зноў назваў сваё прозвішча, вымаўляючы кожную літару паасобку.

Ён выцягнуў з шуфляды стала «гросбух» у чорнай вокладцы і, апусціўшыся ніжэй у крэсле, намацаў недзе ў самым канцы шуфляды шарыкавую асадку. Разгарнуў свой «гросбух» недзе на палове і запісаў туды маё прозвішча. Почырк быў размашысты і гэтым самым сведчыў аб шырыні характару, пра што нельга было здагадацца па знешнасці паліцэйскага.

— Узрост.

— Сорак год.

— Занятак.

— Камерсант, працую ў кампаніі «Сімсан-Блюэ».

— Што займаецца цяжкім машынабудаваннем? У асноўным шахтавымі механізмамі?

Я сцвярджальна кіўнуў галавой.

— Прыехалі, каб сустрэцца з кліентамі на шахтах, ці не так?

Я зноў кіўнуў галавой.

— Спыніліся ў гатэлі «Бентаўн»?

Гэта быў адзіны гатэль у горадзе. Я сцвярджальна кіўнуў галавой.

— Калі прыехалі?

— Сёння, у другой палове дня. У пяць гадзін. Згодна з дамоўленасцю, мяне прымуць ва ўпраўленні шахт заўтра ў восем гадзін раніцы.

— У пяць гадзін. А ў дванаццаць — з Піцбурга. — Гэта ўжо было не пытанне. — Такім чынам, вы прабылі тут дзве гадзіны, і вы сведка забойства.

— Я гэтага не гаварыў.

— Так, вы гэтага не гаварылі. Наогул сказалі мала што. Можа, пачняце з чаго-небудзь? Хоць бы з таго, каго забілі?

— Ну, зразумела, так. Але — гэта здарылася пятнаццаць гадоў назад.

Паліцэйскі паклаў на стол асадку, зняў акуляры, якія з'ехалі на кончык носа, склаў газету і нахіліўся ўперад, абапёршыся на складзеныя на стале рукі. У гэты момант я заўважыў на крэсле за яго спінай кіцель. Паліцэйскі быў у званні капітана.

— Дык вы лічыце, што мне не трэба нікуды спяшацца? Мы — вы і я — не паімчым пад звон капытоў на абарону законнасці?

— Не, мы якраз і павінны гэта зрабіць. Але я павінен спачатку ўсё растлумачыць.

Паліцэйскі затрымаў на мне позірк, відаць, на якую хвіліну, але яна мне здалася вельмі доўгай. У капітана ясныя карычневыя вочы, надзвычайна ясныя на чалавека яго гадоў, а яму было, відаць, за шэсцьдзесят — так мне здалося спачатку. Ён яшчэ не пачынаў лысець, і галаву ўпрыгожвала шапка шыкоўных, густых сівых валасоў. Я заўважыў, што ў яго вымаўленні не чуваць было мясцовага акцэнту, хоць жыхароў мястэчак у гэтым канцы Пенсільваніі часам нават цяжка зразумець.

— Я начальнік паліцыі гэтага горада. Мой абавязак — забеспячэнне парадку. Адзін са шляхоў адпаведнага выканання гэтага абавязку — гэта ашчадныя адносіны да ўласнай энергіі, а не марнаванне яе на розных вар'ятаў. Я не прашу прабачэння за такія словы, таму што вас я не назваў вар'ятам — пакуль што. Праўда, вы на яго і непадобны, хоць гаворыце як самы сапраўдны вар'ят. З другога боку, у «Сімсан-Блюэ», відаць, не трымаюць вар'ятаў. Звычайна. Ёсць што-небудзь у доказ таго, што вы — Уільям Дэнтэл і што Ўільям Дэнтэл працуе ў «Сімсан-Блюэ»?

— Вядома, — адказаў я. — А як жа.

Я пачаў выкладаць дакументы, а іх у кішэнях аказалася значна больш, чым я думаў: вадзіцельскія правы, візітныя карткі, страхоўка на выпадак шпіталізацыі, якая праляжала ва ўнутраным клапане партаманета не менш пяці гадоў, пад ёй аказалася картка сацыяльнага забеспячэння. Дзве крэдытныя карткі. Я зірнуў на капітана, але той не падаваў знака, што гэтага дастаткова. Таму я дастаў з унутранай кішэні і паказаў тры лісты. Усе яны былі напісаны на маё імя на адрас кампаніі «Сімсан-Блюэ», і ўсе яны мелі дачыненне да камерцыйных заказаў.

На гэтым я спыніўся.

Паліцэйскі ўважліва вывучыў кожную паперу. Праверыў вадзіцельскія правы, пазіраючы раз-пораз у мой бок, калі чытаў дадзеныя наконт «колеру вачэй, росту, дня нараджэння». Разгарнуўшы зноў свой чорны «гросбух», запісаў туды мой хатні адрас. Потым вельмі ўважліва разгледзеў кожную візітную картку і аддаў іх мне.

— Ну, добра, містэр Дэнтэл, — сказаў ён. — Я паспеў ужо павячэраць. Дык вы хацелі расказаць гісторыю?

— Менавіта так, — адказаў я з удзячнасцю. — Яна доўгая, блытаная, і калі вы толькі...

— Усё роўна расказвайце, калі ласка. — Вочы ў капітана і былі ясныя. У такія вочы не цяжка гаварыць праўду.

Джэкі ўпершыню з'явіўся ў маім кабінеце а трэцяй гадзіне папалудні ў чацвер, выклікаўшы гэтым самым у мяне моцную раздражнёнасць.

Апошні год я прысвячаў менавіта гэтую гадзіну роздуму, бо якраз у гэты самы час мая жонка Хэлен загінула ў аўтамабільнай катастрофе. Нават рэгістратарка не ведала, што гэтыя штодзённыя перыяды былі па сутнасці мемарыяльныя, і думала, што я раблю перапынак, каб выпіць кавы і даць крыху адпачыць галаве.

Ды гэта і не была мана, бо псіхіятр канцэнтруе ў сябе столькі праблем іншых людзей, што пачынае адчуваць неабходнасць праветрыць галаву. А ўвесь год пасля смерці Хэлен я вельмі шмат працаваў — стараючыся, як бы так мовіць, пахаваць свой смутак у рабоце.

Вось чаму мяне занепакоіла тое, што гэту гадзіну, якая, на маю думку, належала толькі мне, узурпаваў новы пацыент. Хоць мне не заставалася нічога іншага, як шукаць найлепшы выхад з сітуацыі, я ўсё ж вырашыў зрабіць суровую вымову рэгістратарцы за неабачлівасць пры назначэнні прыёмаў. Але, як аказалася, мяне настолькі захапіла анамальнасць хворага пацыента, што я нават не зрабіў заўвагі.

Маім новым пацыентам быў мужчына маладога ўзросту, які, мяркуючы па яго паводзінах, быццам разумеў, што яго прысутнасць аказалася непажаданай. Ён сеў насупраць мяне, у вялікае скураное крэсла, затрымаў позірк на дыпломах, што віселі на сцяне над маёй галавой, і пачаў кпліва чытаць уголас:

— «Да ведама ўсіх прысутных сапраўдным пацвярджаюць, што Джон Керміт Конавер закончыў курс навук, прадугледжаны законам...» Ну, вядома, гэта павінна прыдаваць вам чароўныя сілы, доктар Конавер.

— Зусім не. — Не варта крыўдзіцца: многія асобы з разладжанай псіхікай спачатку займаюць у адносінах да псіхааналітыка абарончую пазіцыю. — Дыпломы проста сведчаць пра тое, што на працягу некалькіх год я праходзіў пэўны курс навучання. Я ўсяго толькі звычайны чалавек. Як і вы.

— Не, — адразу ж запярэчыў пацыент. Ён быў вельмі ўзрушаны. — Не, мы ні ў якім разе не можам быць падобнымі.

Прынамсі, што датычыць знешнасці, дык ён казаў праўду. Ён з яго спрытам і атлетызмам, увасабляў абаяльнасць маладосці, прыгожы выгляд сведчыў аб здароўі і імпэце, адразу было відаць, што на ім дарагое адзенне, ну, а я... што ж, мне пяцьдзесят тры, старамодны, ціхі і шэры, як сцены майго кабінета.

— Што, калі мы пачнём з вашага прозвішча? — прапанаваў я.

Ён зноў супакоіўся і пачаў паводзіць сябе фанабэрліва.

— Што, калі Джэкі Н'юман? — адказаў ён з усмешкай.

Я не сумняваўся, што гэта прозвішча фіктыўнае, і нічога асабліва дзіўнага тут не было.

— Называйце мяне Джэкі. Баюся, што нам давядзецца, яшчэ часта сустракацца.

— Добра, Джэкі. Можа, я здолею дапамагчы вам. Аднак...

— Слухайце, у вас там на сцяне ў рамачцы пазначана, што вы — псіхіятр. Вы вырашаеце чалавечыя праблемы, ці не так?

— Не зусім так. Кожны павінен сам вырашаць свае праблемы. Мой абавязак у тым, каб дапамагчы вам высветліць і зразумець, у чым на самай справе ваша праблема. Потым вы забяспечваеце тэрапію.

— Цікавая рэч атрымліваецца, — фыркнуў Джэкі. — Ганарар вам, а праца кладзецца на мае плечы.

— Вельмі важна, каб вы адносіліся да гэтага менавіта так. У вас часта з'яўляецца пачуццё, што вас падманваюць. — Ён злосна глянуў у мой бок, але нічога не сказаў у адказ. — Бачыце, як пабочны назіральнік, я часта магу вызначыць, да чаго пацыент занадта эмацыяльна ставіцца, якія ў яго схільнасці. Тады я магу дапамагчы.

Джэкі апусціў галаву.

— Вы не зможаце мне дапамагчы, — прамармытаў ён. — Ніхто не зможа. Я ўжо ведаю, што са мной адбываецца.

— Ну, дык тады пагаворым пра гэта.

— Я баюся, — сказаў ён проста. Твар, з якога знікла фанабэрыя, памякчэў і зрабіўся падобны на дзіцячы. — Калі мяне не спыніць, я ведаю, што зраблю штосьці дрэннае.

— Што вы маеце на ўвазе — дрэннае?

— Вы ведаеце... — Ён сціснуў правую далонь, нібыта сціскаючы нешта ў кулаку. — Штосьці гвалтоўнае — зрабіць каму-небудзь балюча.

Я запэўніў Джэкі, што схільнасць да гвалтоўнасці закладзена ва ўсіх нас. Лепш, калі пацыент не лічыць сябе цалкам ненармальным.

— Што ж, вы калі-небудзь зрабілі нешта гвалтоўнае, Джэкі?

— Не. Пакуль не. Але не так даўно — ну, я пачаў браць рэчы, красці.

— Якія рэчы?

Джэкі склаў рукі, нібыта моцна прыціскаючы нешта да грудзей.

— Ну, так, рэчы. — Ён не зводзіў вачэй з ручкі, якая тырчала з прыбора на стале. — Нічога такога, што мне сапраўды патрэбна. Але я не магу ўтрымацца — унутры мяне ўвесь час грызе пачуццё, якое вымушае браць рэчы — і штораз, то болей.

Я паспрабаваў правесці далейшы зандаж, але беспаспяхова. Якія пачуцці валодалі ім у час гэтага акта? Што ён адчуваў пасля? Я ведаў, што па ўкрадзеных рэчах можна меркаваць, што вымушала Джэкі рабіць такія ўчынкі, але ён увесь час абыходзіў гэтую тэму.

— Мяне не турбуе праблема крадзяжу, — нарэшце выкрыкнуў ён раздражнёна. — А зусім іншае, пра што я гаварыў раней.

— Вы думаеце, што крадзеж — гэта прыступка да чагосьці горшага, ці не так?

— Ну, мяне ўвесь час ахопліваюць імкненні, здаецца, штосьці кіпіць унутры. Быццам крадзеж рэчаў ужо не задавальняе. Быццам існуе штосьці такое, што я змагу зрабіць нават лепш.

— Можаце прывесці прыклад?

Замест адказу ён абмежаваўся выразнай усмешкай. Не быў шчыры ён і наконт сваіх фантазій, калі я паспрабаваў зайсці з гэтага боку. Псіхіятрыя — адзіная галіна медыцыны, дзе пацыент хавае сімптомы сваёй хваробы, хавае іх нават ад самога сябе. Але сам незвычайны факт, што Джэкі ўсё-такі прыйшоў да мяне, абнадзейваў, і таму я сказаў:

— Давайце падыдзем да ўсёй справы з другога боку. Раскажыце пра сябе.

Ён расказаў гісторыю свайго жыцця нават з нейкім гонарам. Жыццяпіс быў блытаны, канцы не сыходзіліся з канцамі, і чым далей я слухаў, тым болей упэўніваўся, што нават у час размовы ён працягваў выдумляць. Хоць цяпер, паводле яго слоў, ён застаўся адзін на цэлым свеце, але паходзіў з багатай сям'і, што жыла на поўначы штата, атрымаў адзнакі ў час службы ў войску.

— Мяне двойчы ўзнагароджвалі медалём «Пурпурнае сэрца» за раненне!

А потым ён памяняў некалькі заняткаў, прынамсі, быў аўтагоншчыкам, удзельнічаў у геалагічных пошуках урану. Улічваючы яго малады ўзрост, уся гісторыя, якую ён расказаў, здавалася крыху неверагоднай.

Джэкі, відаць, адчуў мой недавер, бо раптам спыніўся.

— Ну, як вам усё гэта падабаецца? — спытаў ён. — Вы мне зайздросціце?

— Скажам так — у выніку ў мяне ўзнікла некалькі пытанняў, — адказаў я.

— Што ж, давядзецца з імі пачакаць, — сказаў ён рэзка і ўстаў. — Альбо я сустрэнуся з вамі на наступным тыдні, альбо я зусім не прыйду. Такі вось я.

Толькі калі Джэкі пайшоў, я зразумеў, што не папярэдзіў яго наконт таго, што менавіта гэты час у раскладзе прыёму — самы нязручны. Потым, прааналізаваўшы ўласную рэакцыю, я прыйшоў да думкі, што мая няпамятлівасць была наўмысная: мне хацелася, каб Джэкі прыйшоў зноў. Ён прадэманстраваў, разам з дрэннымі манерамі і ўсім астатнім, магчымасці, якія завалодалі маёй увагай, нягледзячы на незразумелую сутнасць захворвання.

У кабінет зайшла рэгістратарка.

— Доктар, місіс Грыер адмовілася ад прыёму, назначанага на чатыры гадзіны. Да яе нечакана з'явіліся нейкія госці. Спадзяецца, што вы не будзеце супраць.

— Не, гэта мне выдатна падыходзіць, — адказаў я. — Ад апошняга пацыента ў мяне страшэнна разбалелася галава.

— Я прынясу вам аспірыну, — сказала яна, адразу ж выказаўшы клопат. Я часта задумваўся над тым, чым кіравалася Лінда, калі вырашыла працаваць у псіхіятра; яна ж такая прастадушная асоба. Прыгожанькая брунетка, яе пыхаючая здароўем жаноцкасць і жывёльная жыццяздольнасць часта ўражвалі мяне сваёй недарэчнасцю сярод неўрозаў і псіхозаў, якімі я займаўся ў сваёй практыцы, нібыта яна весела пырхала сярод мёртвых. Тым не менш яна была даволі кемлівая і ведала справу і, хоць не мела спецыяльнага дыплома, выконвала многія абавязкі медыцынскай сястры. — Між іншым, доктар, я падумала, што, раз сёння ў нас не будзе больш пацыентаў, ці нельга было б мне пайсці крыху раней. Сёння юбілей нашага вяселля, і таму мы з Эдзі планавалі павячэраць дзе-небудзь у горадзе і, можа, схадзіць на які-небудзь канцэрт.

— Юбілей? Няўжо прайшоў цэлы год?

— Не, толькі шэсць месяцаў, — захіхікала Лінда. — Можа, вам гэта здаецца глупствам — але мы па-ранейшаму страшэнна шчаслівыя, што пажаніліся.

— Не апраўдвайцеся за сваё шчасце, — сказаў я. — Шчаслівых людзей так мала.

Чацвёра на борце «Бялінды ІІ» сачылі за верталётам берагавой аховы, які са стракатаннем ляцеў у паўднёвым кірунку, патрулюючы ўзбярэжжа Маямі-Біч.

— Зручная штучка, — сказаў Бродэрык, а Ейц, як заўсёды, падтакнуў шэфу.

— Вельмі зручная.

— Гледзячы для чаго, — кісла заўважыў Дэл і зірнуў на Чэпі, які адмоўчваўся.

Бродэрыку і Ейцу было гадоў па сорак пяць, абодва — мажныя, з жыватамі, якія выпучваліся пад марскімі кіцелямі. Чэпі і Дэлу крыху за дваццаць. На стройных фігурах — толькі плаўкі. Бродэрык скоса зірнуў падобнымі на шкляныя колеру кукурузнага віскі вачыма на гадзіннік.

— Трыццаць пяць хвілін. Мінулы раз было трыццаць тры. Для большай пэўнасці хай будзе нават паўгадзіны. — Ён абвёў позіркам зверху ўніз постаць Чэпі. — Ты ўпэўнены, што паспееш за такі час?

— Паспею, — адказаў Чэпі і зноў пачаў тачыць лязо складанага нажа аб камень, які Бродэрык адшукаў недзе на вельбоце. Лязо, даўжынёй дзесяць сантыметраў, было падобна на лязо паляўнічага нажа.

Бродэрык, круцячы штурвал адной рукой, прывёў вельбот у раўнавагу, скіраваўшы нос наперарэз хвалям у бок берага, і перайшоў амаль на халасты ход.

— Ты абсалютна ўпэўнены?

— Ну, ты ж чуў, што ён сказаў. Якога чорта ты назаляеш?

— Таму што мы зводзім да мінімуму элемент адгаворкі, — адказаў Ейц. Ён быў такі ж жалезабетонны, як і Бродэрык, а твар яшчэ больш счырванелы ад ветру і віскі «Джым Бім». — Таму што мы б не хацелі чуць пасля, калі табе гэта не ўдасца, што праз гэтую стракаталку не хапіла часу. Альбо яшчэ нейкія адгаворкі.

— Ну, што ж, адгаворак вы не пачуеце, — сказаў Дэл, а Чэпі шчоўкнуў нажом, складаючы лязо, і дадаў:

— Супакойся. Дарулюй толькі гэты свой човен да месца.

Пакуль Дэл з дапамогай каната буксіраваў за «Бяліндай ІІ» шлюпку, Чэпі засунуў нож у цэлафанавы пакет з-пад бутэрброда, туга закруціў яго і засунуў за пояс плавак. Падвесны рухавік ужо быў прымацаваны да кармы шлюпкі. Чэпі скокнуў на нос шлюпкі, адвязаў канат і адпіхнуў яе ад «Бялінды ІІ». Бродэрык падышоў да Ейца, які стаяў каля парэнчы, і яны абодва праводзілі шлюпку з аднолькавымі крывымі ўхмылкамі. Бродэрык склаў рукі рупарам і крыкнуў скрозь шум рухавіка шлюпкі:

— Засталося дваццаць восем хвілін.

Да мноства гатэляў і шматпавярховых гмахаў, што ўзвышаліся над узбярэжжам, заставалася каля дзвюх міль. Сонца пякло на ўсю моц, але дзякуючы павевам марскога ветру можна было неяк трываць гэтую нясцерпную спёку. Дэл накіраваў нос шлюпкі ў бок вялікага гатэля «Роял-Ашэанік», які ўзвышаўся проста перад імі, каб трымацца дакладнага курсу і не адхіляцца занадта ўбок па дарозе да берага. Ён пазіраў на Чэпі, які сядзеў на кукішках у насавой частцы, гойдаючыся разам з лодкай з абыякавым выразам на твары.

— Ну, а калі планіроўка перамянілася і ўжо не такая, як яе апісаў Бродэрык? — спытаў Дэл, кіўнуўшы ў бок гатэля.

— Як перамянілася?

— Ну, я маю на ўвазе пакоі, калідоры. Прайшло ж гады два з таго часу, як ён там жыў. Маглі тое-сёе пабурыць, а нешта перабудаваць, тут усё мяняецца.

— Ты занадта хвалюешся, — сказаў Чэпі.

— Мне проста не падабаюцца такія справы. Мы б і ў гэтую справу не ўлезлі б, калі б гэты хвалько Бродэрык , не дзейнічаў так на нервы. Ну, ці не праўда?

— Што праўда — то праўда.

— Ведаеш, — Дэл сур'ёзна паківаў галавой, — сёння ўсё пайшло неяк не так. Я маю на ўвазе тое, што там, у Пам-Біч, яны сказалі, што паедзем разам, і падкінулі нас да самага Фрыпорта. Там, фактычна, у мяне і склалася першае ўражанне.

— Адзіны спосаб даведацца больш пра чалавека — гэта сумесна пажыць з ім, — адгукнуўся Чэпі.

Яны набліжаліся да берага. На хвалях, па якіх імчала лодка, з'яўлялася ўсё больш грабянёў, якія разбіваліся аб паласу бруднага на выгляд пяску перад гатэлем. Сярод набягаючых хваляў стаяла некалькі чалавек. Адзін з іх, прыклаўшы да вачэй далонь, паглядзеў у бок шлюпкі. Дэл павярнуў нос лодкі ў адваротны бок — у напрамку мора — і заглушыў матор. Потым ён устаў, каб паглядзець, колькі засталося да берага.

— Можа, метраў трыццаць, — сказаў ён. — Запомні месца — там, дзе нізкі адхон.

— Ты таксама не забудзь, — сказаў Чэпі. Ён пералез цераз борт, нырнуў у ваду, потым выплыў, адкідаючы з вачэй валасы. — Паводзь сябе так, каб не падумалі, што ты некага чакаеш. Быццам проста катаешся. Калі вернешся, зрабі выгляд, што заглух рухавік.

Ён нырнуў глыбока пад лодку, энергічна паплыў наперад, і калі, апынуўшыся на грэбні хвалі, азірнуўся, то ўбачыў, што шлюпка адплывае ў паўночным кірунку. Чэпі лёг на набегшую хвалю, і тая пранесла яго амаль палову адлегласці, што заставалася да пляжа. Калі ён стаў на ногі, аказалася, што вада дастае толькі да жывата. Але адразу ж страціў раўнавагу, збіты з ног новай хваляй. Падаючы, Чэпі адчуў, што цэлафанавы пакет з нажом слізгае па назе. Ён паспрабаваў затрымаць яго, але не змог, схапіўшы замест нажа жмут тонкіх, забруджаных нафтай водарасцяў. Ён адхінуў іх убок. Потым убачыў, што пакет ужо паспеў раскруціцца, нож выпаў адтуль і ляжыць на беразе якраз там, куды даляталі хвалі. Відаць, тыя, хто плаваў побач, не звярнулі асаблівай увагі на Чэпі, які кінуўся да пакета, выліў адтуль ваду, як мага тужэй закруціў у ім нож і засунуў скрутак, як і раней, за пояс плавак.

Ён спыніўся на некалькі секунд, стоячы тварам да мора. «Бялінда ІІ», якая была падобна адсюль на белую плямку, трапіўшы ў Гальфстрым, хутка памяншалася ў памеры.

Верталётаў не было відаць. Ніхто навокал не звярнуў увагі на тое, што адбываецца, і не зацікавіўся ні кацерам, ні шлюпкай, ні пасажырам, які прыплыў на ёй.

Чэпі павярнуўся і пакрочыў цераз пляж да агароджанай тэрасы гатэля. Да тэрасы, прызначанай для сонечных ваннаў, вялі бетонныя прыступкі. Уверсе шырокай лесвіцы, перакрыжаваўшы рукі на грудзях і не зводзячы вачэй з пляжа, стаяў выратавальнік у белых майтках і майцы з назвай гатэля. Ён перавёў вочы на Чэпі, калі той праходзіў побач, але, слізгануўшы па ім позіркам, зноў утаропіўся на пляж.

Большая частка тэрасы была застаўлена роўнымі шэрагамі шэзлонгаў. Астатнюю прастору займаў вялікі плавальны басейн, яго глыбейшая частка выходзіла да мора, а больш плыткая — да ўвахода з тыльнага боку гатэля. Многія шэзлонгі былі заняты, а ў басейне не было амаль нікога.

Чэпі нетаропкім крокам накіраваўся да басейна і ўжо ступіў на край.

— Гэй, ты.

Чэпі застыў на месцы. Ён зірнуў цераз плячо і ўбачыў, што той, хто быў на яго думку выратавальнікам, набліжаецца да басейна, паказваючы пальцам у яго бок.

— Ты што робіш? — сказаў выратавальнік і паказаў пальцам на ногі Чэпі. — Цягаеш пясок з пляжа. Хіба сэр не ведае, што перад басейнам трэба схадзіць пад душ, — ён кіўнуў у бок збудавання, падобнага на тэлефонную будку з брызентавымі сценкамі. — Душавая вунь там.

Чэпі паволі перавёў дых. Трымаючы вялікі палец за поясам і прыкрываючы рукой тое месца, дзе пад плаўкамі вылучаўся нож, ён пакрочыў да душавой, зайшоў унутр і, набраўшыся смеласці, стаў пад струмень халоднай вады.

Калі Чэпі выходзіў з душавой, выратавальнік кіўнуў яму і ўсміхнуўся, і ён у адказ таксама кіўнуў і ўсміхнуўся. Потым спачатку апусціў у басейн ногі, прыціскаючы руку да пояса, і толькі тады перайшоў на звыклы стыль плавання. Праплыўшы амаль увесь басейн пад вадой, ён вынырнуў у тым канцы, дзе было плытка. Да ўвахода ў гатэль заставалася ўсяго некалькі крокаў. Ён прайшоў праз дзверы і апынуўся ў галерэі — з аднаго боку была кавярня, а з другога — сувенірная крама. Пасля сляпучага сонца галерэя здалася халодным, сырым і цёмным склепам, але, мінуўшы кавярню, ён паспеў прызвычаіцца да штучнага асвятлення. На наступных дзвярах, адразу пасля кавярні, быў надпіс: «Саўна для мужчын», і праз іх туды ўвесь час заходзілі і выходзілі людзі.

Чэпі прайшоў праз дзверы і апынуўся ў шырокім доўгім калідоры, ад якога па баках пачыналіся больш вузкія праходы. Тут было горача і цяжка дыхалася, і чым далей ён ішоў, лічачы колькасць паваротаў, тым паветра рабілася ўсё больш гарачым і вільготным, а калі звярнуў убок, апынуўся ў чацвёртым калідоры злева, дзе адчуў непрыемны пах поту. Сцены ў гэтым адсеку былі абкладзены белай кафельнай пліткай, а на дзвярах прымацаваны шыльды: «Парыльня», «Сухая пара», «Душавая», «Абслугоўваючы персанал», «Паслугі». Дзверы ў пакой для паслуг заставаліся шырока адчыненымі дзякуючы гумаваму фіксатару. Праходзячы каля яго, Чэпі заўважыў там паліцы з ручнікамі і прасцінамі. У куце нехта, амаль нябачны з дзвярэй, браў з паліцы ручнікі.

Дайшоўшы да канца калідора, Чэпі абапёрся аб сцяну і нахіліўся, нібыта разглядаючы костачку, а на самай справе скіраваў позірк у бок адчыненых дзвярэй пакоя для паслуг. Адтуль выйшаў юнак у сандалях і плаўках, несучы пад пахай стос ручнікоў. Як толькі ён знік з вачэй, павярнуўшы за рог, Чэпі зайшоў у пакой і ўзяў там бярэма ручнікоў. Ён панёс іх назад у канец калідора, які ўпіраўся ў кароткі праход і быў падобны на верхнюю частку літары «Т».

Дзверы ў гэтым праходзе былі пранумараваны. Чэпі асцярожна, усяго на некалькі сантыметраў, прачыніў дзверы пад нумарам адзін і зазірнуў усярэдзіну. За дзвярамі быў маленькі пакойчык без акон, з абстаноўкі — толькі стол для масажу ды на сцяне паліца з бутэлькамі і флаконамі. На стале ляжаў мажны мужчына з фігурай рэгбіста, якому масажыст рабіў масаж.

Чэпі пакінуў дзверы прачыненымі і зазірнуў у наступны пакой. Там было пуста. А ў трэцім пакоі нехта быў. На масажным стале пад яркім святлом кварцавай лямпы ляжаў на спіне голы мужчына ў цёмных акулярах з цыгарай у зубах. Мужчына быў сівы, хударлявы, увесь у маршчынах і настолькі загарэлы, што скура здавалася дубленай. У святле, якое падала ад лямпы, выразна была відаць непрыемнага колеру татуіроўка на высахлай руцэ. Скручаная грымучая змяя, а вакол яе словы тоўстымі друкаванымі літарамі: «Не наступай на мяне».

Чэпі азірнуўся цераз плячо. Нікога з персаналу паблізу не было, непадалёк хадзілі толькі кліенты ў шлёпанцах з накінутымі на голае цела прасцінамі. Ён зручней абхапіў стос ручнікоў і зайшоў у пакой. Там было поўна дыму ад сігары і даволі горача, таму ён паспеў спацець, пакуль ціхенька зачыняў за сабой дзверы. Ён адчуў, як кроплі поту пакаціліся па лбе і грудзях.

Мужчына пачуў, як шчоўкнуў замок.

— Бені? — спытаў ён, застаючыся ляжаць нерухома.

— Не, сэр, — адказаў Чэпі. Ён накіраваўся да стала. — Але ён паслаў мяне праверыць.

— Праверыць? — перапытаў мужчына. — Якога чорта ён сабе думае, абслугоўвае каго папала ды яшчэ з выглядам нібыта ласку робіць?

— Не, сэр. Але ён сказаў, што вам трэба менш цяпла спераду і больш спіне.

Калі ён ішоў па пакоі, ад удара нагі адляцела ўбок нешта такое, што ляжала побач са сталом. Гэта была пластмасавая попельніца з попелам ад сігары. Вакол на падлозе таксама было панасыпана попелу. Чэпі склаў ручнікі стосам у ніжняй частцы стала і падабраў попельніцу. Калі ён гэта рабіў, нож балюча ўпіраўся ў пахвіну. Са словамі «калі вы не супраць, сэр» ён выцягнуў сігару з зубоў мужчыны і паклаў яе на попельніцу. Потым паставіў попельніцу назад на падлогу і засунуў далёка пад стол.

Шкло акуляраў было настолькі цёмнае, што, калі Чэпі нахіліўся над мужчынам, ён не мог разгледзець яго вочы. Галава чалавека ляжала на скручаным ручніку. Чэпі прыўзняў галаву роўна настолькі, каб выцягнуць ручнік, намоклы ад поту. Ён кінуў яго на падлогу і асцярожна апусціў галаву на месца.

— Вам дапамагчы перавярнуцца, сэр?

— Ты, хлопча, відаць, тут навічок.

— Так, сэр.

— Я так і думаў. Ну, што ж, калі ведаеш, як трэба зрабіць паслугу, то дапамажы перавярнуцца як мага лаўчэй і асцеражней, каб я не адчуў болю. Пракляты бурсіт мяне даканае. Так што лаўчэй і асцеражней.

— Так, сэр, — адказаў Чэпі.

Калі Чэпі варочаў мужчыну, той крактаў і стагнаў.

— Якому чорту ты беражэш гэтыя ручнікі? Гэта не стол — а нейкая пральная дошка.

— Так, сэр, — сказаў Чэпі.

Ён узяў са стоса ручнік, склаў яго і палажыў на стол. Мужчына паклаў на яго галаву.

— Ну, добра, — сказаў ён, — а зараз можаш ісці.

Чэпі зірнуў на зачыненыя дзверы. Потым ён падышоў на дыбачках, нібы тарэадор, які цэліцца ў быка сваёй пікай, узняўшы рукі і адставіўшы левы локаць, як бы папярэджваючы нападзенне. Правая рука мільганула ў паветры, і ён спрактыкавана, з усяе моцы, нібы сякерай ударыў краем далоні па патыліцы старога. Здубянелае тулава канвульсіўна тузанулася, ногі ад каленяў таргануліся ўгору, потым зваліліся на стол, і адна з іх закалацілася. Чэпі зноў стаў на дыбачкі і ўдарыў яшчэ раз. Нага перастала калаціцца. Цела абмякла, здавалася, на стале ляжыць куча цеста. Жылаватая рука са скурчанымі пальцамі саслізнула з паверхні стала і заматлялася ўнізе.

Чэпі выцягнуў з-за пояса цэлафанавы пакет, дастаў адтуль нож, адкрыў лязо. Ён сцягнуў цёмныя акуляры высока на лоб чалавека, каб яны яму не перашкаджалі, і потым адным ударам нажа адсек вуха. Кроў не палілася цурком, толькі пацякла кволым струменьчыкам па самой ране. Чэпі таропка абцёр лязо нажа чыстым ручніком і паклаў вуха ў пакет.

Выходзячы з галерэі на яркае святло, ён аслеп ад сонца і, накіроўваючыся да басейна, ледзь не збіў з ног пару. Ён хутка паплыў да глыбейшага канца, стараючыся трымацца далей ад трамплінаў для скачкоў у ваду, але ўжо каля лесвіцы ў канцы басейна пачуўся моцны ўсплёск вады, вада шуганула яму ў твар, па галаве нешта ўдарыла, і проста перад ім з'явілася нейкая перашкода.

Гэта збоку скокнула ў басейн дзяўчына і цяпер перабірала рукамі ў вадзе, сутыкнуўшыся нос у нос з Чэпі. Ёй было гадоў шаснаццаць-сямнаццаць, твар амаль схаваны за пасмамі доўгіх прамых валасоў. Адкінуўшы іх убок, дзяўчына загаварыла занепакоена:

— Праўда, я не хацела. Усё ў парадку?

— Зразумела, так, — адказаў Чэпі. Ён паклаў далоні на плечы дзяўчыны, і тая не ўспрацівілася. Відаць, ёй гэта падабалася.

Чэпі заўважыў, што некалькі чалавек, якія стаялі каля басейна, глядзяць у іх бок. Ён адпусціў дзяўчыну і палез уверх па лесвіцы.

— Гэй, — крыкнула яму ўслед дзяўчына, — вы жывяце ў гэтым гатэлі?

Але ён не адгукнуўся і нават не азірнуўся.

Той самы тып, падобны на выратавальніка, па-ранейшаму стаяў на верхняй пляцоўцы лесвіцы, што вяла да пляжа. Чэпі сцішыў крок, прайшоўшы міма яго і ўніз па лесвіцы прагулачнай хадой. Ён, не спяшаючыся, прайшоў цераз пляж і зірнуў у бок светла-зялёнай вады. Сярод набягаючых на бераг пеністых хваляў пагойдвалася шлюпка; рухавік быў павернуты гарызантальна, і Дэл рабіў выгляд, што яго наладжвае. Недзе на самым гарызонце ледзь бачна бялела «Бялінда ІІ». Яна здавалася нерухомай, але з такой адлегласці было цяжка сказаць дакладна. Чэпі зірнуў угору. Верталётаў не было відаць.

Ён зайшоў у ваду і, пераадольваючы набягаючыя хвалі, паплыў да шлюпкі. Пакуль ён узлазіў на нос лодкі, Дэл апусціў рухавік назад пад ваду, тузануў за вяроўку, і той, зарыкаўшы, зноў ажыў. Калі шлюпка, цяжка гойдаючыся на хвалях, узяла курс на «Бялінду ІІ», Чэпі сказаў:

— Пастарайся зрабіць так, каб не падумалі, што мы ўцякаем. Прыціш хаду.

Дэл збавіў хуткасць.

— Ты гэта зрабіў? — спытаў ён, зірнуўшы на Чэпі.

— Так, я гэта зрабіў.

— Давялося папацець?

— Не. Ён усё роўна ледзь рыпеў. Акрамя таго, можна было даплыць проста да дзвярэй. Нават не трэба было праходзіць каля людзей. — Чэпі плюнуў за борт, каб пазбавіцца салёнага смаку марской вады ў роце. — Там маэстра па масажу, якога завуць Бені, хутка напаткае сюрпрыз. Можа, нават ужо. — Ён не мог стрымаць усмешкі, думаючы пра гэта.

— І ўсё ж, стары, — сказаў Дэл, — такімі дамовамі нават на хлеб не заробіш. А ў Бродэрыка грошы ёсць. Я не жартую, ён на самай справе мяшок з грашыма.

— Мне трэба толькі тое, што мне належыць. Каб трэба было больш, я б яму так і сказаў.

— Ну, зразумела. Але ведаеш, колькі, як мне сказаў Ейц, каштуе гэты кацер «Бялінда»? Сорак тысяч. А той іхні «кадылак» у Пам-Біч? Колькі ў ім усяго панапхана, не хапае, бадай, толькі аўтамата па продажы «кока-колы».

— Ну і што з таго? Што яны сабой уяўляюць — два тлустыя старыя з кучай грошай? Калі хочаш мець з імі справы, трэба не забываць, што тлушч і старасць неад'емныя ад грошай рэчы.

— Тады гэта не той выпадак. Што будзе далей, пасля Фрыпорта? Ты ж не мяркуеш вяртацца разам з імі?

— Ні ў якім разе. Я думаю, што мы махнём на якія-небудзь астравы ў тым баку. Потым, можа, у Мексіку. У Акапулька. Як ты наконт гэтага?

— Мне любое месца будзе ў самы раз, калі гэта не Дананг або што-небудзь накшталт таго, — азірнуўся цераз плячо Дэл. І калі ўжо гаворка зайшла пра гэта, у небе зноў з'явіўся верталёт берагавой аховы. З моцным строкатам ён ляцеў уздоўж берага ў паўночным кірунку. — Слухай, мне робіцца моташна нават ад гуку вось такіх штук, — сказаў Дэл. — Здаецца, — што спіна ломіцца ад амуніцыі.

— Ад рэчавага мяшка з поўнай паходнай выкладкай, — сказаў Чэпі, — даверху напханага ласункамі тыпу сухіх пайкоў.

Калі яны спыніліся каля «Бялінды ІІ», Бродэрык стаяў за штурвалам кацера, а Ейц — каля борта, назіраючы за імі. Ён узяўся за канец каната, які кінуў Чэпі, і прышвартаваў шлюпку да «Бялінды ІІ».

— Ну! — вымавіў ён. — Гляньце, хто вярнуўся ў наш дом! Каб расказаць, пэўна, нам гісторыю пра тое, што не атрымалася і чаму.

Чэпі не звярнуў на яго ніякай увагі. Ён пералез цераз борт кацера. Да яго далучыўся Дэл пасля таго, як выцягнуў з вады рухавік. Бродэрык абвёў іх позіркам.

— Нават не задыхаліся, — сказаў ён. — Сапраўды крутыя хлопцы.

Чэпі падышоў да стала, за якім Бродэрык і Ейц звычайна гулялі ў карты, калі хто-небудзь іншы стаяў за штурвалам. Ён выцягнуў з-за пояса цэлафанавы пакет і вытрас з яго на стол нож і вуха. Вуха набыло колер аконнай замазкі, а той бок, дзе яго рэзалі, быў чырвоны і ліпкі, з карычневымі згусткамі крыві.

Ухмылка спаўзла з твару Бродэрыка. Ён адпусціў штурвал і пайшоў да стала, не зводзячы з яго вачэй. Дэл кінуўся да штурвала і ўтрымаў кацер у раўнавазе.

— Ну, і чаго ты так здзівіўся? — звярнуўся ён да Бродэрыка. — Няўжо ён не гаварыў, што зробіць гэта? І што прывязе доказы?

Бродэрык стаяў нерухома, не адводзячы вачэй ад стала. Потым гэтак жа ўважліва паглядзеў на Чэпі, правёўшы далонню па вуснах.

— Ты што, на самай справе забіў чалавека? — нарэшце хрыпла спытаў ён. — Я сур'ёзна пытаю — ты забіў яго?

Чэпі кіўнуў галавой у бок стала.

— А ты што думаеш, ён ляжаў там і прасіў мяне адрэзаць яму вуха?

— Але хто ён? Божа, ты, відаць, не мог нават даведацца, хто быў той чалавек!

— Я не спяшаюся, — адказаў Чэпі. — Я магу пачакаць і даведацца, прачытаўшы заўтра газеты ў Фрыпорце. Але плату я хачу атрымаць, не чакаючы гэтага. — Ён выставіў руку і на далоні зрабіў патрабавальны рух. — Цяпер самы раз.

— Плату? — перапытаў Бродэрык.

— Слухай, ты пайшоў у заклад, выставіў сваіх дзесяць даляраў супраць маіх дзесяці цэнтаў, сцвярджаючы, што я не змагу гэтага зрабіць. Я гэта зрабіў. Так што надышоў час плаціць.

— Але клянуся Богам, я зусім не ставіўся да гэтага сур'ёзна, — вымавіў у роспачы Бродэрык. — Я нават не думаў, што ты гэта зробіш. Так, прыйшлося да слова. Ты ведаў, што гэта былі не больш чым разважанні. Ты павінен быў гэта ведаць.

— Ты паведаміў яму план гатэля, — уступіў у гутарку Дэл. — Ты сказаў яму, дзе можна знайсці чалавека для гэтай мэты. Менавіта ты асцерагаўся, што на зваротным шляху нас могуць заўважыць з верталёта. Дык ці не думаеш ты даваць задні ход?

— Слухай, ты, — пачаў Бродэрык, але адразу ж асекся, матляючы галавой згодна са сваімі думкамі.

Да Бродэрыка хуткім крокам падышоў Ейц і ўзяў яго за руку.

— Слухай, Брэд, што я табе скажу як твой юрыст. Аддай яму любыя грошы, бо ты ўлез у гэтую справу па самыя вушы. І не надумай везці іх на Багамы ці куды-небудзь яшчэ за межы краіны. Мы можам дабрацца, пакуль не сцямнела, да Кі-Ларга і выкінуць іх там.

— Фрыпорт, Кі-Ларга — куды толькі вам падабаецца, — паціснуў плячамі Чэпі. Ён узяў са стала нож, выцягнуў лязо, пакруціў яго, любуючыся, як яно паблісквае на сонцы. Потым скіраваў нож у бок жывата Бродэрыка. — Але спачатку я атрымаю ўсё, што мне належыць.

Бродэрык глянуў уніз на нож, потым уверх — на твар Чэпі. З-за яго спіны, ад штурвала пачуўся голас Дэла:

— Нас тут двое.

Бродэрык вызваліў руку, якую моцна трымаў Ейц, і сунуў яе ў заднюю кішэню. Выцягнуўшы адтуль пачак купюр у вялікай залатой сашчэпцы, ён выцягнуў з яго дзесяцідаляравую банкноту і сунуў яе Чэпі.

— За дзесяць вашывых даляраў, — сказаў ён, як бы ўсё яшчэ не верачы таму, што адбылося.

Чэпі ўзяў банкноту, агледзеў яе з двух бакоў, як бы правяраючы, ці не фальшывая яна. Потым разарваў яе на дзве паловы, высока ўзняў іх і пусціў па ветру. Паперкі затрапяталі, падхопленыя ветрам, над гюйс-штокам ля кармы «Бялінды ІІ» і апусціліся на хвалю, што пенілася за кацерам.

— Гэта была нічога не вартая частка закладу, — сказаў Чэпі. — Як цяпер наконт сапраўднай платы?

— Сапраўднай платы? — перапытаў Бродэрык.

— Сэр, вы мне гаварылі, што, калі ўсё ж такі я гэта здзейсню, вы станеце перада мной і скажаце, што вы нічога не ведалі наконт гэтага. Вы гаварылі, што, гледзячы мне проста ў вочы, скажаце, што цяпер у В'етнаме хлопцы не горшыя за тых мокрых курыц, з якімі вы былі ў Карэі. Не горшыя і, можа, нават намнога лепшыя. Ну, дык гаварыце!

— Калі гэта тваё ўяўленне аб сапраўдным мужчыну, — вымавіў праз зубы Бродэрык.

Чэпі выцягнуў руку і злёгку ткнуў нож у жывот Бродэрыка.

Бродэрык сказаў. Потым нечакана крутануўся і, хістаючыся, пайшоў у каюту. Ейц пакрочыў следам за ім. Праз адчыненыя дзверы Чэпі ўбачыў, як яны налілі поўныя шклянкі віскі.

— Кіруй да Кі-Ларга, — крыкнуў ён Дэлу, які па-ранейшаму стаяў за штурвалам, і «Бялінда ІІ», набіраючы хуткасць, павярнула на поўдзень. Чэпі пагардліва ўсміхаўся, пазіраючы, як тыя двое ў каюце глытаюць свой «Джым Бім», пакуль Ейц не заўважыў яго і з усяе сілы з трэскам не зачыніў дзвярэй каюты.

Капітан Леаподьд ні з кім не гаварыў пра тое, што развёўся з жонкай, і таму лейтэнант Флетчэр вельмі здзівіўся, калі той раптам спытаў:

— Флетчэр, я калі-небудзь расказваў табе пра маю жонку?

Яны вярталіся з ціра, абсталяванага ў сутарэнні паліцэйскай управы. Пасля штомесячных практыкаванняў у стральбе з рэвальвера, і, здавалася, той момант наўрад ці падыходзіў для размоў аб мінулых шлюбных праблемах. Флетчэр ускос зірнуў на капітана і адказаў:

— Не, капітан, здаецца, не расказвалі.

Яны паспелі дайсці да верху лесвіцы, і Леапольд звярнуў у бок невялікага пакойчыка, дзе стаялі аўтаматы па продажы кавы, бутэрбродаў і напояў. Пакойчык называўся сталовай, але толькі кіруючыся самай бязмежнай фантазіяй можна было назваць так сабраныя тут некалькі сталоў і крэслаў. Хутчэй гэта было месца, дзе паліцэйскія маглі пасядзець пасля дзяжурства, пагаварыць пра сёе-тое як вось цяпер Леапольд і Флетчэр.

Лейтэнант кінуў у аўтамат манеты, прынёс і паставіў на стол паміж сабой і капітанам два папяровыя кубкі з кавай, ад якіх падымалася пара. Флетчэр ніколі не быў сведкам таго, каб Леапольд вось так адкрыта і даверліва гаварыў пра тое жыцце, што было па-за межамі іх прыяцельскіх адносін.

— Яна прыязджае, — проста сказаў Леапольд і Флетчэру спатрэбіўся нейкі час, каб зразумець сэнс пачутых слоў.

— Ваша жонка прыязджае?

— Былая жонка.

— Сюды? Чаго?

Леапольд уздыхнуў і пакруціў у руках пакецік з цукрам, які Флетчэр прынёс разам з кавай.

— Яе пляменніца выходзіць замуж. Наша пляменніца.

— Я не ведаў, што ў вас ёсць пляменніца.

— Вучылася ў іншым горадзе ў каледжы. Яе завуць Вікі Нэльсан, і выходзіць яна за маладога адваката па прозвішчы Мор. І вось Моніка прыязджае сюды на Ўсход, каб пабыць на вяселлі.

— Я нават не ведаў яе імя, — заўважыў Флетчэр, глынуўшы кавы. — Вы не бачыліся пасля разводу?

Леапольд адмоўна пахітаў галавой.

— Не, на працягу ўсіх пятнаццаці год. Атрымалася ўсё неяк недарэчна. Яна хацела быць кіназоркай, а пятнаццаць год таму, здаецца, многія дзяўчаты ўсё яшчэ марылі стаць кіназоркамі. Моніка была кемлівая і вельмі мілавідная жанчына, але, відаць, не прыгажэйшая за сотні іншых, якія ў той час з'яўляліся ў Галівудзе. Я тады толькі пачынаў службу ў паліцыі, і перспектывы здаваліся даволі аптымістычнымі. Было б глупствам кінуць усё і ехаць у Каліфорнію, павінуючыся яе вар'яцкім фантазіям. Ну, дык вось, хутка фантазіі ператварыліся ў ідэі фікс, і ад гэтага зрабілася зусім невыносна. Цэлымі днямі яна не вылазіла з кінатэатраў, а вечары праседжвала ля тэлевізара, гледзячы старыя фільмы. Нарэшце, калі я канчаткова адмовіўся ехаць з ёю на Захад, яна проста кінула мяне.

— Што, проста вось так і пайшла з дому?

Леапольд кіўнуў галавой.

— Шчасце, што ў нас не было дзяцей. Чуў, што яна атрымала некалькі дробных роляў як статыстка, выконвала нейкую там тэхнічную работу за кадрам. Потым, відавочна, яе напаткаў псіхічны разлад. Праз год я атрымаў афіцыйнае паведамленне аб скасаванні шлюбу. Да мяне дайшлі весткі, што яна ачуняла і зноў пачала працаваць, выйшла, здаецца, другі раз замуж, але няўдала.

— Навошта ёй было ехаць на вяселле?

— Вікі — яе пляменніца, да таго ж хросніца. Мы толькі што пабраліся, калі нарадзілася Вікі, і я думаю, што Моніка лічыла яе за сваё дзіця, якога ў яе ніколі не было. Як бы там ні было, я ведаю, што Моніка па-ранейшаму мяне ненавідзіць і вінаваціць за ўсё, што не атрымалася ў яе жыцці. Некалькі год таму заявіла знаёмым, што жадае маёй смерці.

— Капітан, а ці трэба вам ісці на вяселле?

— Ну, вядома, трэба. Калі б я і адмовіўся ісці, дык толькі з-за Монікі. Ва ўсякім разе — я хоць на некалькі хвілін павінен там паказацца, — сказаў з сумнай усмешкай Леапольд. — Відаць, таму я ўсё табе і расказваю, Флетчэр. Хачу папрасіць аказаць мне адну паслугу.

— Усё што трэба, капітан. Вы ж ведаеце.

— Ведаю, што гэта падобна на дзіцячую гульню, але хацеў бы, каб мы паехалі туды разам. Скажу, што на рабоце і магу пабыць толькі некалькі хвілін. Калі хочаш, можаш пачакаць у машыне. Ва ўсялякім выпадку яны цябе ўбачаць і павераць маім тлумачэнням.

Флетчэр разумеў важнасць усяго гэтага для Леапольда і бачыў, колькі яму спатрэбілася намаганняў, каб звярнуцца з такой просьбай.

— Абавязкова, — сказаў ён. — Буду рады. Калі ўсё гэта адбудзецца?

— У наступную суботу. Пасля абеду, на ферме «Вячэрняя зара».

Фасад «ВАСКОВАГА МУЗЕЯ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО» зіхацеў і пераліваўся чырвонымі і жоўтымі агнямі нават днём. Залацістыя шарыкі — жоўтыя агні — пульсавалі паміж чырвоных, вабячы і прыварожваючы позіркі прахожых.

Клайву Ўілксу падабалася гэта месца, і звонку і ўсярэдзіне. Так як ён працаваў пасыльным у прадуктовай краме, ён мог сказаць, што для дастаўкі таго ці іншага заказу спатрэбілася больш часу, чым меркавалася, бо яму давялося чакаць, пакуль тая альбо іншая пані вернецца дадому, бо вахцёр сказаў, што яна можа вярнуцца праз хвіліну, альбо што яму прыйшлося прайсці пяць кварталаў, каб памяняць грошы, таму што ў місіс Сміт была толькі дваццацідаляравая банкнота. У такія рэдкія моманты — а яны выпадалі Клайву раз альбо два на тыдзень — ён наведваў «ВАСКОВЫ МУЗЕЙ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО».

Калі зойдзеш у гэтую ўстанову, дык перш трэба прайсці па цёмным калідоры — гэта каб набыць адпаведны настрой, — і адразу ж перад вамі, з левага боку — крывавая сцэна забойства: бландзінка з доўгімі валасамі ўтыкае нож у карак старога, які вячэрае за сталом. Вячэра складаецца з дзвюх васковых сасісак і кіслай капусты — таксама з воску, Далей сцэна выкрадання Ліндберга[35].

У ёй Хаўптман лезе па лесвіцы, прыстаўленай да акна дзіцячага пакоя, праз якое бачны канец лесвіцы і верхняя частка тулава Хаўптмана, які хапае хлопчыка. Быў таксама Марат[36] у ванне, а побач — Шарлота, Крысці[37] з панчохай, якой ён душыць жанчыну.

Клайву падабаліся ўсе сцэны, яны ніколі яму не надакучалі. Але ён не ўзіраўся ў іх з важным, крыху спалоханым выглядам, як гэта рабілі іншыя. Клайву хутчэй карцела ўсміхнуцца, нават рассмяяцца. Сцэны былі для яго не больш чым забава. Чаму ж тады не пасмяяцца?

Далей экспазіцыя музея ўключала камеры катаванняў — адна з даўніх часоў, другая — сучасная, якая павінна была дэманстраваць спосабы катаванняў дваццатага стагоддзя ў нацысцкай Германіі або ў французскім Алжыры. Мадам Цібо — а Клайв вельмі сумняваўся, што яна сапраўды існавала, — крочыла ў нагу с часам. Былі, безумоўна, паказаны і забойства Кенэдзі, і крывавая бойня, у час якой была забіта Тэйт[38], і адно забойства, што адбылося ўсяго каля месяца назад.

Першым канкрэтным амбіцыёзным жаданнем Клайва ў дачыненні да «ВАСКОВАГА МУЗЕЯ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО» было правесці там ноч. Аднойчы ён яго здзейсніў, прадбачліва захапіўшы з сабой у кішэню сандвіч з сырам. Зрабіць гэта было даволі лёгка. Клайв ведаў, што ў самым музеі — яго «вантробах», як ён у думках называў унутраныя памяшканні музея, працавалі тры чалавекі — чацвёрты, пухлявы чалавек сярэдніх год у марской шапцы, прадаваў білеты ў будцы каля ўвахода. З трох служачых, што працавалі ў «вантробах», двое — мужчыны, а трэцім супрацоўнікам была жанчына, таксама пухлявая з курчавымі карычневымі валасамі, у акулярах, якая выглядала гадоў на сорак. Яна правярала білеты ў цёмным канцы калідора, дзе і пачынаўся сам музей.

Адзін мужчына, які працаваў унутры музея, увесь час чытаў лекцыі, хоць звычайна іх слухала не больш паловы наведвальнікаў.

— Тут мы бачым фанатычны выраз сапраўднага забойцы, увасоблены непераўзыдзеным майстэрствам у галіне васковай фігуры мадам Цібо, — і гэтак далей.

Другі мужчына, які працаваў у музеі — брунет у акулярах з чорнай аправай, гэткай жа як і ў жанчыны. Ён хадзіў па залах, адганяючы дзяцей, якія спрабавалі залезці ў дыярамы, і, можа, абараняючы кішэні наведвальнікаў ад злодзеяў, а жанчын — ад непрыстойных чаплянняў. Клайв гэтага не ведаў.

Аднак ён дакладна ведаў, што можна даволі лёгка прашмыгнуць у які-небудзь цёмны куток ці ў нішу побач з жалезнымі шыбеніцамі, а магчыма, нават унутр шыбеніцы, але, на думку Клайва, нягледзячы на яго хударлявасць, можна было напароцца на зубцы, і таму ён адмовіўся ад гэтай ідэі. Ён заўважыў, што наведвальнікаў пачыналі ветліва выправаджаць у 9.15 вечара, бо музей зачыняўся ў 9.30. І, затрымаўшыся аднойчы вечарам як мага пазней, Клайв даведаўся, што за двярамі ў адным дальнім кутку было нешта накшталт службовага пакоя для пераапранання, адтуль жа чуўся шум вады ў туалетным бачку.

Дык вось, аднойчы лістападаўскім вечарам Клайв схаваўся ў ценю, якога ў музеі было дастаткова, і пачаў слухаць, пра што гавораць трое служачых, рыхтуючыся ісці дадому. Жанчына — імя якой было Мілдрэд — затрымлівалася, каб забраць скрынку з грашыма ад Фрэда — таго, што прадаваў білеты, — палічыць іх і пакласці недзе ў пакоі для пераапранання. Грошы Клайва не цікавілі. Яму карцела прабыць тут ноч, а потым гэтым пахваліцца.

— Дабранач, Мілдрэд, да заўтра, — сказаў адзін мужчына.

— Больш нічога не трэба зрабіць? А то я пайду ўжо, — адгукнулася Мілдрэд. — Ну, і стамілася ж я! Але ўсё-такі пагляджу сёння вечарам па тэлевізары «Чалавека-д'ябла».

— «Чалавека-д'ябла»? — безуважна перапытаў другі мужчына.

Відаць, білецёр Фрэд пайшоў ужо са сваёй будкі ля ўвахода, аддаўшы скрынку з грашыма, акрамя таго, Клайв успомніў, што аднойчы бачыў, як той зачыніў дзверы, патушыў рэкламныя агні выключальнікам за параднымі дзвярамі, замкнуў іх на ключ і закрыў на засаўку.

Клайв стаяў у нішы побач з жалезнымі шыбеніцамі.

Пачуўшы, як грукнулі дзверы чорнага хода, як іх замкнулі на ключ, ён перачакаў якую хвіліну, цешачыся цішынёй, адзіноцтвам і таямнічасцю, потым ужо рызыкнуў вылезці з свайго сховішча. Спачатку ён падышоў на дыбачках да пакоя, дзе служачыя вешалі сваё верхняе адзенне, бо ён ніколі там не быў. Ён прынёс з сабой запалкі, а таксама цыгарэты, хоць паліць у музеі забаранялася, пра гэта папярэджвалі надпісы, якіх было некалькі, і з дапамогай запалкі знайшоў выключальнік. У пакоі стаяў стары стол, чатыры металічныя шафы, бляшанае вядзерца пад смецце, стойка пад парасоны і некалькі кніжак у шафе ля некалі павапнаванай, а цяпер пацямнелай ад бруду сцяны. Клайв выцягнуў шуфляду стала і знайшоў там даволі выцертую па баках драўляную скрыначку, якую аднойчы білецёр нёс у яго на вачах праз уваходныя дзверы. Скрынка была замкнёная. Ён мог бы адразу ж пайсці з музея, прыхапіўшы скрынку, але падумаў, што грошы яго не хвалююць, і ў думках адзначыў, што гэта даволі прыстойна з яго боку. Ён правёў па скрыначцы тыльным бокам рукі, не забыў і пра ніз, за які браўся кончыкамі пальцаў. Хіба не варта смеху, падумаў ён, сціраць адбіткі пальцаў з рэчы, якую не збіраешся красці.

Клайв падрыхтаваўся цешыцца гэтай начной прыгодай. Ён знайшоў выключальнік і запаліў святло ў дыярамах — у выніку жудасныя сцэны былі пры поўнай ілюмінацыі. Праз некаторы час яму захацелася есці. Адкусіўшы раз ад сандвіча, ён зноў загарнуў яго ў папяровую сурвэтку і паклаў у кішэню. Паволі прайшоўся каля сцэны гібелі Джона Кенэдзі, дзе місіс Кенэдзі і дактары схіліліся над белым сталом, на якім ляжаў прэзідэнт. Гэты раз Клайв не ўтрымаўся ад смеху, гледзячы на сцэну, дзе Хаўптман спускаецца ўніз па лесвіцы. Твар Чарльза Ліндберга-малодшага быў такі спакойны, што можна было падумаць, што ён гуляе з цацкамі на падлозе свайго пакоя.

Клайв перакінуў нагу цераз жалезную парэнчу і залез у дыяраму з Джуд і Снайдэр. Яго ахапіла хваляванне ад усведамлення таго, што ён знаходзіцца побач з імі, усяго за некалькі сантыметраў ад працэсу забойства шляхам удушэння з-за спіны, які ўжываў палюбоўнік жанчыны ў дачыненні да яе мужа. Клайв працягнуў руку і дакрануўся да намаляванай чырвонай фарбай крыві, якая сцякала ў тых месцах, дзе ўдаўка глыбока ўпілася ў шыю. Клайв таксама памацаў халодныя скулы ахвяры. Выпучаныя вочы былі шкляныя, нейкія агідныя, і таму ён да іх не дакрануўся.

Праз дзве гадзіны ён запеў псалмы «Бліжэй да цябе, Гасподзь» і «Іісус жадае абагрэць мяне промнямі». Клайв не ведаў іх тэксту да канца, таму ён запаліў.

Ужо ў дзве гадзіны ночы паспеў засумаваць і хацеў выйсці спачатку праз парадны, а потым праз чорны ўваход, але не змог — абое дзвярэй былі знадворку зачынены засаўкамі. Ён падумаў, што было б нядрэнна, каб яму прынеслі булачку з біфштэксам у гэтым начным вагоне-рэстаране, пакуль ён дабярэцца дадому. І ўсё ж вымушанае зняволенне яго не турбавала, таму ён даеў сандвіч, які паспеў падсохнуць, і крыху паспаў на трох ссунутых у рад крэслах. Ляжаць на іх было вельмі мулка, таму ён ведаў, што хутка прачнецца, так і здарылася ў пяць гадзін раніцы. Клайв апаласнуў вадой твар, потым яшчэ раз агледзеў васковыя экспанаты. Гэты раз ён прыхапіў сувенір — гальштук Вудра Вільсана.

Бліжэй да дзевяці гадзін — а «ВАСКОВЫ МУЗЕЙ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО» адчыняўся а палове дзесятай — Клайв схаваўся ў выдатным месцы — за чорнай складной шырмай з залатымі ўзорамі, якая была фонам да адной сцэны. Перад шырмай стаяў ложак, на якім ляжаў вылеплены з воску мужчына з падобнымі на роварны руль вусамі, які, паводле ідэі аўтараў, быў атручаны сваёй жонкай.

Наведвальнікі пачалі пакрыху збірацца пасля таго, як мінула палова дзесятай. І той самы цыбаты нудлівы служачы забубнеў сваю лекцыю. Клайв мусіў пачакаць яшчэ некалькі хвілін, пакуль, на яго думку, можна было спакойна зліцца з натоўпам і выйсці з музея, хаваючы ў кішэні гальштук Вудра Вільсана. Ён быў крыху стомлены, але шчаслівы — хаця калі падумаць — каму ён пра ўсё гэта раскажа? Хіба што Джоі Враслі, гэтай глухой цяцеры, што соваўся за прылаўкам у краме Сіманса? Ха! Трэба было дзеля гэтага старацца! Джоі не варты такой цікавай гісторыі. Клайв спазніўся на працу аж на паўгадзіны.

— Прабачце, містэр Сіманс, я праспаў, — таропка, але, на яго думку, дастаткова ветліва сказаў Клайв, зайшоўшы ў краму. Яму ўжо падрыхтавалі прадукты для дастаўкі пакупнікам. Клайв паставіў скрыню на спецыяльную падстаўку, прымацаваную да руля ровара.

Клайв жыў разам з маці, хударлявай, вельмі нервовай жанчынай, якая працавала ў краме па продажы панчох, паясоў і бялізны. Муж кінуў яе, калі Клайву было дзевяць год. Больш дзяцей у яе не было. Клайв кінуў сярэднюю школу за год да заканчэння, чым вельмі засмуціў маці, і каля года нічым не займаўся, бавячы час на канапе ў хаце ці бадзяючыся з такімі, як і ён, ля вуглоў. Але ніхто з яго знаёмых так і не зрабіўся яго блізкім сябрам на радасць маці, бо яна лічыла ўсю іхнюю кампанію нікчэмнай дрэнню. Ужо год, як Клайв працаваў рассыльным у краме Сіманса, і маці думала, што ён пачаў брацца за розум.

Калі Клайв вярнуўся дадому а палове сёмай вечара, у яго была падрыхтавана гісторыя для маці. Нібыта ўчора вечарам ён выпадкова сустрэў свайго старога прыяцеля Рычы, што служыў у войску і цяпер прыехаў на пабыўку, яны заседзеліся за размовай у яго дома так позна, што бацькі Рычы прапанавалі застацца ў іх начаваць і паклалі Клайва спаць на канапе. Маці паверыла ў гісторыю. Яна стушыла на вячэру фасолю і засмажыла яйкі з шынкай.

Сапраўды, не было такога чалавека, каму б Клайв мог расказаць пра ўчынак, які здзейсніў мінулай ноччу. Ён проста не вытрываў бы, калі б хто-небудзь сказаў, гледзячы ў яго бок: «Вось як? Ну, дык і што?», бо для таго, што ён здзейсніў, трэба было ж і мазгамі паварушыць, нават рызыкнуць крыху. Ён павесіў гальштук Вудра Вільсана побач з гальштукамі, што былі начэплены на шнурок з унутранага боку дзвярэй яго шафы. Гэта быў шэры шаўковы гальштук кансерватыўнага тыпу і дарагі на выгляд. Раз-пораз у той дзень Клайв уяўляў, як хто-небудзь з мужчын — служачых музея, або жанчына, якую завуць Мілдрэд, глянуўшы на Вудра Вільсана, усклікнуць: «Гэй! Цікава, што здарылася з гальштукам Вудра Вільсана?»

Кожны раз, калі Клайв думаў пра гэта, ён мусіў апускаць галаву, каб схаваць усмешку.

Праз суткі, аднак, яго ўчынак пачаў здавацца ўсё менш рамантычным і хвалюючым. Клайв пачынаў хвалявацца зноў толькі тады — а гэта магло здарыцца два-тры разы на дзень, — калі ён праязджаў на ровары каля мігцеўшага агнямі фасада «ВАСКОВАГА МУЗЕЯ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО». Сэрца ёкала, кроў прылівала да скроняў, калі ён думаў пра ўсе тыя нерухомыя забойствы, што адбываліся там унутры, і пра дурнаватыя твары якога-небудзь містэра Джона Наведвальніка і яго жонкі, якія назіралі за гэтымі злачынствамі з разяўленымі ратамі. Але Клайв не захацеў купляць яшчэ адзін білет — коштам шэсцьдзесят цэнтаў, — каб зайсці і ўпэўніцца, што гальштук Вудра Вільсана знік, агаліўшы верхні гузік ля каўняра, і тым самым пацешыцца вынікам сваёй работы.

Аднойчы папалудні ў Клайва ўзнікла новая ідэя, грандыёзна вясёлая задума, што прымусіць публіку падскочыць ад нечаканасці і звярнуць на яго ўвагу. Усё ўнутры ў Клайва калацілася ад зацятага смеху, калі ён круціў педалямі па дарозе да крамы Сіманса, адвёзшы пакунак з прадуктамі.

Калі ж яму здзейсніць усё гэта? Сёння вечарам? Не, лепш пачакаць дзень-два, каб усё як след спланаваць. Тут трэба добра паварушыць мазгамі. І яшчэ патрымаць язык за зубамі. Да таго ж забяспечыць дакладнасць дзеянняў — усё гэта вельмі падабалася Клайву.

Два дні пайшлі на абмеркаванне аперацыі. Ён зайшоў у бліжэйшую закусачную, выпіў піва, пагуляў з прыяцелямі на ігральных аўтаматах. На аўтаматах мігцелі агні, высвечваючы надпісы — «Дазваляецца гуляць некалькім асобам» і «Спаборнічаючы, атрымаеш больш задавальнення» — але Клайв, гледзячы на шарыкі, якія каталіся і падскоквалі, адзначаючы лік у аўтаматах, думаў толькі пра «МУЗЕЙ МАДАМ ЦІБО», і нішто іншае яго не хвалявала. Тое ж адбывалася і тады, калі яго позірк скіраваўся на па-вясёлкаваму размаісты музычны аўтамат з пульсуючымі блакітнымі, чырвонымі і жоўтымі агеньчыкамі, і тады, калі ён да яго падыходзіў, каб кінуць манетку. І ўвесь гэты час ён думаў, што будзе рабіць у «ВАСКОВЫМ МУЗЕІ МАДАМ ЦІБО».

На другі дзень вечарам, павячэраўшы разам з маці, ён пайшоў да «МУЗЕЯ МАДАМ ЦІБО» і купіў білет. Той самы стары, што прадаваў білеты, амаль не глядзеў на людзей, што іх куплялі, настолькі ён быў заняты, адлічваючы рэшту і адрываючы адпаведныя часткі білетаў. Гальштук Вудра Вільсана па-ранейшаму адсутнічаў, здавалася, што ніхто і не заўважыў прапажы — гэта развесяліла Клайва, і ён нават хіхікнуў. Клайв успомніў, што надуты адганяла злодзеяў-кішэннікаў, гэты шаркаючы сышчык, быў апошні, хто пайшоў з музея ў той вечар, калі ён там схаваўся, і падумаў, што ключы, відаць, у яго, таму і забіць яго трэба апошнім.

Першая была жанчына. Клайв схаваўся зноў побач з шыбеніцай у той час, як натоўп паволі соваўся да выхаду, і калі Мілдрэд праходзіла каля яго, у капелюшы і паліто, збіраючыся пайсці дадому праз чорны ход, і нешта сказала перад гэтым служачаму ў выставачнай зале, Клайв вылез з свайго сховішча і, зайшоўшы ззаду, зашчаміў рукой яе шыю.

Яна толькі ледзь чутна захрыпела. Клайв сціснуў горла абедзвюма рукамі, каб яна больш не падала голасу. Нарэшце Мілдрэд ссунулася на падлогу, і Клайв пацягнуў яе ў цёмны аддалены кут у пакоі для пераапранання. Па дарозе ён перакуліў нейкую кардонную скрыню, але грукат аказаўся не настолькі моцны, каб яго заўважылі іншыя служачыя.

— Мілдрэд пайшла ўжо? — спытаў нехта.

— Я думаю, што яна ў канторы.

— Не, яе там няма. — Той, хто гэта сказаў, ужо прайшоў па калідоры, дзе застаўся Клайв, трымаючы Мілдрэд у руках. Потым той самы служачы зазірнуў у пусты пакой для пераапранання, дзе яшчэ гарэла святло. — Яна пайшла ўжо. Я таксама сёння заканчваю.

Клайв зрабіў крок наперад і сціснуў такім жа прыёмам шыю мужчыны. Гэтым разам справа была куды цяжэйшая, бо чалавек супраціўляўся, але рука Клайва была тонкая і моцная; ён дзейнічаў хутка, стукнуўшы сваю ахвяру галавой аб драўляную падлогу.

— Што тут адбываецца? — пачуўшы глухі грукат у калідоры, з'явіўся другі мужчына.

Цяпер Клайв паспрабаваў ударыць мужчыну кулаком у пашчэмку, але прамазаў і трапіў у шыю. Аднак гэта было настолькі нечакана для гэтага надутага карантыша-сышчыка, што зрабіць другі ўдар было значна лягчэй, а пасля Клайв здолеў схапіць яго за грудкі і стукнуць галавой аб абтынкаваную сцяну, якая была цвярдзейшая за драўляную падлогу. Пасля гэтага Клайв упэўніўся, што ўсе трое мёртвыя. З галоў у мужчын цурчэла кроў. Тонкі струменьчык крыві цёк з рота жанчыны. Клайв палез шукаць ключы ў кішэнях другога мужчыны. Яны аказаліся разам са сцізорыкам у левай кішэні штаноў. Клайв забраў і сцізорык.

Мужчына, той, што быў вышэйшы ростам, паварушыўся. Устрывожаны Клайв выцягнуў з перламутравай ручкі сцізорыка лязо і тройчы пырнуў ім у шыю мужчыны.

Ледзь усё не ляснулася, падумаў Клайв, правяраючы зноў, ці ўсе яны мёртвыя. Яны такі і сапраўды былі мёртвыя, і кроў была сапраўдная, а не тая чырвоная фарба, што паказвалі ў «ВАСКОВЫМ МУЗЕІ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО». Клайв запаліў ілюмінацыю і пайшоў у выставачную залу, каб здзейсніць цікавую задумку — знайсці адпаведныя месцы для трох трупаў.

Найбольш удалае месца жанчыне — ванна Марата — тут і сумнявацца не варта. Клайв завагаўся, сцягваючы з яе адзенне, і вырашыў гэтага не рабіць проста таму, што атрымаецца куды смяшней, калі пасадзіць яе ў ванну ў паліто, аздобленым футрам, і капелюшы. Выцягнуўшы з ванны фігуру Марата, Клайв зарагатаў. Ён думаў убачыць палкі замест ног, а паміж імі пустое месца, бо вышэй ванны была відаць толькі палова тулава, але ў Марата наогул не аказалася ног і яго васковы торс заканчваўся крыху ніжэй пояса азызлай куксай, і каб фігура не кулялася, яе прымацавалі да драўлянай падстаўкі. Клайв занёс гэта недарэчнае збудаванне з воску ў пакой для пераапранання і паставіў пасярод стала. Потым зацягнуў жанчыну — а яна была цяжкая — у дыяраму забойства Марата і запіхнуў яе ў ванну. Па дарозе зваліўся капялюш. Клайв зноў напнуў яго на галаву жанчыны, крыху нахіліўшы на адно вока. Разяўлены рот жанчыны быў поўны крыві. Божа ж мой, гэта ж сапраўды была забава!

Ну, а цяпер надышла чарга мужчын. Відаць, той, чыю шыю ён пароў нажом, будзе выдатна выглядаць на месцы старога, які вячэрае васковымі сасіскамі і капустай, таму што дзяўчына за яго спінай павінна загнаць яму ў шыю нож. На гэта Клайву спатрэбілася пятнаццаць хвілін.

Так як фігура старога была прызначана для сядзення, Клайв пасадзіў яго ў прыбіральні каля пакоя для пераапранання. Было страшэнна смешна глядзець, як стары сядзіць на ўнітазе з акрываўленай шыяй са сталовым ножыкам у адной руцэ і відэльцам — у другой. Клайв абапёрся аб вушак дзвярэй і гучна зарагатаў, не асцерагаючыся нават, што яго могуць пачуць — настолькі гэта было смешна, што нават не шкада было б, калі б яго і злавілі.

Цяпер чарга карантыша-сышчыка. Клайв агледзеўся, і ў полі яго зроку аказалася сцэна з Вудра Вільсанам, якая дэманстравала падпісанне перамір'я ў 1918 годзе. Васковая фігура сядзела за велізарным сталом, нешта падпісваючы, і было б вельмі лагічна, каб гэтае месца заняў чалавек з амаль рассечанай на дзве паловы галавой. З некаторым намаганнем Клайв вырваў з васковых пальцаў ручку, паклаў яе збоку на стол і занёс фігурку — яна не была цяжкая — у пакой для пераапранання. Васковы Вудра Вільсан застаўся сядзець за сталом з выцягнутымі для пісання рукамі. Клайв сунуў у яго правую руку шарыкавую ручку. Засталося апошняе намаганне. Клайв заўважыў, што яго куртка добра заляпана крывёй і яе трэба неяк змыць. На штанах, аднак, крыві пакуль што не было.

Клайв пацягнуў другога мужчыну ў дыяраму, прысвечаную Вудра Вільсану, прыўзняў яго і падкаціў да стала. Яго ўдалося пасадзіць за стол, але галава звісала над заляпаным зялёнымі плямамі сталом, над чыстымі васковымі аркушамі, а ручка няўстойліва трымалася ў вялай руцэ.

Але справа была зроблена. Клайв адышоў назад і ўсміхнуўся. Потым прыслухаўся. Сеўшы ў крэсла, ён некалькі хвілін адпачываў, бо сэрца хутка калацілася і ён неяк адразу адчуў стому ў кожнай мышцы. Ага, гэты раз у яго былі ключы. Цяпер ён мог усё замкнуць, пайсці дадому і добра адпачыць за ноч, бо трэба ж назаўтра быць у добрай форме, каб уволю пазабавіцца.

Клайв зняў швэдар з мужчынскай фігуры ў дыяраме, што дэманстравала нейкую сцэну ў драўлянай хаціне. Прыйшлося перавярнуць фігуру і сцягваць швэдар праз ногі, бо рукі ніяк не згіналіся, швэдар расцягнуўся ў гарлавіне, але інакш зняць яго было проста немагчыма. Васковая фігура засталася стаяць з аголенымі рукамі і жыватом, перадам кашулі аказаўся шматок тканіны, падобны на дзіцячы нагруднік.

Клайв скруціў у камяк куртку і прайшоўся з ёю па музеі, выціраючы адбіткі пальцаў усюды, дзе, на яго думку, ён мог дакранацца рукамі. Ён патушыў святло, асцярожна прабраўся да чорнага хода, замкнуў дзверы, зачыніў іх на засаўку і ўжо збіраўся кінуць ключы ў паштовую скрынку, але яе каля дзвярэй не аказалася, таму ён пакінуў іх на прыступках. У сплеценай з дроту скрынцы пад смецце ён знайшоў некалькі газет, загарнуў у іх куртку і панёс яе далей, пакуль не знайшоў яшчэ адну скрынку, і схаваў пакунак, уціснуўшы яго паміж цукерачных абгортак, бляшанак з-пад піва і іншага смецця.

— Новы швэдар? — спытала маці ў той вечар.

— Рычы падарыў — на шчасце.

Клайв настолькі стаміўся, што спаў як забіты, не маючы нават моцы пасмяяцца, успомніўшы, як стары сядзіць на ўнітазе ў прыбіральні.

Раніцай наступнага дня Клайв стаяў на другім баку вуліцы насупраць музея, калі якраз перад паловай дзесятай з'явіўся білецёр. Да 9 гадзін 35 хвілін у музей зайшлі толькі чатыры чалавекі, але Клайв больш не мог трываць, ён перайшоў вуліцу і купіў білет. Гэты раз білецёр выконваў таксама ролю кантралёра, звяртаючыся да наведвальнікаў:

— Праходзьце, праходзьце. Нешта сёння ўсе позняцца.

Білецёр зайшоў усярэдзіну, уключыў спачатку адну частку асвятлення, потым пайшоў у другі канец будынка, каб паўключаць падсветку дыярам са шчыта ў калідоры, у канцы якога якраз і быў пакой для пераапранання. І самае смешнае для Клайва, які крочыў услед за ім, было тое, што білецёр не заўважыў нічога незвычайнага, нават не звярнуў увагі на Мілдрэд, якая сядзела ў ванне Марата ў капелюшы і паліто.

Сярод наведвальнікаў былі пакуль што дарослая пара, падлетак гадоў чатырнаццаці ў красоўках, які прыйшоў, відаць, адзін, ды яшчэ мужчына. Яны без усялякіх эмоцый глядзелі на Мілдрэд у ванне, нібыта лічылі гэта нармальным, і Клайв даўно б качаўся, гледзячы на ўсё гэта, у прыпадках смеху, калі б не так шалёна калацілася сэрца і не заціскала дух ад трывожнага чакання. Не выклікаў здзіўлення таксама і мужчына з тварам у сасісках і кіслай капусце. Клайв крыху расчараваўся.

Зайшлі яшчэ двое — мужчына і жанчына.

І вось, нарэшце, перад дыярамай з Вудра Вільсанам адбылася першая рэакцыя. Адна жанчына, прытуліўшыся да мужавага пляча, спытала:

— А што, калі падпісвалі перамір'е, каго-небудзь застрэлілі?

— Не ведаю. Я так не думаю, — няўпэўнена адказаў мужчына.

Смех проста раздзіраў Клайва; ён крутануўся на абцасах, каб хоць неяк стрымацца, яго распірала ад усведамлення таго, што толькі ён ведаў усё пра тое, што здарылася, і ніхто больш. Зразумела, за гэты час сапраўдная кроў набыла ржавы колер. Зялёнае прэс-пап'е было скрозь заляпана крывавымі плямамі, і кроў капала з краю стала.

Жанчына ў другім канцы залы, там, дзе знаходзілася Мілдрэд, раптам закрычала.

Мужчына засмяяўся, але хутка асекся.

Адразу ж усё пачалося. Завішчэла жанчына, адначасова пачуўся крык мужчыны:

— О, Божа, гэта ж на самай справе!

Клайв убачыў, як у дыяраму палез мужчына, каб агледзець труп, які ляжаў тварам у талерцы з сасіскамі.

— Кроў сапраўдная! Гэта — мёртвы чалавек.

Другі мужчына — наведвальнік — грымнуўся аб падлогу. Ён страціў прытомнасць. У залу мітусліва прыбег білецёр.

— Што тут здарылася?

— Некалькі трупаў — сапраўдныя!

Толькі цяпер білецёр зірнуў на ванну Марата і нават падскочыў ад здзіўлення.

— Святая Багародзіца! Найсвенчы Божа! Гэта ж Мілдрэд!

— І тут труп!

— І там таксама!

— Божа ж мой, трэба... трэба выклікаць паліцыю! — крыкнуў білецёр.

З музея паспешна выйшлі мужчына і жанчына. Але астатнія затрымаліся, шакіраваныя і загіпнатызаваныя тым, што здарылася.

Білецёр пабег у пакой для пераапранання, да тэлефона, і адразу ж Клайв пачуў адтуль крыкі, бо той убачыў чалавека за сталом, зразумела, васковага, а на стале — палову тулава Марата.

Клайв падумаў, што час вымятацца, і таму паціху праціснуўся бокам праз натоўп людзей, якія заглядалі ў дзверы, яны, відаць, хацелі наведаць музей і мусілі чакаць, пакуль вернецца білецёр.

«Добра, — думаў Клайв. — Усё як мае быць. Нядрэнна. Зусім нядрэнна».

У той дзень ён не збіраўся ісці на працу, але раптам падумаў, што будзе разумней зайсці і папрасіць выхадны. Містар Сіманс, як заўсёды, зрабіў кіслую міну, калі Клайв сказаў, што дрэнна сябе адчувае, але калі Клайв схапіўся за жывот і зрабіў выгляд, што яму млосна, старэнькаму Сімансу заставалася толькі згадзіцца. Клайв пайшоў з крамы, маючы ў кішэні ўсю тую наяўнасць, што ён змог атрымаць — каля дваццаці трох даляраў.

Клайв хацеў куды-небудзь далей ад'ехаць на аўтобусе. Ён падумаў, што можа аказацца пад падазрэннем, калі білецёр успомніць пра яго частыя наведванні «МУЗЕЯ МАДАМ ЦІБО», асабліва калі прыгадае, што Клайв быў там напярэдадні вечарам, але на самай справе гэта мала датычыла жадання праехацца на аўтобусе. Жаданне гэта было прымітыўнае і, нейкім чынам, неадольнае. Ён купіў білет на рэйс у заходнім напрамку за восем даляраў з нечым, у адзін бок. У выніку каля 7 гадзін вечара ён апынуўся ў даволі вялікім гарадку ў штаце Індыяна — Клайв не звярнуў увагі на яго назву.

З аўтобуса вылезла некалькі пасажыраў, у тым ліку і Клайв. Яны апынуліся на аўтавакзале, дзе былі кафетэрыі і бар. Клайву карцела прачытаць газету, таму адразу ж ён накіраваўся да кіёска, што туліўся ля ўваходных дзвярэй. Ужо на першых старонках кідаліся ў вочы буйныя загалоўкі:

ТРАЙНОЕ ЗАБОЙСТВА Ў ВАСКОВЫМ МУЗЕІ.

МАСАВАЕ ЗАБОЙСТВА Ў МУЗЕІ. ТАЯМНІЧЫ ЗАБОЙЦА НАНОСІЦЬ УДАРЫ.

ТРЫ ТРУПЫ Ў ВАСКОВЫМ МУЗЕІ.

Клайву найбольш спадабаўся апошні падзагаловак. Ён купіў усе тры газеты і спыніўся каля стойкі бара, папіваючы піва.

«Сёння раніцай у 9 гадзін 30 хвілін білецёр па прозвішчы Фрэд Дж. Кармадзі і некалькі наведвальнікаў «ВАСКОВАГА МУЗЕЯ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО» — славутай мясціны гэтага горада — натыкнуліся на тры сапраўдныя трупы, што былі сярод экспанатаў. Гэта былі забітыя Мілдрэд Віэры, 41 год, Джордж О. Харчлі, 43 год і Рычард К. Макфадэн, 37 год. Усе яны служачыя музея. Абодва мужчыны загінулі ад моцных удараў і нажавых ран, жанчына — ад удушэння. Паліцыя займаецца на месцы злачынства пошукам ключоў да яго разгадкі. Выказваецца думка, што забойствы адбыліся неўзабаве пасля дзесяці гадзін учора вечарам, калі трое служачых збіраліся ісці дадому. Забойца або забойцы маглі быць сярод апошніх наведвальнікаў музея, якія былі там перад закрыццём у 9 гадзін 30 хвілін. Мяркуецца, што ён ці яны маглі схавацца дзе-небудзь у музеі, пакуль апошнія наведвальнікі не выйшлі з музея...»

Клайв быў задаволены. Ён усміхаўся, папіваючы піва. Схіліўшыся над газетамі, ён хацеў тым самым ад усіх адгарадзіцца, каб ніхто іншы ў свеце не змог падзяліць з ім асалоду, але на справе было інакш. Праз некалькі хвілін Клайв устаў і паглядзеў па баках, каб даведацца, ці чытае яшчэ хто-небудзь з мужчын і жанчын, што былі ў бары, тую самую інфармацыю. Газеты чыталі два мужчыны, але Клайв не бачыў, ці пра яго яны чытаюць, бо газеты былі складзеныя.

Клайв запаліў цыгарэту і прагледзеў усе тры газеты, каб даведацца, ці выяўлена нешта такое,што магло вывесці на яго след. Нічога такога ён не знайшоў. У адной газеце ў сувязі з гэтым было адзначана, што Фрэд Дж. Кармадзі не заўважыў асобы ці асоб паміж наведвальнікамі, што заходзілі ў музей учора вечарам, якія б здаваліся падазронымі.

«...У выніку таго, што ахвяры былі размешчаны вельмі дзіўным чынам замест васковых фігур, якія былі спецыяльна выняты са звыклых месцаў, паліцыя ў сваіх пошуках сыходзіць з думкі, што забойца быў псіхапат. Жыхароў навакольнага раёна папярэдзілі па радыё і тэлебачанні аб неабходнасці прытрымлівацца спецыяльных мер перасцярогі на вуліцах і замыкаць дзверы дамоў на замок».

Прачытаўшы гэта, Клайв рагатнуў. Псіхапат! Шкада, што ўсім тром аўтарам бракавала ведання дэталяў гумару. Яны ж маглі напісаць што-небудзь наконт старога на ўнітазе. Альбо пра таго тыпа, што з патрушчанай патыліцай падпісвае перамір'е. У гэтым жа адразу быў відаць почырк генія. Чаму ўсё гэта так недаацанілі?

Дапіўшы піва, Клайв выйшаў на тратуар. Было ўжо цёмна, і на вуліцы свяцілі ліхтары. Ён з цікавасцю прайшоўся па незнаёмым горадзе, зазіраючы ў вітрыны крамаў. Але яму ўвесь час карцела зайсці ў якую-небудзь закусачную, і ён зайшоў у першую, што трапілася на яго шляху. Гэта быў чыгуначны вагон, перароблены з прэтэнзіяй на стыль «рэтра» ў нешта тыпу вагона-рэстарана.

Клайв замовіў біфштэкс на булачцы і кубак кавы. Па суседству з ім сядзелі два мужчыны — на выгляд тыповыя жыхары Захаду ў сваіх каўбойскіх ботах і даволі зашмальцаваных капелюшах з шырокімі палямі. «Можа, адзін з іх шэрыф», — падумаў Клайв. Але яны гутарылі, расцягваючы кожнае слова, наконт нейкіх надзелаў зямлі. Яны сядзелі, схіліўшыся над сваімі біфштэксамі і кубкамі з кавай, так блізка, што адзін нават дакранаўся локцямі Клайва. Клайв перачытваў газеты, абапёршы іх аб скрынку з папяровымі сурвэткамі.

Аднаму мужчыну спатрэбілася сурвэтка, і ён перарваў Клайву чытанне, але той усміхнуўся і спытаў прыязна:

— Вы чыталі пра забойствы ў васковым музеі?

Чалавек, здавалася, спачатку не зразумеў пытання, а потым адказаў:

— Ага, бачыў загалоўкі.

— Нехта забіў трох чалавек, што там працавалі. Зірніце.

У адной газеце была фатаграфія, але яна не вельмі падабалася Клайву, бо трупы на ёй былі складзены ў рад. Яму больш спадабаўся б здымак Мілдрэд у ванне.

— Так, — адгукнуўся жыхар Захаду, адсоўваючыся ад Клайва, нібы той нечым яму не спадабаўся.

— Трупы былі размешчаны сярод экспанатаў. Як васковыя фігуры. Тут пра гэта напісана, вось толькі здымкаў няма, — працягваў Клайв.

— Вось як, — адгукнуўся жыхар Захаду і зноў пачаў есці.

Клайва ахапіла пачуццё расчаравання і нават абражанасці. Ён крыху пачырванеў і зноў утаропіўся ў газету. На самай справе, у ягонай душы закіпала злосць, ад якой сэрца пачало біцца ўсё часцей, як гэта здаралася кожны раз, калі ён праходзіў каля «ВАСКОВАГА МУЗЕЯ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО», хоць, на гэты раз, адчуванне было не зусім прыемнае.

Клайв, аднак, прымусіў сябе ўсміхнуцца і зноў звярнуўся да свайго суседа злева:

— Я завёў пра гэта гаворку, таму што гэта зрабіў я. Гэта справа маіх рук. — Ён ткнуў пальцам у фотаздымак з трупамі.

— Слухай, хлопча, — абыякавым тонам сказаў каўбой, — займіся ты сваімі справамі. Дамовіліся? Мы да цябе не чапляемся, дык і ты адчапіся ад нас. — Ён засмяяўся, глянуўшы на свайго суразмоўцу.

Той уважліва глядзеў на Клайва, але адразу ж адвёў вочы, калі сустрэўся з ім позіркам. Атрымаўся двайны адпор, дастаткова моцны для Клайва. Ён дастаў з кішэні грошы і расплаціўся за недаедзеную вячэру даляравай паперкай. Пакінуўшы рэшту, ён накіраваўся да аўтаматычных дзвярэй на выхадзе.

— Але, ведаеш, можа, хлопец не жартуе, — даляцеў да Клайва голас аднаго мужчыны.

— А я і не жартую! — сказаў, павярнуўшыся, Клайв і знік у начы.

Ён пераначаваў у інтэрнаце Хрысціянскага саюза моладзі. На наступны дзень Клайв быў ужо напалову ўпэўнены, што яго затрымае першы ж патрульны паліцэйскі, але той прайшоў міма. Ён пад'ехаў да другога мястэчка, што знаходзілася ў напрамку яго горада. У той дзень у газетах не згадвалася яго прозвішча і нічога не пісалася наконт таго, ці натрапіла паліцыя на які-небудзь след. У другой кавярне вечарам таго ж дня адбылася аналагічная размова паміж Клайвам і двума хлопцамі яго ўзросту. Яны не паверылі. «Дурні», — адзначыў сам сабе Клайв, падумаўшы, аднак, што тыя маглі зрабіць выгляд, што не вераць. Ці гаварылі няшчыра.

Клайв дабраўся з перасадкамі да свайго горада і адразу ж пайшоў да паліцэйскага ўчастка. Яму было цікава ведаць, што скажуць там. Ён уяўляў, што скажа маці пасля таго, як ён прызнаецца. Відаць, тое самае, што часам гаварыла сваім сяброўкам, ці тое, што гаварыла паліцэйскаму, калі ў шаснаццаць год ён украў машыну.

— Клайв змяніўся пасля таго, як нас кінуў яго бацька. Я ведаю, што ў доме павінен быць мужчына, каб Клайву было на каго раўняцца, з каго браць прыклад. Мне гэта людзі часта гавораць. Гадоў з чатырнаццаці ён пачаў задаваць мне пытанні: «Усё-такі хто ж я?» альбо «Магу я лічыць сябе асобай, мама?»

Клайв лёгка ўяўляў, як бы яна выглядала і што б гаварыла ў паліцыі.

— Мне трэба зрабіць важнае прызнанне, — звярнуўся Клайв да паліцэйскага за пярэднім сталом.

На думку Клайва, да яго слоў той паставіўся груба і з падазронасцю, тым не менш яму сказалі зайсці ў кабінет, дзе з ім размаўляў сівы афіцэр з тлустым тварам. Клайв вылажыў яму ўсю гісторыю.

— У якой школе, Клайв, ты вучышся?

— Я не хаджу ў школу. Мне васемнаццаць год. — Клайв расказаў паліцэйскаму пра сваю работу ў прадуктовай краме Сіманса.

— Клайв, сапраўды існуюць прычыны для занепакоенасці, але не тыя, пра якія ты зараз расказваеш, — сказаў паліцэйскі.

Клайву сказалі пачакаць у адным з пакояў, куды прыкладна праз паўгадзіны прывялі псіхіятра. Потым маці. Клайв усё больш і больш губляў цярпенне. Яму не верылі. Гаварылі, што гэта тыповы выпадак ілжэпрызнання з мэтай звярнуць на сябе ўвагу. Неаднаразовыя заявы маці пра яго пытанні накшталт: «Магу я лічыць сябе асобай?» і «Усё ж такі хто я такі?», здаецца, былі ўспрыняты менавіта як пацвярджэнне высноў, да якіх прыйшлі псіхіятр і паліцыя.

Клайву было загадана двойчы на тыдзень хадзіць кудысьці на курс псіхатэрапіі. Гэта яго раззлавала. Адмовіўшыся вярнуцца да працы ў краме Сіманса, ён знайшоў месца рассыльнага ў другім месцы, бо любіў мець крыху кішэнных грошай, там ён і працаваў, хутка дастаўляючы заказы на сваім ровары і дакладна адлічваючы рэшту.

— Ну, што, усё-такі не знайшлі забойцу? — пытаў ён псіхіятра з паліцыі. — Такога статка аслоў, як вы, я ніколі ў жыцці не бачыў!

— Не варта так размаўляць з людзьмі, хлопча, — супакойваў яго псіхіятр.

— Зусім звычайныя незнаёмыя ў Індыяне сказалі: «Можа, гэты хлопец не жартуе?» У іх было больш розуму, чым у вас!

Псіхіятр у адказ толькі ўсміхаўся.

Душа Клайва смылела. Адна рэч магла дапамагчы даказаць праўдзівасць расказанай ім гісторыі — гальштук Вудра Вільсана, што па-ранейшаму вісеў у яго шафе. Але гэтыя дурныя вароны не заслугоўвалі таго, каб ім паказваць гэты гальштук. Нават калі вячэраў з маці, ішоў у кіно ці развозіў пакупкі, ён строіў планы. У наступны раз ён здзейсніць што-небудзь больш значнае — скажам, распачне пажар унутры вялікага будынка, ці падложыць куды-небудзь бомбу, альбо забярэцца з кулямётам на верх якога-небудзь гмаха і пашле падарунак тым, хто ўнізе. Прыстрэліць чалавек сто — не менш, а то і тысячу. Хай лезуць туды па яго. Тады ўжо яны павераць. Тады ўжо ён будзе для іх рэальна існуючая асоба, асоба, якая заслужыла права быць увасобленай у «ВАСКОВЫМ МУЗЕІ ЖАХАЎ МАДАМ ЦІБО».