Дванаццатая ноч, альбо Чаго пажадаеце
Пераклад Язэпа Семяжона
Дзейныя асобы:
АРСІНА, герцаг Ілірыйскі
СЕБАСЦЬЯН, брат Віёлы
АНТОНІА, марскі афіцэр, сябра Себасцьяна
КАПІТАН КАРАБЛЯ, сябра Віёлы
ВАЛЯНЦІН, КУРЫЁ } дваране са світы герцага
СЭР ТОБІ БЭЛЧ, дзядзька Алівіі
СЭР ЭНДРУ ЭГ’ЮЧЫК
МАЛЬВОЛЬЁ, дварэцкі Алівіі
ФАБІЯН, ФЭСТА } слугі Алівіі
БЛАЗЕН
АЛІВІЯ
ВІЁЛА
МАРЫЯ, камерыстка Алівіі
Вяльможы, свяшчэннікі, маракі, ураднікі, музыканты і іншыя прыдворныя.
Месца дзеяння: горад у Ілірыі і марскі бераг непадалёку.
АКТ I
СЦЭНА I
Пакой у палацы герцага. Уваходзяць ГЕРЦАГ, КУРЫЁ і іншыя ВЯЛЬМОЖЫ, за імі — музыканты.
ГЕРЦАГ
Хвіліначку, шаноўныя! Каханне,
Гавораць, кормяць музыкай; папросім
Расшчодрыцца звыш меры музыкантаў,
Каб нашае жаданне ў здавальненні
Спачыла. Вы яшчэ раз той матыў,
Што, плаўна заміраючы, пяшчотна
Ўлагоджваў слых, як слодыч мёду — вусны.
Мы гэтак удыхаем пах фіялак,
Калі яго пад шчодрым сонцам мая
То дорыць нам, то крадзе подых ветру.
Даволі! Штось не тое,— мне здаецца,
Раней было ў ім значна больш пяшчоты.
О, дух кахання, свежы, лёгкакрылы,
Як матылёк! Хоць у табе адным
Усё змясцілася, як скарбы ў моры,
Нішто ў твае патайныя глыбіні
Не ўнікне,— нават і высакароднасць —
Без рызыкі згубіць цану адразу ж!
Фантазія — такі клубок жаданняў,
Што без фантазіі канца не знойдзеш.
КУРЫЁ
Вы паляваць збіраліся, мой герцаг?
ГЕРЦАГ
На што?
КУРЫЁ
На лань.
ГЕРЦАГ
Я на яе палюю
Даўно, а ўзяць на мушку не ўдаецца.
Калі я ўпершыню сустрэў Алівію,—
Здалося, быццам свет мне праясніўся,
I разам з тым няшчасны паляўнічы
Ўвасобіўся ў аленя, за якім,
Як ганчакі, бягуць услед жаданні.
Уваходзіць ВАЛЯНЦІН.
Ну, што яна сказала?
ВАЛЯНЦІН
Ваша светласць,
Мяне сустрэцца з ёй не дапусцілі,
Праз камерыстку ж быў такі адказ:
Яшчэ не менш сямі спякотных лет
Не ўбачаць твар яе з-пад пакрывала.
Няўцешная, у чорным, як манашка,
Яна дала зарок насіць жалобу
I кожны дзень слязьмі па многу раз
Крапіць сваю пустэльніцкую келлю.
Адна прычына гэтых слёз, здаецца:
Каб не завяла і заўсёды свежай
Была яе сястрынская любоў
Да брата, што даўно ўжо на тым свеце.
ГЕРЦАГ
О, шчодралюбная! Калі ў яе
Такое сэрца, што даўгі любові
Не закаханаму, а нават брату
Адплачвае гадамі, дык з якою ж
Адданай шчодрасцю яно палюбіць,
Калі ў яго пацэліць залатая
Страла і не адно, а ўсю чародку
Пачуццяў кволых, што жывуць у ім,
Глыбока раніць! Што ж тады, калі
Мозг, сэрца, печань — гэтыя прастолы
Вярхоўных органаў у чалавеку,—
Адзіны зойме самаўладца — муж?
Пайшлі; вы ўперад, у цянёк платана,
Дзе так прыемна марыць аб каханай.
Выходзяць.
СЦЭНА II
Марскі бераг.
Уваходзяць ВІЁЛА, КАПІТАН і МАРАКІ.
ВІЁЛА
Што тут за край, сіньёры?
КАПІТАН
Тут наўкол—
Ілірыя, сіньёра.
ВІЁЛА
Што я буду
Рабіць у Ілірыйскім тут краі,
Калі мой брат, магчыма, ўжо ў раі —
Ў Элізіі? Хто ведае, мо ён
Уратаваўся выпадкам. А як
На вашу думку, капітан?
КАПІТАН
Вы самі
Жывыя засталіся выпадкова.
ВІЁЛА
Мой бедны брат! Дык, можа быць, і ён...
КАПІТАН
О так, і, каб суцешыць вас, скажу вам:
Калі на рыфах карабель разбіўся,
І вы з той групкай, хто паспеў саскочыць
У лодку, апынуліся на хвалях,
Ваш брат — я бачыў сам,— не разгубіўся:
Ён, прывязаўшыся вяроўкай к мачце,
Таўшчэзнай і нятонучай, адчайна
Пусціўся плыць. Адважны чалавек:
Якая б ні спасцігла небяспека,
Надзей не траціць; гэткі быў ваш брат.
Я час ад часу бачыў, покуль мог,
Як ён з вяршыняў хваль ныраў у прорвы
I то знікаў, то зноў з’яўляўся зверху,
Падобны Арыёну на дэльфіне.
ВІЁЛА
Вось залаты за добрую навіну.
(Дае яму дукат.)
Маё уратаванне акрыляе
Ўва мне надзею, што і брат, магчыма,
Жывы застаўся. О, калі ж бы так!..
Тваё паведамленне ў пэўнай меры
Дае падставу для такой надзеі.
Табе знаёмая мясцовасць гэта?
КАПІТАН
О, так, сіньёра. Тры гадзіны ходу
Адсюль да месца, дзе я нарадзіўся.
ВІЁЛА
Хто ж уладарыць тут?
КАПІТАН
Высакародны
Паходжаннем і чулы сэрцам герцаг.
ВІЁЛА
А як яго завуць?
КАПІТАН
Арсіна.
ВІЁЛА
Як?
Арсіна! Мне даводзілася чуць
Ад бацькі гэтае імя. Здаецца,
Ён нежанаты быў тады.
КАПІТАН
О, так.
Ён і цяпер, напэўна, нежанаты.
Калі лічыць, дык не прайшоў і месяц,
Як я адплыў адсюль; тады ў народзе
Шапталіся — вядома ж, просты люд
Пагаварыць аматар пра вялікіх,—
Што герцаг закаханы ў прыгажуню —
Алівію-суседку.
ВІЁЛА
Хто яна?
КАПІТАН
Дачка памерлага нядаўна графа,
Дзяўчына — з прыгажуняў прыгажуня.
Якісьці час была пад апякунствам
Свайго ж браценніка, нашчадка графа.
Нашчадак скора ўслед пайшоў за бацькам;
Яна, асірацелая, ў жалобе
Па двух нябожчыках, а больш па брату,
Зраклася ўцех зямных і адзінока
Жыве пустэльніцай.
ВІЁЛА
Ах, калі б мне
Наняцца да яе хоць пакаёўкай,
Але пры ўмове, каб ніхто не ўведаў.
Хто я і што, пакуль для высвятлення
Не прыйдзе зручны момант.
КАПІТАН
Не, сіньёра,
Курс — не па компасе. Яна ніколі
Прымаць сабе паслуг не дазваляе
Не толькі ад людзей нязнатных родам,
А і ад герцага.
ВІЁЛА
Мне імпануе
Твая манера, капітан, трымацца.
Хоць часта пад прывабным знешнім бляскам
Прырода тоіць гніль, такой заганы
Ў табе я не знаходжу. Мне здаецца,
Што ўсё ў табе — характар і душа —
Адпавядаюць выпраўцы адменнай
Марскога воўка і прыгажуна.
Прашу цябе — я заплачу не скупа,—
Не гавары нікому, хто і што я,
I памажы мне так пераадзецца,
Каб знешні выгляд быў візітнай карткай
Маіх намераў. Я хачу наняцца
Да герцага ў прыслугі. Ну, напрыклад,
Рэкамендуй мяне да іх на службу
Як еўнуха. Я згодна, і павер —
Я ўмею пець, іграць на інструментах,
I дагаджаць ва ўсім змагу як трэба.
Што будзе, тое будзе, марачок,
Адно прашу: пра мой намер — маўчок!
КАПІТАН
Дзе будзе еўнух, будзе і нямы.
Дык, значыць, вы — не вы і мы — не мы!
ВІЁЛА
Вось дзякуй! Ну, вядзі.
Выходзяць.
СЦЭНА III
Дом Алівіі.
Уваходзяць ТОБІ БЭЛЧ і МАРЫЯ.
СЭР ТОБІ
Якога чорта мая пляменніца так ужо гаруе па нябожчыку браце? Ці ж яна не ведае, што гора — жыцця нашага вораг.
МАРЫЯ
Сэр Тобі, пабойцеся бога: вам не шкодзіла б раней вяртацца дадому вечарамі; ваша пляменніца, мая мілэдзі, вельмі перажывае, што вы не ведаеце ні пары, ні часу.
СЭР ТОБІ
Ну і няхай перажывае, пакуль жыве, а памрэ — не будзе.
МАРЫЯ
I ўсё ж вам не пашкодзіла б у сваіх паводзінах пераняць іншую моду.
СЭР ТОБІ
Бач ты, іншую моду! Ніякай іншай моды я не знаю і знаць не хачу. Маё адзенне зусім падыходзіць для таго, каб у ім піць, і гэтыя батфорты — таксама. А калі не, то няхай яны павесяцца на сваіх вушках.
МАРЫЯ
Глядзіце ж, каб гэтыя п’янкі ды гулі вас не раздзелі ды не разулі. Я чула шчэ ўчора, што мая мілэдзі гаварыла тое самае, успамінала і пра нейкага прыдурка-кавалера, якога вы аднойчы ноч-апоўнач прывялі сюды сватацца.
СЭР ТОБІ
Гэта пра каго ж, пра гэтага «Бледнашчокага» — сэра Эндру Эг’ючыка?
МАРЫЯ
Ну пра яго, вашага «Чыкчырыка».
СЭР ТОБІ
Дык ён жа самае тлусценькае залатое цялятка ва ўсёй Ілірыі.
МАРЫЯ
Ну і што з таго?
СЭР ТОБІ
А тое, што ў яго тры тысячы дукатаў прыбытку ў год.
МАРЫЯ
Гэтае залатое цялё — вялікі дурань і абармот, якому тры тысячы — толькі на год.
СЭР ТОБІ
Фэ, сорамна вам так гаварыць. Ён жа грае на віёль-гамбоне і размаўляе на трох ці чатырох мовах — слова ў слова і ўсё са сваёй галавы. У гэтым чалавеку добрыя задаткі ад прыроды.
МАРЫЯ
Ага, задаткі ад прыроды. А хто імі валодае — вы, уроды? Ён не толькі вялікі дурань, а яшчэ і не меншы задзіра. Крый бог, каб у яго яшчэ не было задатку баязлівасці, што стрымлівае яго гарачку ў сварках. Тады б, як кажуць разумныя людзі, яго б скора азадачыла магіла.
СЭР ТОБІ
Клянуся гэтай рукой, мярзотнікі і плеткары ўсе тыя, хто так гаворыць пра яго. Хто яны?
МАРЫЯ
Тыя самыя; яны яшчэ і дадаюць, што ваш «Чыкчырык» напіваецца штовечара, як жаба гразі, у вашай жа кумпаніі.
СЭР ТОБІ
Дык чалавек жа п’е за здароўе маёй пляменніцы. I я буду піць за яе здароўе, аж пакуль не захрасне праход у маім горле і не высахне дно ў вінных бочках Ілірыі. Той палахлівец і смаркач, хто не стане піць за здароўе маёй пляменніцы і піць датуль, пакуль у яго мазгах не закруціць, як у завіруху. Вось так, языкастая пакаёвачка, ці як гэта па-латыні? — castiliano vulgo. А вось і лёгкі на ўспаміне сам Эндру.
Уваходзіць сэр ЭНДРУ ЭГ'ЮЧЫК.
СЭР ЭНДРУ
Сэр Тобі Бэлч! Як маецеся, сэр?
СЭР ТОБІ
Мілейшы мой сэр Эндру!
СЭР ЭНДРУ
Блаславі вас бог, куслівая прыгажуня.
МАРЫЯ
I вас таксама, сэр «Бледнашчочка».
СЭР ТОБІ
Тупай-тупай, сэр Эндру, і смялей!
СЭР ЭНДРУ
Што за яна?
СЭР ТОБІ
Камерыстка маёй пляменніцы.
СЭР ЭНДРУ
Дабрэйшая міс Тупай, мне б хацелася пазнаёміцца з вамі бліжэй.
МАРЫЯ
Мяне завуць Марыя, сэр.
СЭР ЭНДРУ
Дабрэйшая міс Мэры Тупай...
СЭР ТОБІ
Вы памыляецеся, высакародны рыцар, «тупай» значыць пад’язджай, падлашчвайся, атакуй і кладзі на лапаткі.
СЭР ЭНДРУ
Ах, вось што яно такое — «тупанне». Страшнавата, скажу вам, падтупваць да такой у кампаніі, дальбог.
МАРЫЯ
Да пабачэння, сэры пустасмехі!
СЭР ТОБІ
Доблесны рыцар, калі ты яе так адпусціш,— закляну, каб рука твая ва векі вякоў не агаляла клінка.
СЭР ЭНДРУ
Чуеце, міс, калі я вас так адпушчу, то руцэ маёй ніколі не агаляць майго начыння. Ці вы, золатка, думаеце, што ў вашы ручкі трапіў няўмека?
МАРЫЯ
Шкада, што вы не пабывалі ў маіх руках, сэр.
СЭР ЭНДРУ
З прыемнасцю пабываю, ягадка. Вось вам мая рука.
МАРЫЯ
Рука не парука, сэр. Я б вам раіла занесці вашу руку ў паграбок і акрапіць чым-небудзь.
СЭР ЭНДРУ
Навошта, сэрцайка маё? Што азначае ваша метафара?
МАРЫЯ
Тое, што яна ў вас сухаватая, сэр.
СЭР ЭНДРУ
Думаю, што так. Я не такі асёл, каб пры падобных справах утыкаць рукі ў што-небудзь мокрае. Але ўсё-такі, што значыць ваш жарт?
МАРЫЯ
Сухі жарт, сэр.
СЭР ЭНДРУ
А ў вас іх па завязку?
МАРЫЯ
А як жа, сэр. Паўнютка, паўнюсенька; і на кожным пальчыку па жарціку. А цяпер, калі я адпускаю вашу руку, яны ўсе — фырр, і я — за імі ўслед. (Выходзіць.)
СЭР ТОБІ
О, рыцар, табе не хапае добрага кубка канарскага іскрыстага. Ніколі мне не даводзілася бачыць, каб ты так нізка падаў.
СЭР ЭНДРУ
I мне думаецца, што ніколі; магчыма, аднак, толькі тады, калі я падаў ад канарскага. Часамі, праўда, здагадваюся, што ў гэтым чарапку розуму столькі ж, як і ў любога іншага хрысціяніна — простага чалавека. Уся мая бяда, мабыць, у тым, што я вялікі ядок мяса, і думаю — гэта шкодна маім мазгам.
СЭР ТОБІ
Несумненна.
СЭР ЭНДРУ
О, калі б я ў гэтым не сумняваўся, я даў бы сабе зарок і ў рот яго не браць. Заўтра я ад вас адбываю, сэр Тобі.
СЭР ТОБІ
Pourgui, мой дарагі рыцар?
СЭР ЭНДРУ
Што значыць «pourgui»? Ехаць ці не ехаць? Ах, ах, лепш бы мне было патраціць той час, які я змарнаваў на фехтаванне, танцы і паляванне на мядзведзяў,— на вывучэнне моў. На жаль, мне не хапае красамоўства. Адразу відаць — не займаўся чалавек віційствам.
СЭР ТОБІ
А каб займаўся, дык што — на галаве ў цябе звілося б цэлае гняздо?
СЭР ЭНДРУ
А ты думаешь, што ад гэтага валасы палепшалі б.
СЭР ТОБІ
Безумоўна, ты ж бачыш, што без віційства яны ў цябе не віліся.
СЭР ЭНДРУ
Але і без завіткоў яны мне ўсё-такі да твару, га?
СЭР ТОБІ
Дзіва што, завісаюць, як кудзеля з прасніцы; баюся, што якая-небудзь папрадуха зашчэміць цябе паміж каленяў і пачне іх сукаць на верацяно.
СЭР ЭНДРУ
Дальбог жа, заўтра я еду, сэр Тобі. Вашу пляменніцу пабачыць немагчыма. А калі б і пашчасціла, то — чатыры супроць аднаго — я мог бы быць самым першым, каго яна і знаць не захоча. Тут сам граф пускае па ёй слінкі.
СЭР ТОБІ
А ёй на графа начхаць; Яна не выйдзе замуж за чалавека, які б пераўзыходзіў яе багаццем, гадамі, ну і розумам. Сама ў тым бажылася, я колькі разоў чуў. Не журыся, стары, яшчэ не ўсё страчана.
СЭР ЭНДРУ
Застануся яшчэ на месяц, калі так. Сказаць па праўдзе, дык я — чалавек кампанейскі: люблю маскарады, гулюшкі, асабліва тое і другое ў вясёлым спалучэнні, страх як люблю!
СЭР ТОБІ
А ты не скора скісаеш у такіх забавах, рыцар?
СЭР ЭНДРУ
Як і любы ў Ілірыі, хто б сабе ён ні быў, акрамя, вядома, тых, хто вышэй за мяне па рангу. Але з бражнай бочкай я ўсё ж не магу зраўняцца, старына.
СЭР ТОБІ
А ў чым жа ты асабліва дасціпны, рыцар? Можа, у гэтай моднай цяпер гільярдзе?
СЭР ЭНДРУ
Ды як сказаць, падбрыкнуць козлікам умею.
СЭР ТОБІ
А я аддаю перавагу козліку ў закусі.
СЭР ЭНДРУ
Думаю, што і ў адскоках назад са мной мала хто зраўняецца ва ўсёй Ілірыі, дальбог.
СЭР ТОБІ
Дык чаму ж, скажы ты мне, трымаць у тайне такія таленты? Чаму яны за заслонай? Ці, можа, іх завешваюць, каб не запыліліся, як партрэт конкурснай прыгажуні? Чаму ты не ходзіш у царкву маршавым крокам гільярды і не вяртаешся адтуль дадому ў нрыскоках каранты? Модныя ж танцы. Я на тваім месцы ступаў бы толькі з падбрыкамі джыгі, а, прабач, малую патрэбу спраўляў бы ў тэмпе контрданса. Ці ж можна на гэтым свеце ўтойваць свае таленты, скажы ты мне, рыцар? Гляджу вось на вытачаныя лініі тваёй нагі і думаю: як тонка сфармавалася, жэрдка, пад зоркай гільярды!
СЭР ЭНДРУ
О так, нага ў мяне дзябёлая і вельмі не блага выгдядае ў панчосе палымянага колеру. Дык як, наладзім мы сёння якую-небудзь балюшку-весялушку?
СЭР ТОБІ
А чым жа іншым нам, лайдакам, заняцца? Ці мы нарадзіліся не пад хвастом у цяльца?
СЭР ЭНДРУ
Цяльца, цельца!.. У маім уяўленні — гэта грудзі і сэрца.
СЭР ТОБІ
Не, рамантык. Гэта лыткі і сцягнякі. Пакажы лепш свой спрыт, як ты скачаш. Гоп-ля, вышэй, вышэй! Гоп-ля, гоп! Надзвычайна!
Выходзяць.
СЦЭНА IV
Пакой у палацы герцага.
Уваходзяць ВАЛЯНЦІН і ВІЁЛА ў мужчынскім адзенні.
ВАЛЯНЦІН
Калі герцаг і далей будзе рабіць вам такую ласку, Цэзарыё, то вы далёка пойдзеце, ён знае вас усяго тры дні, а вы ўжо тут зусім не чужы.
ВІЁЛА
Адно з двух: альбо вы асцерагаецеся яго зменлівасці, альбо сумняваецеся ў маіх здольнасцях, калі ставіце пад сумненне пастаянства яго любові. Ён што — непастаянны ў сваіх сімпатыях?
ВАЛЯНЦІН
Паверце мне, пастаянны.
ВІЁЛА
Дзякую. Сюды ідзе сам герцаг.
Уваходзяць ГЕРЦАГ, КУРЫЁ і СЛУГІ.
ГЕРЦАГ
Цэзарыё не бачылі, сіньёры?
ВІЁЛА
Я тут, да вашае паслугі, герцаг.
ГЕРЦАГ
(да слуг)
Вы адыдзіце ўоок і пачакайце.—
Цэзарыё, табе мне больш нічога
Няма сказаць. Перад табой, мой хлопчык,
Раскрыў я кнігу таямніц душэўных,
Пагэтаму прашу цябе, мой мілы,
Кіруйся проста да яе з пасольствам.
Адмовы не прымай, стань пры варотах,
Гразі, што ступакамі ўрос у камень
I не скранешся з месца. Патрабуй:
«Мне толькі да яе» — і ўсё.
ВІЁЛА
Мой герцаг,
Калі дзяўчына шчэ ў такой жалобе,
Як кажуць, то яна ж мяне не прыме.
ГЕРЦАГ
Скандаль, пераступай усе граніцы
Прыстойнасці — прыдатны сродкі ўсе
Для дасягнення поспеху.
ВІЁЛА
Дапусцім,—
Графіня прыме, ну, а што далей?
ГЕРЦАГ
О, самае ж галоўнае ў далейшым:
Старайся ўвесь парыў майго кахання,
Ўсю страсць яго раскрыць, каб гэтым самым
Расчуліць, паланіць дзяўчыны сэрца.
Кажы, што я адданым, і пяшчотным,
I верным мужам буду ёй да смерці.
Ты ж лёгка можаш зразумець пакуты
I мой адчай: ты сам яшчэ юнак,
Бо маладое ж маладому верыць
Хутчэй, чым пасланцу ў гадах.
ВІЁЛА
Наўрад,
Я сумняваюся.
ГЕРЦАГ
Павер мне, мілы.
Ачэрніць той шчаслівы твой узрост,
Хто скажа — ты мужчына. Свежасць шчочак,
Румянасць вуснаў, шыйка — ты Дыяна,
Багіня хараства, і сам твой голас,
Пявучы і высокі, зграбнасць рухаў,
Як у дзяўчыны,— ты самой прыродай,
Здаецца, створаны іграць жанчыну.
Я ўпэўнены, што гэтае сузор’е
Тваіх задаткаў тут якраз да месца.
(Да слуг.)
Чацвёра з вас ці пяцера, ступайце
Ўслед за паслом маім, а — хоць і ўсе!
Мне лепш, калі нікога з вас няма тут:
Зрабіў што, не зрабіў — ніхто не бачыць.
Дык ты вярніся, юны друг, з удачай
I зажывеш прывольна, як мы самі —
Усім з табой падзелімся.
ВІЁЛА
Зраблю
Ўсё, што змагу, каб вам яе сасватаць.
(Убок.)
Быць сватам, значыць, быць і добрым хватам.
А што, каб сват сабе яго сасватаў?
(Выходзіць.)
СЦЭНА V
Дом Алівіі.
Уваходзяць камерыстка МАРЫЯ і блазен ФЭСТА.
МАРЫЯ
Не, галубок, калі не скажаш мне, дзе ты валачыўся, дык я і языком не павярну, каб заступіцца. Гаспадыня павесіць цябе, валацугу, за адлучку.
БЛАЗЕН
Няхай вешае. Хто на гэтым свеце навісіцца, той на тым — і д’ябла не пабаіцца.
МАРЫЯ
Чаму гэта?
БЛАЗЕН
Таму, што там ён нічога не ўбачыць.
МАРЫЯ
Складна, але не зусім дакладна. Я магу сказаць, дзе ты падабраў сваю чартоўскую прымаўку.
БЛАЗЕН
Ну дзе, дабрэйшая міс Мэры?
МАРЫЯ
У разбоях, вось дзе, разбойнік. I не дзіва, што ты яе смела абкатваеш у сваіх дурыках.
БЛАЗЕН
Што ж зробіш? Дай бог мудрасці тым, у каго яна ёсць, а дурням — карыстацца сваім талентам.
МАРЫЯ
I ўсё-такі цябе павесяць — гэта ж так доўга недзе швэндаўся! А калі не павесяць, то патураць з двара. Ці гэта табе не ўсё роўна?
БЛАЗЕН
Многіх вісусаў добрая вісельня ратуе ад благой жаніцьбы; прагоняць — скажам: «Дзякуй гэтаму дому, пойдзем к другому».
МАРЫЯ
Упарціся, упарціся, болей заробіш!
БЛАЗЕН
Я не ўпарчуся і не апраўдваюся; проста ў мяне — во памочніца з двух бакоў.
МАРЫЯ
Ага, значыць, калі лопне з аднаго боку, з другога прытрымае. А калі лопнуць абедзве, крый бог, дык і штаны з ног?
БЛАЗЕН
Удала, ей-жа-ей, вельмі ўдала. Шпар, шпар і далей такім манерам. Калі б сэр Тобі перастаў п’янстваваць, ты магла б яму быць самым смачным кусочкам Евінага мяса ва ўсёй Ілірыі.
МАРЫЯ
Прыкусі язык, мярзотнік,— хопіць дурыкаў. Вунь ідзе мая гаспадыня; прасі прабачэння і не блазнуй: табе ж самому будзе лепш. (Выходзіць.)
БЛАЗЕН
О, мудрасць! Калі будзе на тое твая добрая воля, пашлі мне добрую дураслівасць. Тыя разумнікі, якія думаюць, што табой у іх набіты кішэні, вельмі часта аказваюцца набітымі дурнямі. А я ўпэўнены, што цябе мне якраз не хапае, магу выдаваць сябе за разумнага. Бо што сказаў філосаф Свінтафал? «Лепш разумны дурань, чым дурны мудрэц».
Уваходзяць АЛІВІЯ і МАЛЬВОЛЬЁ.
АЛІВІЯ
Блаславі вас бог, мадонна. Ганіце прэч дурное стварэнне...
БЛАЗЕН
Вы што, паглухлі ўсе? Ганіце прэч мілэдзі.
АЛІВІЯ
Прэч, прэч з вачэй, пустапарожні дурань! Вы мне больш не патрэбны. Акрамя сваіх заганных выхадак, вы яшчэ становіцеся проста непрыстойным.
БЛАЗЕН
Два недахопы, мадонна, можна выправіць з дапамогай спагады і добрай парады. Паспагадаўшы пустапарожняму дурню, дайце яму паесці і папіць — вось дурань і запоўніць сваю пустату. А непрыстойнаму парадзьце выправіцца. Калі ён выправіцца, то перастане быць непрыстойным, а калі не пойдзе на папраўку, то аддайце яго на рамонт нашым шаўцам. Усё, што іхнімі рукамі кратана,— так-сяк прыбіта і залатана; дабрадзейнасць з душком залатана грашком, выпраўленыя грахі зладзеяў — міласцю дабрадзеяў. Прыгодны вам гэта няхітры сілагізм — прымайце; не прыгодны — з дурня не спаганяйце. На бязрыб’і і рак — рыба, а ў багатым доме — і дурань мудрэц. Мадонна загадала выштурхнуць блазноту, таму я і паўтараю — праганіце яе!
АЛІВІЯ
Сіньёр, я загадвала прагнаць вас.
БЛАЗЕН
Мяне? Страшэннае непаразуменне! Мадонна, cucullus non facit; monachum — другімі словамі: «і ў блазна галава не булава». Найдабрэйшая, міласэрная мадонна, дазвольце мне даказаць, што іменна вы і ёсць блазнота.
АЛІВІЯ
А вы гэта зможаце?
БЛАЗЕН
Найлепшым чынам, дабрэйшая мадонна.
АЛІВІЯ
Дакажыце.
БЛАЗЕН
Для гэтага я павінен паспавядаць вас.
Дабрадзейная мая мышка, адказвайце мне.
АЛІВІЯ
Раз няма іншай забавы, я гатова.
БЛАЗЕН
Найдабрэйшая мадонна, па кім вы носіце жалобу?
АЛІВІЯ
Найдабрэйшы дурачына, па нябожчыку брату.
БЛАЗЕН
Я думаю, што яго душа ў пекле, мадонна.
АЛІВІЯ
А я ўпэўнена, што яго душа ў раі, неразумны.
БЛАЗЕН
Тым больш неразумна, мадонна, шкадаваць, што душа вашага брата ў раі.— Ганіце прэч дурное стварэнне, сіньёры слугі!
АЛІВІЯ
Што вы думаеце пра гэтага дурня, Мальвольё? Выпраўляецца ён ці не?
МАЛЬВОЛЬЁ
А як жа, і будзе выпраўляцца, пакуль яго не выправяць на могілкі. Няздатнасць, мілэдзі,— згуба для разумных і заўсёды вялікая знаходка дурным.
БЛАЗЕН
Пашлі вам, божа, раптоўную няздатнасць, сіньёр, на вялікую карысць вашай дурасці! Сэр Тобі гатовы прысягнуць, што я не лісіца, але ён і двума грошыкамі не паручыцца, што вы не дурань.
АЛІВІЯ
Што вы на гэта скажаце, Мальвольё?
МАЛЬВОЛЬЁ
Я проста здзіўляюся, як ваша міласць можа знаходзіць задавальненне ў жартах такога бязмозглага нягодніка. Я нядаўна сам бачыў, як ён збянтэжыўся і замоўк перад нейкім фіглярам, а той і сам быў варты жалю. Ён выжыў з розуму, ды і мазгоў у яго не больш, чым у заваляшчым камені. Вось гляньце — ён ужо здаўся. Калі вы самі не смеяцеся і не даяце яму падставы для блазнавання, то ён і — язычок на кручок. Па-мойму, разумныя людзі, што пацяшаюцца з жартаў такіх нанятых блазнаў, нічым не лепшыя за падручных гэтых дурняў. Запэўняю вас!
АЛІВІЯ
О, ды ў вас хворае самалюбства, Мальвольё, і я запэўняю вас. Вы ні ў чым не адчуваеце смаку. Хто велікадушны і не адчувае за сабой віны,— успрыме ўсё тое, што вы лічыце гарматнымі ядрамі, не больш як стрэлы з курынага крыла. Прызнаны блазен не зневажае, хоць ён тым толькі і заняты, што кпіць і здзекуецца, як не зневажае і разумны чалавек, калі ён толькі тое і робіць, што выкрывае і кляйміць.
БЛАЗЕН
Хай табе, мадонна, пашле бог Меркурый дар прыхлушвання за тваю добрую праўду пра блазнаў!
Вяртаецца МАРЫЯ.
МАРЫЯ
Міласцівая мілэдзі, там каля нашых варот стаіць нейкі малады сіньёр; ён вельмі хоча пагаварыць з вамі.
АЛІВІЯ
Ад графа Арсіна, мабыць?
МАРЫЯ
Хто ж яго ведае, мілэдзі. З выгляду такі прыгожы малады чалавек, і світа — людзі прыстойныя.
АЛІВІЯ
Хто з маіх людзей яго не пускае?
МАРЫЯ
Сэр Тобі, мілэдзі, ваш дзядзечка.
АЛІВІЯ
Адклічце яго ад варот, калі ласка; ён з людзьмі не ўмее інакш размаўляць, як толькі лаянкай ды крыкам. Вар’ят, проста сорамна за яго.
МАРЫЯ выходзіць.
Ідзіце туды і вы, Мальвольё. Калі там пасланцы ад графа,— мне нездаровіцца, альбо скажыце, што мяне няма дома. Кажыце ўсё, што вам прыйдзе ў галаву, толькі б адчапіцца.
МАЛЬВОЛЬЁ выходзіць.
Ну вось, сіньёр блазен, самі бачыце, што вашы блазнаванні старэюць і перастаюць падабацца.
БЛАЗЕН
Вы заступаецеся за нас, мадонна, так, як бы ваш старэйшы сын сам быў блазнам — набі, святы Юпітэр, яго чарапок мазгамі. Бо ў аднаго — а вось і ён сам! — у аднаго з вашай радні ведьмі рэдзенька ў яго pia matar (Паказвае на галаву.)
Уваходзіць сэр ТОБІ.
АЛІВІЯ
(сама сабе)
Магу прысягнуць — ён добра выпіўшы.— Хто там каля варот, дзядзя?
СЭР ТОБІ
Пачцівы сіньёр.
АЛІВІЯ
Які сіньёр?
СЭР ТОБІ
Кажу ж, адзін сіньёр, а які... Чума на іх, гэтых марынаваных сяледчыкаў! — Ну, як маешся, дурачына?
БЛАЗЕН
Добранькі наш сэр Тобі!
АЛІВІЯ
Дзядзя, дзядзя, як жа гэта вы з самага ранку дайшлі да такой летаргіі?
СЭР ТОБІ
Літургіі? Ану яе ў балота! Там нехта каля варот.
АЛІВІЯ
Хто ж там, скажыце, нарэшце?
СЭР ТОБІ
Хай сабе і сам д’ябал, калі хоча, мне што з таго? Я вам не брашу, а зрэшты — мне ўсё роўна. (Выходзіць.)
АЛІВІЯ
На каго падобны п’яны — чуеш, блазен?
БЛАЗЕН
На дурнога, вар’ята і тапельца: адзін лішні кубак — адурніць, другі — зваліць, а трэці — утопіць.
АЛІВІЯ
Схадзі пашукай следчага, каб агледзеў майго дзядзьку; ён у трэцяй ступені ап’янення і, мабыць, ужо на дне. Бяжы паглядзі, дзе ён.
БЛАЗЕН
Пакуль што, мадонна, ён толькі вар’яцее, і дурню ў самы раз у кампанію з вар’ятам. (Выходзіць.)
Вяртаецца МАЛЬВОЛЬЁ.
МАЛЬВОЛЬЁ
Ваша міласць, той малады чалавек клянецца, што яму неадкладна трэба штось такое вам сказаць. Я яму гавару, што вы хворыя; ён адказвае, што яму ўжо так сказалі, таму ён і дамагаецца дазволу пагаварыць з вамі. Я тлумачу, што вы спіце; яму быццам бы і гэта вядома і таму ён спяшаецца да вас з нейкай навіной. Што яму яшчэ сказаць, ваша міласць? Ён, здаецца, прадбачыць любую нашу адгаворку.
АЛІВІЯ
Скажыце, што са мной размовы не будзе.
МАЛЬВОЛЬЁ
Так ужо было сказана, а ён кажа, што застанецца нерухома каля варот, як слуп пры ганку шэрыфа, і будзе стаяць, пакуль не дачакаецца размовы з вамі.
АЛІВІЯ
Якога роду гэты чалавек?
МАЛЬВОЛЬЁ
Мужчынскага, якога ж яшчэ!
АЛІВІЯ
Якіх манер, я маю на ўвазе.
МАЛЬВОЛЬЁ
Вельмі благіх, ваша міласць: настойліва патрабуе сустрэчы і не пытаецца, жадаеце вы яе ці не.
АЛІВІЯ
Які ён сабой? У гадах?
МАЛЬВОЛЬЁ
Каб сказаць мужчына, дык не, недаростак, а для хлапчука — пераростак; нешта накшталт зялепушкі-яблыка альбо гарохавага стручка ў «лапатачках» — і не надта каб мужчына, і не зусім каб хлапчук. Абліччам прывабны і ў гаворцы порсткі, як скакунок. Глядзіш на яго і думаеш: дзіця горкае, яшчэ ж толькі-толькі матчына малако аблізаў з вуснаў.
АЛІВІЯ
Хай пройдзе сюды. Паклічце маю камерыстку.
МАЛЬВОЛЬЁ
Шаноўная Мэры, мілэдзі кліча! (Выходзіць.)
Вяртаецца МАРЫЯ.
Падайце пакрывала і вуаль; папраўце тут на галаве. Ну што ж, выслухаем яшчэ раз пасольства ад Арсіна.
Уваходзяць ВІЁЛА і СВІТА.
ВІЁЛА
Хто з вас высокашаноўная гаспадыня гэтага дома?
АЛІВІЯ
Можаце гаварыць са мной. Я буду адказваць за яе. Што пажадаеце?
ВІЁЛА
Найпрамяністая, найцудоўнейшая, непараўнальнейшая прыгажосць, скажыце мне, вы гаспадыня дома ці не вы, бо я ніколі не меў шчасця і гонару яе бачыць? Мне б не хацелася дарэмна рассыпаць жамчужыны сваёй прамовы не толькі таму, што яна бліскуча складзена, але яшчэ і таму, што мне нялёгка было завучыць яе на памяць.— Добрыя прыгажуні, не раньце майго сэрца сваім смяшком. Я вельмі чулы нават да самага нязначнага непачцівага абыходжання.
АЛІВІЯ
Адкуль вы завіталі да нас, сіньёры?
ВІЁЛА
Я магу сказаць вельмі нямногае звыш таго, што я завучыў, а ваша пытанне — па-за тэкстам маёй ролі. Дабрэйшая, міласэрнейшая сіньёрына, дайце мне сціплую ўпэўненасць у тым, што вы — гаспадыня гэтага дома, каб я мог працягваць сваю прамову па тэксце.
АЛІВІЯ
Вы камедыянт?
ВІЁЛА
Не, глыбакачулае сэрцайка, не! I ўсё-такі — хай знявечаць мяне клыкі каварства,— калі ілгу! — я нё тое што разыгрываю. Вы гаспадыня дома?
АЛІВІЯ
Калі я не прысвойваю нічыіх правоў, то я сама.
ВІЁЛА
Само сабой разумеецца, калі вы — гэта вы, то вы іх і прысвойваеце, бо тое, ад чаго ваша добрая воля адмовіцца, вы не маеце права ўтойваць. Але гэта ўжо за рамкамі майго даручэння. Лепш пачну ўсхваляльную ў ваш адрас прамову, а потым адкрыю і самае сэрцайка майго пасольства.
АЛІВІЯ
Пачніце з самага істотнага ў ёй; мы даруем вам, калі ўсхваленні будуць апушчаны.
ВІЁЛА
Вельмі шкада. Мне каштавала немалых намаганняў завучыць іх, і яны паэтычныя.
АЛІВІЯ
Тым больш верагодна, што яны няшчырыя. Прашу вас, пакіньце іх пры сабе. Я чула, што вы дзёрзка паводзілі сябе каля нашых варот, і дазволіла вас прыняць хутчэй з цікавасці зірнуць на вас, чым слухаць. Калі вы чалавек разважлівы і разумны, то скажыце коратка, што вам ад нас трэба, і вяртайцеся дадому. Цяпер не тая квадра месяца, каб мне ўступаць тут з кім-небудзь у бясконцыя дыялогі.
МАРЫЯ
Ці не павярнуць вам, сіньёр, свой карабель у сваю затоку? Вось вам бог, а вунь — парог!
ВІЁЛА
Не, дабрэйшы швабрмайстар! Я яшчэ пагайдаюся ў вашай гавані.— Ахаладзіце крышачку гарачку вашага велікана, чароўнейшая гаспадыня дома. Я ўсё-такі пасол, як вы лічыце?
АЛІВІЯ
Вы, напэўна, збіраецеся паведаміць нам што-небудзь агіднае, калі праяўляеце такую прытарную пачцівасць. Выказвайце, што вам даручана.
ВІЁЛА
Яно — толькі для вашых вушэй. Я прынёс не аб’яўленне вайны і не патрабаванне непасільнай кантрыбуцыі. У руцэ пасланніка — галінка алівы, а ў яго словах — мір і добразычлівасць.
АЛІВІЯ
Аднак жа ваша ўступленне ў межы нашых уладанняў азмрочвала непачцівасць з вашага боку. Хто вы такі? Чаго вы хочаце ад нас?
ВІЁЛА
Непачцівасць, якая была праяўлена за варотамі, была адказам на непачцівую сустрэчу. Хто я такі і чаго я хачу — так жа таямніча, як тайна дзявочай чэснасці: для вашых вушэй яна — святыня, для старонніх — прафанацыя.
АЛІВІЯ
Пакіньце нас адных, сіньёры; хочацца паслухаць, што гэта за святыня.
МАРЫЯ і СЛУГІ выходзяць.
Ну, слухаю вашу прамову, сіньёр.
ВІЁЛА
Чароўнейшая з чароўных...
АЛІВІЯ
Невычарпальная ў вас тэма: з якога канца ні пачняце, усё тое ж самае. Дзе ж яе сарцавіна, так сказаць — кульмінацыйны пункт?
ВІЁЛА
У грудзях у Арсіна.
АЛІВІЯ
У яго грудзях? А ў якім жа раздзеле?
ВІЁЛА
Калі адказваць метадычна, то ў самым першым.
АЛІВІЯ
О, пра гэта я ўжо чытала — трафарэтная ерась! Больш вам няма чаго сказаць?
ВІЁЛА
Дабрэйшая сіньёрына, дазвольце мне глянуць на ваша аблічча.
АЛІВІЯ
А што —ваш гаспадар даручыў вам весці перагаворы з маім абліччам? Вось вы і адступілі ад завучанага тэксту. Ну што ж, мы адкінем фіранку і пакажам вам усю карціну. (Адкідвае вуаль.) Глядзіце, сіньёр, вось такой я была толькі што. Ну, як, неблагі жывапіс?
ВІЁЛА
Надзвычайна, калі толькі ўсё гэта боскае тварэнне.
АЛІВІЯ
Фактура трывалая, сіньёр, і фарбы змогуць процістаяць і вятрам, і непагодзе.
ВІЁЛА
Якая дасканаласць прыгажосці!
Сама прырода тонкімі мазкамі
Размеркавала белізну і чырвань,
Як ні на кім. Паслухайце, мадонна,
Вы б засталіся самай бессардэчнай
З усіх жанчын, калі б сваю красу
Ў магіле пахавалі, не зрабіўшы
У спадчыну для свету свой адбітак.
АЛІВІЯ
О, сіньёр, я не буду такой бессардэчнай; я паклапачуся, каб выдалі каталогі і алеаграфіі майго хараства; яно пройдзе па ўсіх інвентарных кнігах, кожная яго часцінка будзе пранумаравана і прыкладзена да майго спадчыннага завяшчання. Так, напрыклад, вось гэта прыналежнасць, інвентарны нумар адзін,— вусны, дастаткова пунсовыя; альбо нумар два — два блакітныя вокі, з навекамі да іх; пасля — шыя, адзін падбародак і гэтак далей. Вас прыслалі сюды, каб мяне ацаніць?
ВІЁЛА
Я бачу, хто вы; вы — сама гардыня,
Але калі б былі вы нават д’яблам,
Вы неадольныя ў сваёй красе. Мой герцаг
Кахае вас, і гэтакім каханнем
Грэх грэбаваць, калі б на вас была
Не цёмная вуаль і пакрывала,—
Карона першай прыгажуні свету!
АЛІВІЯ
У чым жа да мяне яго пачуцці
Вы заўважалі?
ВІЁЛА
У патоках слёз,
Гаротным уздыханні, ува ўсім;
Як гром з маланкаю, яго каханне.
АЛІВІЯ
Мае пачуцці да яго ваш герцаг
Выдатна ведае: ён мне не мілы.
Ён доблесны, я гэта дапускаю,—
Багаты, знатны, малады і дужы —
Я гэта знаю ўсё, і што ў народзе
Яму хвала за шчодрасць і вучонасць
Дый за адвагу. I самой прыродай
Ён не пакрыўджаны — прыгожы з твару,
Асаністы і рослы, але ўсё ж
Я не магу кахаць яго. Ён сам
Даўно мог даць сабе такі ж адказ.
ВІЁЛА
Калі б
Я сам вас пакахаў, як ён, так палка
I так зазнаў пякельныя пакуты,
Што белы свет не міл, то ваш адказ
Мне здаўся б бессэнсоўным, неразумным,
Незразумелым.
АЛІВІЯ
Што ж бы вы зрабілі?
ВІЁЛА
Шалаш бы з вербалозніку паставіў
Пры браме вашай і, як дзень, так ноч,
Прасіў і клікаў бы душу ў тым доме
Адклікнуцца. Складаў бы ў яе гонар
Рамансы аб каханні нешчаслівым
I распяваў бы іх у змроку ночы;
Палохаў бы ваколіцу і ўзгоркі,
Каб наш пляткар і перасмешнік — рэха
Ўсё паўтарала: «О, мая Аліва!»
Так нават паміж небам і зямлёй
Вы не знайшлі б спакою, аж пакуль
Не злітаваліся б.
АЛІВІЯ
Так, вы маглі б
Дабіцца многага. А хто вы родам?
ВІЁЛА
Я лёсам задаволены, ды род мой
Усё-такі вышэйшы, я — з дваранства.
АЛІВІЯ
Вяртайцеся дадому, монсіньёр,
I далажыце так: на узаемнасць
Няхай не спадзяецца, і пасольстваў
Больш слаць не мае сэнсу; толькі вы,
Магчыма, зойдзеце сказаць мне, як
Ён успрыняў адказ. Цяпер — бывайце!
Вось за паслугі вам у знак падзякі.
ВІЁЛА
Схавайце кашалёк, я не хлапчук,
Што на пасылках; вашу ўзнагароду
Чакае гаспадар мой, а не я.
Жадаю вам, каб вы сваё каханне
Каменнаму адрасавалі сэрцу
I каб яно сустрэла ваш парыў
З такой пагардаю, як вы сустрэлі
Пачуцці герцага. Цяпер — бывайце,
Красуня цвёрдакаменная жорсткасць!
(Выходзіць.)
АЛІВІЯ
«А хто вы родам?» — я ў яго спытала.
«Я лёсам задаволены, ды род мой
Усё-такі вышэйшы, я — з дваранства».
I можна веры даць, што гэта так.
Тваё аблічча, стан, манеры, розум,
Нарэшце, мова — выдаюць пароду,
Дый пяцікратны герб!.. Але не будзем
Спяшыць: паспех — людзям на смех, гавораць;
Не тахкай, сэрца, сцішся! Гэты сват
Усё-такі не герцаг. Вельмі дзіўна.
Няўжо так лёгка падхапіць заразу?..
Я адчуваю, як той прыгажун
Пранік няўлоўным і нячутным крокам
У глыбіню вачэй маіх. Ну што ж,
Пранік — не выганіш.— Мальвольё, дзе вы?
Вяртаецца МАЛЬВОЛЬЁ.
МАЛЬВОЛЬЁ
Я да паслугі вашай.
АЛІВІЯ
Даганіце
Таго гаваруна, што зараз выйшаў,
Ну — пасланца Арсіна. Ён пакінуў
Пярсцёнак тут, мяне не запытаўшы,
Я згодна ўзяць дарунак ці не згодна.
Скажыце так: пярсцёнка мне не трэба;
Я не хачу, каб гэты падарунак
Ільсціў яго гаспадару Арсіна
Пустой надзеяй. Я не для яго.
Дадайце пасланцу няўзнак, між іншым,
Што калі б ён зайшоў да нас хоць заўтра,
То гаспадыня — значыць я — сказала б,
У чым была прычына. Ну, бяжыце!
МАЛЬВОЛЬЁ
Я — вопрамеццю, куляй, ваша міласць.
(Выбягае.)
АЛІВІЯ
Што я раблю, сама не разбяру,
А што, як зрок не прывядзе к дабру?
Лёс, вырашай,— мы можам памыліцца.
Хай будзе тое, што павінна збыцца.
(Выходзіць.)
АКТ II
СЦЭНА І
Марскі бераг.
Уваходзяць АНТОНІА і СЕБАСЦЬЯН.
АНТОНІА
Значыць, застацца вы не хочаце і не хочаце, каб я ішоў за вамі?
СЕБАСЦЬЯН
Не сярдуйце, не хачу. Мае зоркі свецяць нада мной цьмяна; баюся, што неспагадная хмарнасць майго лёсу можа азмрочыць і ваш; пагэтаму я вымушаны прасіць у вас дазволу ісці з усімі сваімі злыбедамі аднаму. Было б няўдзячнай узнагародай за вашу прыязнасць і любоў ускладаць частку іх на вас.
АНТОНІА
Дазвольце мне хоць даведацца, куды вы накіроўваецеся ?
СЕБАСЦЬЯН
Не трэба пытаць, прыяцель; узяты мной напрамак — не што іншае, як вандроўка: гіайду куды вочы глядзяць. У вашых роспытах я заўважаю такое неацэннае пачуццё сціпласці, якое, мне здаецца, не дазваляе вам спытаць і пра тое, што я жадаў бы трымаць толькі ў сабе. Пагэтаму маё пачуццё такту падказвае раскрывацца ва ўсім самому. Дык вось, Антоніа, вы павінны ведаць, што маё хроснае імя Себасцьян, якое я пазней змяніў на Радрыга. Мой бацька быў той самы Себасцьян у Месаліне, пра якога, мне вядома, вы чулі. Ён, нябожчык, пакінуў нас двое — мяне і сястру; па волі нябёс мы, двайняты, з’явіліся на гэты свет адначасова; незразумела толькі, чаму не было іх волі, каб мы і на той свет адправіліся разам. Гэта вы, добры чалавек, рассудзілі інакш, бо за нейкую гадзіну да таго, як вы вывудзілі мяне з прыбою, мая сястра пайшла на дно.
АНТОНІА
Пракляты шторм!
СЕБАСЦЬЯН
Хоць мы, як сцвярджалі знаёмыя, былі падобныя адзін на аднаго, як дзве кроплі вады, сястру маю, прыяцель, многія лічылі казачнай прыгажуняй. I я, хоць тады не мог згаджацца з такой узнёслай ацэнкай, цяпер магу смела сказаць і думаю, што без перабольшання,— гэта была дзяўчына такой душы, якую б і сама зайздрасць не магла не назваць цудоўнай. Яна ўжо там, дарагі прыяцель, у бездані салёных патокаў, і я ўсякі раз гатовы ўспаміны аб ёй тапіць у сваіх салёных слязах.
АНТОНІА
Даруйце мне, сіньёр, калі я, можа, не зусім добра даглядаў вас.
СЕБАСЦЬЯН
Ды што вы, дабрэйшы Антоніа; гэта вы даруйце мне за прычыненыя турботы і клопат.
АНТОНІА
Калі вы не хочаце забіць мяне за маю любоў, дазвольце застацца хоць вашым слугой.
СЕБАСЦЬЯН
Дарагі Антоніа, калі вы не хочаце звесці са свету тое, што самі ж вярнулі з таго свету,— не прасіце аб гэтым. Развітаемся адразу. Маё сэрца разрываецца ад болю — па натуры я вельмі падобны да сваёй маці. Яшчэ адно слова, і мае вочы без языка раскажуць, які я... Я бяру напрамак да двара графа Арсіна. Бывайце! (Выходзіць.)
АНТОНІА
Пайшоў. Няхай жа пойдзе з ім і літасць
Усіх багоў. Я з ім пайсці не мог —
Там ворагі мае, а лепш бы ўдвох.
Пагроза там, але — такой бяды:
Ён дарагі мне, я іду туды!
(Выходзіць.)
СЦЭНА II
Уваходзіць ВІЁЛА, за ёй — МАЛЬВОЛЬЁ.
МАЛЬВОЛЬЁ
Ці не вы толькі што былі ў графіні Алівіі?
ВІЁЛА
Толькі што адтуль, сіньёр, і, не спяшаючыся, паспеў дайсці толькі дасюль.
МАЛЬВОЛЬЁ
Яна вяртае вам гэты пярсцёнак, сіньёр; вы не задалі б мне турботы бегчы ўслед, калі б забралі яго з сабой. Графіня наказала яшчэ дадаць, каб вы пераканалі вашага гаспадара ў марнасці яго дамаганняў: ён ёй зусім не патрэбны. I яшчэ не ўсё,— каб вы ў далейшым не асмельваліся з’яўляцца тут па яго справах, за выключэннем толькі таго разу, калі б вы маглі прыйсці паведаміць ёй, як ваш гаспадар усё гэта ўспрыме. Так што — прашу прыняць.
ВІЁЛА
Пярсцёнак я ўручыў, вяртаць не трэба.
МАЛЬВОЛЬЁ
Прабачце, сіньёр. Вы свой падарунак не ўручылі ёй, а са злосцю шпурнулі, і графіня пажадала, каб такім жа чынам ён і быў вернуты. Калі вы лічыце, што гэты пярсцёнак варты таго, каб па яго нагнуцца ды падняць,— вунь ён пакаціўся да вашых ног. Калі ж не, то няхай ён будзе здабычай таго, хто яго знойдзе. (Выходзіць.)
ВІЁЛА
Што значыць гэта ўсё? Пярсцёнка ёй
Не пакідала я. Няўжо фартуна
Яе зачаравала мной? Магчыма.
I сапраўды, з якім замілаваннем
Глядзела, аж здавалася, што позірк
Не тое кажа, што язык. Часамі ж
I ў роспытах яе мне заўважаўся
Той разнабой між пачуццём і словам,
Калі ўкахаешся. Няма сумнення —
Сват герцага сабе яе сасватаў!
А гэты грубы пасланец з пярсцёнкам —
Праверка, хітрасць — клюне ці не клюне.
Ніякага пярсцёнка гаспадар мой
Не пасылаў. О, тут віноўнік я!
Што ж, калі так, то лепш бы беднай ёй
У мару закахацца. Тут віною —
Касцюм, касцюм! Пад ім, як пад эгідай,
Нярэдка дзейнічае хітры вораг.
Прыгожы хлус без цяжкасці пакіне
Ў жаночым мяккім сэрцы свой адбітак.
Такі, на жаль, наш род, і вінаваты
Не самі мы, а наша мяккацеласць.
Якім ён створан з цела і без грэху,
Такім ён быў і ёсць,— кажу без смеху.
Дык як жа быць? Яе кахае герцаг,
Я, бедны монстр,— яго, яна — мяне,
Зусім не распазнаўшы, хто і што я.
Што ж выйдзе? Калі я ў вачах у графа —
Мужчына, значыць, для яго пачуццяў
Няма падстаў, а калі я жанчына —
Алівіі хоць плач. О, сум і сплін:
Як ні прыкінеш, а выходзіць — клін!
Ну, час, цяпер усё ў тваіх руках:
Тут вузел мёртвы — мне не па зубах!
(Выходзіць.)
СЦЭНА III
Дом Алівіі.
Уваходзяць сэр ТОБІ і сэр ЭНДРУ.
СЭР ТОБІ
Праходзь, сэр Эндру, смялей. Не быць у пасцелі пасля поўначы — значыць устаць ні свет ні зара; а «diliculo sergere — хто рана ўстае...». Канец ты ведаеш сам.
СЭР ЭНДРУ
Не, дальбог, не ведаю. Я толькі ведаю, што быць на нагах у позні час — значыць быць на нагах у позні час.
СЭР ТОБІ
Памылковае заключэнне, а гэта я ненавіджу, як парожнюю кварту. Быць на нагах за поўнач, а пасля класціся спаць — гэта рана; так што класціся спаць пасля поўначы — значыць класціся спаць рана. Жыццё наша, як сцвярджае навука, складаецца з чатырох элементаў — зямлі, паветра, агню і вады. Як ты думаеш?
СЭР ЭНДРУ
Навука сцвярджае так, а па-мойму яно хутчэй складаецца з ядзення і піцця.
СЭР ТОБІ
Ты мудры, як сава. Пагэтаму давай будзем есці і піць. Гэй, Марыяна, гладыш віна!
Уваходзіць БЛАЗЕН.
СЭР ЭНДРУ
Вось і дурань, дальбог!
БЛАЗЕН
Як вы тут, сардэчныя мае? Глядзелі калі-небудзь на шыльду «Нас трое»? Ну,— на тую, на якой дзве асліныя морды, а трэці — разявака перад шыльдай?
СЭР ТОБІ
Пазіраем на цябе, асёл. Падсуседжвайся. Зацягнем застольную.
СЭР ЭНДРУ
Гатоў пабажыцца, у дурня адмысловы галасок. Я не пашкадаваў бы кашалька, каб мець і такую ножку, як у яго, і такі чароўны галасок. Сапраўды, ты ўчора вечарам быў проста беспадобны ў сваім блазнаванні, калі «марозіў» пра караван Піграграмітуса і вапіянцах на нейкім Квеўбускім экватары. Гэта была сапраўдная ўмора, дальбог! Я паслаў табе шэсць пенсаў для тваёй сяброўкі. Ты атрымаў іх?
БЛАЗЕН
Я прыкараваніў ваш «брызенцік». А як жа інакш? У Мальвольё нос на траіх рос — пранюхае за вярсту; у маёй дарагушкі ручкі — заграбушкі, а мы з вамі мірмідонцы-салдаты, а не магнаты.
СЭР ЭНДРУ
Надзвычайна! З усіх тваіх блазнаванняў гэта адно з найлепшых. Давай — песню.
СЭР ТОБІ
Давай, давай! Вось табе шэсць пенсаў, зацягвай песню.
СЭР ЭНДРУ
I ад мяне на чай таксама. Калі ўжо сэр Тобі дае, дык...
БЛАЗЕН
Дык вам і бог даў. Вы якую ж песню хацелі б: любоўную ці павучальную?
СЭР ТОБІ
Любоўную, любоўную.
СЭР ЭНДРУ
О, о, толькі такую. Мне павучэнняў не трэба.
БЛАЗЕН
(спявае)
Ночка чорная, як сажа,
Пастаю, мо песня скажа,
Дзе каханай след.
Бегаць нечага далёка,
На спатканне выйсці лёгка:
Маладзён — не дзед.
СЭР ЭНДРУ
Надзвычайна ўдала, далібог!
СЭР ТОБІ
Добра, проста добра.
БЛАЗЕН
(спявае)
Пакуль любіцца, любіся;
Пакуль молад, весяліся,
Не марнуй начэй.
Заляцанняў час кароткі.
Пацалунак мой салодкі.
Ну, хадзі ж хутчэй.
СЭР ЭНДРУ
Салодкамоўны галасок, слова рыцара!
СЭР ТОБІ
Як шклом па піле.
СЭР ЭНДРУ
Невыносна шкляны, дальбог жа!
СЭР ТОБІ
Калі слухаць носам, дык хоць і соладка казытна, але ўсё-такі праціўна. Дык мы пусцім неба ўпрысядкі ці не, я пытаюся? Спудзім сыча такой кругавой застольнай, каб ёю тры душы выматала, га? Пачнём?
СЭР ЭНДРУ
Калі вы мяне паважаеце, то давайце. Я на кругавых застольных пры добрай закусі сабаку з’еў.
БЛАЗЕН
Пры нашай мілэдзі, сіньёр, ёсць сабачкі, што і падкусяць і з’ядуць каго хочаце.
СЭР ЭНДРУ
Дзіва што — з’ядуць! Спяём «Ты круцель».
БЛАЗЕН
«Памаўчы, круцель» — гэту, рыцар? Я вымушаны буду ў песні называць вас круцялём, рыцар.
СЭР ЭНДРУ
Э, ці ўпершыню я даю падставу людзям называць сябе і круцялём і плуцягам. Пачынай, блазнота. Пачынаецца так: «Памаўчы, круцель».
БЛАЗЕН
Я ніколі не пачну, калі буду маўчаць.
СЭР ЭНДРУ
Ой, бесталковы, дальбог. Пачынай!
Спяваюць кругавую застольную.
Уваходзіць МАРЫЯ.
МАРЫЯ
Што гэта за каціны канцэрт вы тут развялі? Калі мілэдзі яшчэ не паклікала дварэцкага і не загадала пратурыць вас за вароты, то можаце мне ні ў чым не верыць.
СЭР ТОБІ
Ваша мілэдзі — кітаянка, мы — палітыкі, Мальвольё — навушнік, а наша тут тройца — «Тры веселуны». Я што — не адзінакроўны з ёй? Не з аднаго з ёй гнязда? Тралі-валі, графіня вялікая!
(Спявае.)
«У біблейскім Вавілоне
Быў я ў жончыным прыгоне».
БЛАЗЕН
Забі мяне гром, рыцар, ён — выліты блазен.
СЭР ЭНДРУ
О так, такія кулькі ён, захацеўшы, адлівае не блага; я таксама добры адлівака. У яго гэта выходзіць больш далікатна, а ў мяне затое больш натуральна.
СЭР ТОБІ
(спявае)
«Тыдні два пасля каляд...»
МАРЫЯ
Цішэй, богам прашу,— цішэй!
Уваходзіць МАЛЬВОЛЬЁ.
МАЛЬВОЛЬЁ
Шаноўныя гулякі, вы павар’яцелі, ці што? Няўжо вам не стае розуму, прыстойнасці, гонару, нарэшце, каб не рабілі стукату-грукату, як бляхары, у глухую поўнач? Ці, можа, вы лічыце дом маёй гаспадыні піўнушкай, што гарлапаніце свае кравецкія дрындушкі, не сцішаючы ні буянага разгулу, ні голасу? Ёсць у вас хоць якая павага да месца, людзей на гэтым месцы, хоць які-небудзь такт, скажыце вы мне?
СЭР ТОБІ
Такт, сіньёр, мы ў сваіх песнях трымаем. Правальвай!
МАЛЬВОЛЬЁ
Сэр Тобі, вы прымушаеце мяне выпаліць вам адкрыта ўсё. Мая гаспадыня распарадзілася давесці вам да ведама, што хоць яна і прыняла вас, як сваяка, у свой дом, тым не менш яна не мае нічога агульнага з вашымі папойкамі. Калі вы можаце адмежаваць сябе ад усіх вашых непрыстойнасцей, вы — жаданы госць у гэтым доме. Калі ж не, то будзьце ласкавы развітацца з ёй. Яна з вялікай ахвотай пажадае вам шчаслівай дарогі.
СЭР ТОБІ
«Разлука надышла.
Ну, што ж, бывай!»
МАРЫЯ
Сціхніце, дарагі сэр Тобі.
БЛАЗЕН
«Журбу ў вачах За ўсмешкай не хавай».
МАЛЬВОЛЬЁ
Вы што — здзекавацца?
СЭР ТОБІ
«Не, не памру! Ніколі не памру».
БЛАЗЕН
Сэр Тобі, міленькі,— вярзеш муру.
МАЛЬВОЛЬЁ
Гэта не робіць вам вялікага гонару.
СЭР ТОБІ
«Нам прэч яго прагнаць?»
БЛАЗЕН
«Ну, гэта так сказаць».
СЭР ТОБІ
«Пайшоў у будку, пустазвон!»
БЛАЗЕН
«Ах, не, глядзі — цябе ж прагоняць вон».
СЭР ТОБІ
Збіліся з панталыку, спявак. Не туды заехаў.— А ты што там у яе — вялікая шышка, шаноўны? Дварэцкі — гэта ўсяго толькі лёкай, халуёк. Ці ты думаеш, што калі ты такі анёлак, дык не павінна быць ні піражкоў, ні піва?
БЛАЗЕН
Так, так. Прысягаю святой Аннай, што і наш жываток просіць праз раток.
СЭР ТОБІ
Святая праўда твая, дурачына.— А ты марш жыва ў будку і натры свой ланцужок мякішам.— Нясі гладыш віна, Марыя!
МАЛЬВОЛЬЁ
Містрыс Мэры, калі б вы лічылі, што міласць вашай дабрадзейнай гаспадыні варта нечага большага, чым пагарды, вы не сталі б патураць такім ганебным паводзінам. Яна пра ўсё даведаецца, прысягаю гэтай рукой. (Выходзіць.)
МАРЫЯ
Ідзі, ідзі, пратрасі свае асліныя вушы.
СЭР ЭНДРУ
Святой бы справай было, як і глынуць кубачак, калі чалавек галодны,— выклікаць яго на дуэль, а потым парушыць слова і пакінуць таго шалахвоста ў дурнях. Дальбог, праўда!
СЭР ТОБІ
Зрабі гэта, рыцар. Я напішу табе тэкст выкліку альбо перадам яму тваё абурэнне вусна.
МАРЫЯ
Любенькі сэр Тобі, перацярпіце вы гэтую ноч. Пасля таго як той малады графаў пасланец пабываў у маёй гаспадыні, яна стала проста сама не свая. А што датычыць моські Мальвольё...
СЭР ЭНДРУ
Мёсье, вы хацелі сказаць, містрыс?
МАРЫЯ
Ага ж, моські Мальвольё, то даручыце яго мне. Калі я яго не пашыю ў дурні і не зраблю пасмешышчам перад кожным сустрэчным-папярэчным, лічыце мяне недапекай, якая не ўмее роўна ляжаць у ложку. Я ўпэўнена, што гэта ў мяне выйдзе цюцелька ў цюцельку.
СЭР ТОБІ
Цікава, цікава. Раскажы нам што-небудзь пра яго.
МАРЫЯ
Яшчэ чаго! Праўда, ён іншы раз паводзіць сябе як пурытанін.
СЭР ЭНДРУ
Ого, каб я гэта ведаў, адпаласаваў бы яго тут, як зброднага сабаку.
СЭР ТОБІ
Што? За тое толькі, што ён пурытанін? А якія ў цябе пераканаўчыя падставы, ваяўнічы рыцар?
СЭР ЭНДРУ
Пераканаўчых падстаў у мяне няма, але падстаўкі, каб дабрацца да яго фізіі, у мяне дастатковыя.
МАРЫЯ
Ніякага ён д'ябла не пурытанін, і наогул — ні рыба ні мяса. Ён проста графінін угоднічак, крыўляка-вослік, які дзяўбе і дзяўбе ўсім правілы паводзін, падкладваючы іх, як каню сена, цэлымі ахапкамі. Сам сябе выдае — уга, што-та я, і, як яму здаецца, сам такая ўжо маляваная карцінка, што ўсе быццам толькі аб тым і мараць, каб утрэскацца ў такога херувімчыка. Вось па гэтай яго загане мая помста і знойдзе балючае месца ўдарыць.
СЭР ТОБІ
А што ты надумала зрабіць?
МАРЫЯ
Хачу падкінуць на яго сцежку такія-сякія няясныя любоўныя пасланні; у іх па апісанні колеру бародкі, формы ног, паходкі, вачэй і прыплюснутай лабаціны ён беспамылкова пазнае самога сябе. Я ўмею пісаць амаль аднолькавым почыркам з маёй мілэдзі, вашай пляменніцай. Там, дзе мы ўжо забыліся, калі і што хто пісаў, мы ледзьве адрозніваем, чыя там была рука.
СЭР ТОБІ
Надзвычайна! Я ўжо носам чую, чым тут пахне.
СЭР ЭНДРУ
Ваш план, містрыс, і мне казыча ў носе.
СЭР ТОБІ
Ён падумае, што пісьмы, якія ты яму падкінеш, пісаны маёй пляменніцай і што яна ўтрэскалася ў яго?
МАРЫЯ
О, о, мой план сапраўды жарэбчык такой масці.
СЭР ЭНДРУ
I ваш жарэбчык зробіць з дварэцкага асла?
МАРЫЯ
У такім разе зробіць, не сумняваюся.
СЭР ЭНДРУ
Вось будзе сцэна, дальбог!
МАРЫЯ
Каралеўская пацеха, будзьце ўпэўнены. Я зараней ведаю, што маё зелле на яго падзейнічае. Вас абодвух, а блазен няхай будзе трэці, я прыткну ў цянёк у тым месцы, дзе ён знойдзе пісьмо. Панаглядаеце, як ён будзе яго сабе тлумачыць. А пакуль што кладзіцеся спаць і няхай вам тое сніцца, што павінна адбыцца. Дабранач! (Выходзіць.)
СЭР ТОБІ
Добрай ночы Пентазілея, царыца амазонак.
СЭР ЭНДРУ
Бядовая дзеўка, дальбог!
СЭР ТОБІ
Учэпістая, як ганчак чыстай крыві. I па мне душу
раняе, нягодніца. Ну, дык як у цябе?
СЭР ЭНДРУ
I па мне аднойчы раняла душу адна...
СЭР ТОБІ
Пайшлі спаць, рыцар. Табе трэба адправіць ганца да сваіх, каб прыслалі яшчэ грошай.
СЭР ЭНДРУ
Калі я не ўсватаю вашай пляменніцы, я здорава сеў на мель.
СЭР ТОБІ
Не стагні, а пасылай па грошы, рыцар. Калі ўрэшце яна табе не дастанецца, абзывай мяне хоць сівай кабылай.
СЭР ЭНДРУ
Калі не дастанецца, можаце мне ні ў чым не верыць, і як вы сабе хочаце.
СЭР ТОБІ
Пайшлі, пайшлі. Я згатую жжонку, і апахмелімся. Класціся спаць цяпер ужо позна. Рушылі, рыцар, рушылі.
Выходзяць.
СЦЭНА IV
Палац Герцага.
Уваходзяць ГЕРЦАГ, ВІЁЛА, КУРЫЁ і іншыя.
ГЕРЦАГ
Зайграйце! — Добрай раніцы, сябры!
Пачніце з песні,— з той, якую тут
Учора ўвечары вы нам спявалі,—
Са старадаўняй, прастадушнай песні.
Я ёй адвёў душу, здаецца, больш,
Чым пустазвонствам лёгенькіх мелодый
I пісаных прамоў, на што так здатны
Наш мітуслівы час. Ну, паспявайце
Хоць бы адзін куплет.
КУРЫЁ
Выбачайце, ваша светласць, але сярод нас цяпер няма таго, хто б мог спець яе.
ГЕРЦАГ
А хто ж гэта быў?
КУРЫЁ
Фэста, пацешнік Фэста, ваша светласць; той самы блазен, які так падабаўся некалі бацьку сіньёрыны Алівіі. Ён павінен быць недзе тут, у пакоях.
ГЕРЦАГ
Пашукайце яго, а пакуль што сыграйце мне маю любімую мелодыю.
КУРЫЁ выходзіць. Іграе музыка.
Хадзі сюды, мой хлопчык. Прыйдзе час,
Сам пакахаеш; вось тады і ўспомні
Пра нас у слодычы сваёй пакуты.
Усе, хто закахаўся, як і я,
Непастаянныя ў сваіх парывах,
I толькі мілы вобраз іх каханай
Нязменным застаецца ў іх душы.
Ну, як вам музыка?
ВІЁЛА
О, я сказаў бы,
Што водгулле яе ляціць да трона,
Дзе каралеваю — само каханне.
ГЕРЦАГ
Жыццём гатовы клясціся, адказ
Майстэрскі. Ты хоць малады, а позірк,
Напэўна, ўжо спыняў на тым, што вабіць
I сэрца, і душу? Адказвай, хлопчык,
Так ці не так?
ВІЁЛА
Бывала, ваша міласць.
ГЕРЦАГ
Што гэта за яна?
ВІЁЛА
Як вы, на выгляд.
ГЕРЦАГ
Як я? Тады яна цябе не варта.
А ўзрост яе? Яна ў гадах?
ВІЁЛА
Як вы.
ГЕРЦАГ
Уга! Клянуся небам,— перастарка.
Звычайна муж павінен быць старэйшы
За жонку — вось і будзе раўнавага
Між ім і ёй. Ды і самой жа жонцы
Лягчэй такога чараваць, каб ім жа
I кіраваць. Хоць мы сябе і хвалім,
А мы ў каханні ветранікі, мілы,
Як матылёчкі,— з кветачкі на кветку.
Ды і трываласцю, сказаць па праўдзе,
Мы не раўня жанчынам.
ВІЁЛА
Ваша праўда.
ГЕРЦАГ
Няхай твая абранніца, якую
Ты пакахаеш, будзе маладзейшай,
Чым ты, бо ў іншым выпадку спасцігне
Бяда: яе халодная ўзаемнасць
Не зможа задаволіць вашу палкасць.
Жанчыны, як і ружа: не паспела
Бутон раскрыць, як тут жа і — апала.
ВІЁЛА
Так абдарыў іх лёс няўдзячны кпліва:
У росквіце ж і адцвітаць. Жахліва!
Вяртаецца КУРЫЁ з БЛАЗНЕМ.
ГЕРЦАГ
А вось і ты, спявак. Мо паспяваеш
Нам тую песню, што спяваў учора? —
Цэзарыё, паслухай, тут душа
Паэзіі ў самім напеве песні,
Наіўная да смешнага нявіннасць
I праўда разам з тым. Яе звычайна,
На сонцы прымасціўшыся дзе-небудзь,
Спяваюць рукадзельніцы. Давайце!
БЛАЗЕН
(спявае)
Ты прыйдзі, мая смерць, прыйдзі.
Я стаміўся ў каханні, няшчасны.
Бессардэчная, паглядзі —
Праз цябе паміраю заўчасна.
Пакладзіце ў маю труну
Хоць галінку любімай алівы.
Я да сэрца яе прыгарну
Ў адзіноцтве сваім тужліва.
Хай ні руж, ні вянкоў з дзеразы
Не прыносяць — хай бог бароніць!
Бо ніхто ж аніводнай слязы
На магілу маю не ўроніць.
Хай яна зарастае тугім
Быльнягом, палыном з куколем,
Каб табе, бессардэчнай, з другім
Не садзіцца на ёй ніколі.
ГЕРЦАГ
Вось — за старанне. (Дае Блазну манету.)
БЛАЗЕН
Якое ж тут старанне? Для мяне, гаспадар, спяваць — адна асалода.
ГЕРЦАГ
Тады хай гэта будзе за асалоду.
БЛАЗЕН
Сказана дакладна. За асалоду, гаспадарок, даводзіцца расплачвацца ўранні ці пазней.
ГЕРЦАГ
Даруй мне мае дары — і ў дарогу!
БЛАЗЕН
Хай засцерагае цябе бог меланхоліі ў тваёй меланхоліі, а кравец пашые табе камзол і штонікі з пералівістай парчы, бо і душа ў цябе непастаянная і пералівістая, як бляск апалу. Я б такіх адпраўляў у мора, каб ім там і гайдацца: то туды, то сюды. I было б для іх там вясёленькае падарожжа. Будзьце здаровенькі!
(Выходзіць.)
ГЕРЦАГ
Пакіньце нас і вы.
КУРЫЁ і СЛУГІ выходзяць.
А ты, мой хлопчык,
Яшчэ раз будзь гатовы з даручэннем
Наведаць тую каменную жорсткасць.
Маё каханне — скажаш ёй — вышэй,
Мацней і гарачэй за ўсё на свеце.
Мяне не спакушаюць — растлумач ёй —
Ні плошча земляў у пасаг, ні тое,
Што ёй, шчаслівіцы, сама прырода
Ўдзяліла шчодра,— гэта мне ўсё роўна,
Як і ўсё роўна шчасце. Дасканаласць
Красы з характарам яе — вось цуд,
Якім мой дух палоніць іхні кут
I вабіць да яе — у тым прычына.
ВІЁЛА
Але ж, калі ўзаемнасцю дзяўчына
Не можа адказаць?
ГЕРЦАГ
Такі адказ
Я не прыму: для графа ён не ветлы.
ВІЁЛА
А вы прыняць павінны, ваша светласць.
Дапусцім, што якаясьці жанчына
Кахае вас, душу па вас раняе,
Як вы па той Алівіі, тым часам
Вы раўнадушны да яе і нават
Сказалі ёй аб тым. Яна ж павінна
Прыняць адказ ці не? Ну, як,нармальна?
ГЕРЦАГ
О неба! Хлопчык мой, недапушчальна,
Каб кволы стан жанчыны мог стрываць
Такі напор страсцей, як тут, у сэрцы,
А ў ім — вулкан пачуццяў. Іх каханне —
Не бунт крыві, а апетыт, патрэба,
І варта толькі задаволіць голад,
Як у жанчын адразу ж наступае
Апатыя і грэблівасць ад сыці.
Маё каханне — гэта голад мора,
Яно няўтольнае, і параўнання
Між тым, як я Алівію кахаю,
I тым, як быў бы я другой каханы,
Няма, не можа быць!
ВІЁЛА
I ўсё ж я знаю...
ГЕРЦАГ
Ты знаеш — што?
ВІЁЛА
А тое, як кахаюць
Жанчыны. Вернасць іх жаночых сэрцаў
Такая ж, як і ў нас. У майго бацькі
Была дачка. Яна кахала так,
Што, выпадкам, калі б я быў дзяўчынай,
То пакахаў бы вас не менш аддана.
ГЕРЦАГ
Цікавая гісторыя, расказвай!
ВІЁЛА
Цікавая, ды сумная: пачуцці
Яна таіла моўчкі. Так да часу
Бутоны тояць вусень. Жар кахання
Паліў яе знутры, і паступова
Згасаў румянец шчок. Яна ў маркоце
Пазелянела, зжоўкла і застыла,
Як статуя Пакорнасць над магілай,
I ўсё ўсміхалася. Ці ж гэты прыклад
Не лепшы доказ шчырасці кахання?
Мужчыны — мы падатлівы на клятвы,
На абяцанні. Словы ж — мітусня,
А капанеш глыбей — адна хлусня.
ГЕРЦАГ
Я слухаю, а сэрца ў заміранні:
Што ж, бедная, й памерла праз каханне.
ВІЁЛА
З сыноў і дочак я адзін застаўся,
Хоць, можа быць... Дык мне ісці яшчэ
Да вашай мілай?
ГЕРЦАГ
Так, ідзі, хутчэй
Спяшы, аддай дарунак. Да спаткання!
Скажы — не адступлю ў сваім каханні!
Выходзяць.
СЦЭНА V
Сад Алівіі.
Уваходзяць сэр ТОБІ, сэр ЭНДРУ і ФАБІЯН.
СЭР ТОБІ
Смялей — за мной, сіньёр Фабіян.
ФАБІЯН
Іду, а як жа. Калі я прапушчу хоць крупінку такой пацехі, дык няхай мяне на смерць абварыць панурая меланхолія.
СЭР ТОБІ
Не дзіва. Хіба ж ты не быў бы рады пабачыць публічнае пасмешышча з таго скупога нягодніка і падбрэхіча?
ФАБІЯН
Я пусціўся б у скокі з такой радасці. Ведаеце, гэта ж ён наклікаў на мяне няміласць гаспадыні дома з-за адной тут мядзведжай аблавы.
СЭР ТОБІ
Каб яго раззлаваць, мы на яго напусцім мядзведзя яшчэ раз і разыграем абармота і ў пяць, і ў дзесяць. Як вы думаеце, сэр Эндру?
СЭР ЭНДРУ
Калі не разыграем яго ў Марыіны карты, то і самі мы нічога не варты.
СЭР ТОБІ
А вось і наша маленькая ашуканка.
Уваходзіць МАРЫЯ.
Жамчужыне індыйскай — прывітанне!
МАРЫЯ
Усё зубаскаліце? Схавайцеся ўсе ўтрох вунь за той куст. Мальвольё ідзе па алейцы. Ён там на сонцы больш паўгадзіны навучаў высакародным манерам свой цень. Пасачыце за ім дзеля пацехі, калі любіце пацяшацца. Я ўпэўнена, што пісьмо, якое я тут падкіну, зробіць з яго летуценнага ідыёта. Хавайцеся ж хутчэй, каб не сапсаваць гульні. А ты паляжы тут (упускае пісьмо з рук на траву), бо сюды падплывае рыбіна, якая клюе толькі на жыўца. (Выходзіць.)
Уваходзіць МАЛЬВОЛЬЁ.
МАЛЬВОЛЬЁ
Гэта толькі шчаслівы выпадак, шчаслівы выпадак — і не больш. Марыя неяк намякнула мне, што мілэдзі Алівія любіць мяне, а аднойчы я і сам падслухаў, як яна гаварыла, што калі б і палюбіла каго-небудзь, то толькі чалавека, падобнага на мяне. Што ж да яе сімпатый, то да мяне яна ставіцца з такой узнёслай павагай, як, здаецца, да нікога іншага са сваіх прыдворных. Які я з гэтага мушу зрабіць вывад, га?
СЭР ТОБІ
Які самаўпэўнены нягоднік!
ФАБІЯН
Цішэй вы! Самааналіз гэтага паўгалоўка ператварае яго ў надзьмутага індыка. Бач, як пыжыцца, натапырыўшы пер’е!
СЭР ЭНДРУ
Дальбог, у мяне свярбіць рука — заляпіць гэтаму лізуну аплявуху.
СЭР ТОБІ
Маўчы, кажу!
МАЛЬВОЛЬЁ
А чаму б і не стаць графам Мальвольё!
СЭР ТОБІ
Ах, падваротнік!
СЭР ЭНДРУ
Стральніце, стральніце ў яго з пісталета.
СЭР ТОБІ
Чакай, цярпі!
МАЛЬВОЛЬЁ
А што? — прыклады ёсць: графіня Стрэчы выйшла замуж за свайго камер-лёкая.
СЭР ТОБІ
Каб ты спрах, Езавель у панталонах!
ФАБІЯН
Цішэй, сіньёры! Ён у экстазе. Гляньце, гляньце, зараз лопне ад фанабэрыі!
МАЛЬВОЛЬЁ
Уяўляю: прайшло тры месяцы, як я ажаніўся з ёю. Сяджу сабе ў крэсле...
СЭР ТОБІ
О божа, хоць бы была пад рукой якая прашча, каб запусціць гэтаму ўроду каменем у вока!
МАЛЬВОЛЬЁ
...навокал стаяць мае слугі. На мне расшыты золатам аксамітны халат — толькі ж, толькі падняўся з сафы, на якой пакінуў яшчэ сонную Алівію.
СЭР ТОБІ
Зямля і неба!
ФАБІЯН
Цярпенне, сэр Тобі, цярпенне!
МАЛЬВОЛЬЁ
...Галоўнае — самавітасць у паводзінах: уладна глянуць на прысутных і даць ім зразумець, што я сваё месца знаю і жадаў бы, каб не забывалі сваё і яны, а пасля загадаць, каб паклікалі майго сваяка, сэра Тобі.
СЭР ТОБІ
Божа літасцівы,— ланцугі б і калодкі на гэтага прахвоста!
ФАБІЯН
Цішэй, цішэй, вы толькі слухайце!
МАЛЬВОЛЬЁ
Сямёра з маёй дворні куляй ляцяць па яго, а я тым часам напускаю на сябе строгі выгляд і, магчыма, пачынаю заводзіць свой гадзіннік альбо... забаўляюся якой-небудзь дарагой рэччу... Тобі падыходзіць, расшаркваецца і адбівае мне паклон
СЭР ТОБІ
Вой, і гэта стварэнне застанецца жывым?
ФАБІЯН
Сэр Тобі, калі б ваша цярпенне цягнулі з вас поцягам, усё-такі не войкайце!
МАЛЬВОЛЬЁ
...Я падаю яму руку, важна падаю — вось так, стрымліваючы прытым паблажлівую ўсмешку строгім уладным позіркам...
СЭР ТОБІ
I Тобі не трэсне табе па зубах, губашлёп?
МАЛЬВОЛЬЁ
...і кажу: «Дзядзька Тобі, мой лёс, падараваўшы мне вашу пляменніцу, дае мне права размаўляць з вамі менавіта такім манерам...»
СЭР ТОБІ
Што, што ён блюзнерыць?
МАЛЬВОЛЬЁ
...«Вам належыць пакончыць з п’янкай раз і назаўсёды».
СЭР ТОБІ
Вон, шалудзівае свінчо!
ФАБІЯН
Ах, стрымлівайцеся ж вы, сэр Тобі, інакш правалім увесь наш план.
МАЛЬВОЛЬЁ
...«Акрамя таго, вы ж марна траціце скарб вашага часу з нейкім дурнаватым рыцарам».
СЭР ЭНДРУ
Гэта са мной, запэўняю вас.
МАЛЬВОЛЬЁ
«...з нейкім там «Чыкчырыкам» — сэрам Эндру»...
СЭР ЭНДРУ
Я адразу здагадаўся, што гэта пра мяне, бо многія завуць мяне дурнаватым.
МАЛЬВОЛЬЁ
А тут што за папера? (Падымае з долу пісьмо.)
ФАБІЯН
Наша ўзяло — трапіў у сіло!
СЭР ТОБІ
Цішэй вы! Маліцеся, каб дух весялосці падшыхнуў яго чытаць знаходку ўголас.
МАЛЬВОЛЬЁ
Каб я так жыў,— гэта почырк маёй мілэдзі: яе «элі», яе «эры», так яна выводзіць вялікае «эн». Не можа быць ніякага сумнення — гэта яе пачырк.
СЭР ТОБІ
«Яе «элі», яе «эры». Што ўсё гэта значыць?
МАЛЬВОЛЬЁ
(чытае)
«Невядомаму каханаму разам з маімі найлепшымі пажаданнямі». О, дык гэта ж адзін з яе любімых эпісталярных зваротаў — з вашага дазволу, воск. Так, так — асцярожненька. (Распячатвае канверт.) I пячатка яе — камея Лукрэцыі. Пісьмо ад яе, ад яе! Да каго ж бы яно магло быць, цікава?
ФАБІЯН
Узяло за пячонку і за ўсё іншае нягодніка!
МАЛЬВОЛЬЁ
(чытае)
«Я палонена тайком.
Кім жа? Юнаком?
Імя — тайна пад замком!
Вусны — пад замком».
«Імя — тайна пад замком!» Што ж тут далей? Памер таксама вершаваны, але ўжо іншы. «Тайна пад замком». А што, там, пад замком — тваё імя, Мальвольё?
СЭР ТОБІ
Не пад замок цябе, а на шыбеніцу, смярдзючы барсук!
МАЛЬВОЛЬЁ
(чытае)
Магла б я тым, якога сэрца любіць,
Камандаваць, ды што зраблю з сабой,
Бо, як Лукрэцыю — кінжал,
Мяне загубіць
Мой мілы М. О. А. Ё.— абраннік мой.
ФАБІЯН
Нейкая напышлівая лухта!
СЭР ТОБІ
Хітрушчая шэльма — гэта Марыя, скажу я вам.
МАЛЬВОЛЬЁ
«М. О. А. Ё.— абраннік мой». Хто ж ён такі? Пачакайце, дайце падумаць. Дайце, дайце мне падумаць!
ФАБІЯН
Ох і ядавітага ж зелля яна яму падкінула!
СЭР ТОБІ
I з якой прагавітасцю гэты сцярвятнік на яго накінуўся!
МАЛЬВОЛЬЁ
«Магла б я тым, якога сэрца любіць, камандаваць». О так, яна можа мной і камандаваць, і распараджацца, я ёй служу, яна мая гаспадыня. Што ж тут можа быць незразумелага для чалавека з ясным розумам? Але вось канец — што можа азначаць гэтая расстаноўка літар не ў алфавітным парадку? Ах, каб я толькі мог знайсці ў гэтай шарадзе што-небудзь падобнае на сваё імя. Ціха, ціха — М. О. А. Ё.
СЭР ТОБІ
«Эм», «о» — шукай, шукай! Збіўся з следу, сухарлявы доберман-пінчар!
ФАБІЯН
Нічагуткі, гэты сабачка-сышчык знойдзе: у яго нюх, як у ганчака на лісіным тропе.
МАЛЬВОЛЬЁ
«М» — Мальвольё. «М» — о, эўрыка! З гэтай літары пачынаецца маё імя.
ФАБІЯН
А, што я казаў? Востры нюх заўсёды верне выжлятніка па згублены след.
МАЛЬВОЛЬЁ
«Эм» — супадае, але ў далейшым паслядоўнасць парушаецца. Чаму «О», а не «А»? Тут яўная загваздка. Чаму тут «О»?
ФАБІЯН
Для эфектнага фіналу, спадзяюся?
СЭР ТОБІ
Безумоўна, а калі не, то я вымешу з яго гэтае «о» кіем!
МАЛЬВОЛЬЁ
Ага, яшчэ ж у канцы і гэтая галосная «Ё».
СЭР ТОБІ
Так, так, брат, галосная табе ў канцы будзе — загалосіш і зацяўкаеш на ўвесь свой сабачы голас.
МАЛЬВОЛЬЁ
М. О. А. Ё.? У гэтай другой страфе намёк не такі, як у першай, і ўсё-такі, калі тое-сёе пераставіць ды прыціснуць адно к аднаму, дык сэнс можа схіліцца і да мяне, бо кожная ж з гэтых літар уваходзіць у напісанне і майго імя. Ціха, ціха! Тут ужо ідзе проза. (Чытае.) «Калі гэта трапіць у твае рукі, задумайся. Зоркі майго лёсу паставілі мяне вышэй за цябе, але ты не бойся вялікасці: адны вялікімі нараджаюцца, другія велічы дасягаюць, а трэцім веліч даруецца. Твой лёс прасцірае да цябе рукі; няхай жа твая кроў і дух прымаюць іх у абдымкі, а сам ты, каб прызвычаіцца да таго, чым можаш стаць, скінь з сябе сваю пакорную скуру і з’явіся на свет новым і свежым. Праяўляй непрыязнасць да сваяка, рэзкасць — да слуг; няхай твой язык загадвае па-дзяржаўнаму; прымі на сябе маску выключнай важнасці. Гэтыя парады дае асоба, якая ўздыхае па табе. Прыгадай, хто хваліў твой убор, калі ты быў у жоўтых панчохах; хто жадаў засёды бачыць цябе ў панчохах лімоннага колеру і каб чорныя стрыпкі на тваіх панталонах былі завязаны накрыж. Прыгадай гэта ўсё, кажу я табе. Дзейнічай смялей — і ты ўсяго дасягнеш, калі толькі таго пажадаеш. Калі ж не захочаш, то я, як і раней, буду бачыць у табе толькі слугу — аднаго з чэлядзі, які не варты дакрануцца нават да пальчыкаў фартуны.
Тая, што хацела б памяняцца з табой сваім становішчам — Трагічна Нешчаслівая».
Дзённае святло і роўнае поле не праяснілі б большага — тут жа ўсё так ясна. Я буду гордым; я буду чытаць трактаты палітычных аўтараў; я буду кпіць і здзекавацца з сэра Тобі; я змыю і счышчу з сябе ўсе шапачныя знаёмствы з рознай драбязой; я стану цюцелька ў цюцельку такой важнай персонай, як тут патрабуецца. Не, я не памыляюся. Гэта не плод распаленага ўяўлення, бо кожны ж радок у пісьме — яўны доказ таго, што мая гаспадыня ўлюбілася ў мяне. Менавіта яна нядаўна хваліла мае жоўтыя панчохі, падвязаныя чорнымі стрыпкамі крыж-накрыж. Ёй тады гэта вельмі падабалася, і сваім напамінкам аб тым маім уборы яна праяўляе сваё пачуццё захаплення мной і тонкім намёкам, нібы загадваючы, падказвае мне апранацца так, як ёй падабаецца. О, вялікі, вялікі дзякуй маім пуцяводным зоркам за пасланы лёс: я шчаслівы! Я буду непрыступны, фанабэрысты, буду з’яўляцца перад ёй толькі ў жоўтых панчохах з падвязкамі крыж-накрыж. Хвала, хвала табе, Юпітэр, і вам, мае зоркі! Ага, тут яшчэ прыпісачка. (Чытае.) «Ты не можаш не здагадацца, хто я. Калі ты прымеш мае пачуцці і гатовы адказаць на іх узаемнасцю, дакажы гэта сваёй усмешкай; твае ўсмешкі вельмі табе да твару. Пагэтаму ў маёй прысутнасці ты заўсёды ўсміхайся. Дарагі мой, каханы мой, я прашу ў цябе гэтага». О Юпітэр, дзякую табе, усемагутны бог! Я буду, буду ўсміхацца, буду рабіць усё чысценька тое, што табе жадаецца, мілая! (Выходзіць.)
ФАБІЯН
Ну, сіньёры, я не згадзіўся б саступіць сваю долю ў такой забаўцы нават за пенсію ў некалькі тысяч — вядома з казны персідскага шаха.
СЭР ТОБІ
А за такую выдумку гатоў ажаніцца з той шэльмай-выдумшчыцай.
СЭР ЭНДРУ
Я таксама гатоў.
СЭР ТОБІ
I не дамагацца ніякага пасагу, апроч яшчэ аднаго такога жарту.
СЭР ЭНДРУ
I я не дамагаўся б.
ФАБІЯН
А вось і яна — наша знаходлівая свавольніца.
Вяртаецца МАРЫЯ.
СЭР ТОБІ
Хочаш наступіць мне нагой на карак?
СЭР ЭНДРУ
Альбо мне?
СЭР ТОБІ
Пажадаеш, містрыс, каб мне зараз жа разыгралі ў косці маю свабоду, і я станаўлюся тваім вечным рабом?
СЭР ЭНДРУ
Альбо я, дальбог!
СЭР ТОБІ
Ты падумай толькі, галава садовая, у які вір летуценняў ты яго ўштурхнула. Хай толькі іх прывід знікне, дык ён жа звар’яцее.
МАРЫЯ
Не, вы праўду кажаце: гэта на яго падзейнічала?
СЭР ТОБІ
Як шклянка гарэлкі на павівальную бабку.
МАРЫЯ
Дык вось што: калі хочаце бачыць вынікі нашай пацехі, панаглядайце за яго першым выхадам да мілэдзі. Ён з’явіцца перад ёй у жоўтых панчохах, а гэты колер у яе выклікае гідлівасць, і ў падвязках крыжыкамі — шык моды, якога яна цярпець не можа. Ён увесь час будзе перад ёй скаліцца, а гэта так не пасуе да яе цяперашняга настрою: мая мілэдзі цяпер у такой меланхоліі, што ягоныя дурныя ўхмылкі выклічуць у яе да яго толькі пагарду. Калі вы ўсё гэта хочаце бачыць на свае вачы,— марш за мной!
СЭР ТОБІ
Хоць у браму Тартара, непараўнальны д’ябал знаходлівасці!
СЭР ЭНДРУ
Эх, мая не мая — куды дзеўка, туды й я!
Выходзяць.
АКТ III
СЦЭНА I
Сад Алівіі.
Уваходзяць ВІЁЛА і БЛАЗЕН з бубнам.
ВІЁЛА
Памагай бог, прыяцель, і табе, і тваёй музыцы. Ты так і жывеш прыбубенным?
БЛАЗЕН
Не, сіньёр, я жыву прыцаркоўным.
ВІЁЛА
А ты што — званар ці клірык?
БЛАЗЕН
Не ў занятку справа, сіньёр; я бубню ў сваёй халупцы; мая ж халупка стаіць пры царкве, вось і жыву прыцаркоўнікам.
ВІЁЛА
У такім разе ты і пра караля мог бы сказаць, што ён прыдурак, бо пры ім жыве дурань, альбо што царква стала забубеннай, калі ты пры ёй блазнуешся з бубнам.
БЛАЗЕН
А чаму б і не, сіньёр? Падумаць толькі, які наш век! Любая прымаўка, што саф’янавая рукавічка для баламута: шах-мах — і ўсё «шыварэйшн-навыварэйшн».
ВІЁЛА
Пэўна, што так. Калі словы распускаць направа і налева, дык яны ж могуць разбрысціся абы-куды.
БЛАЗЕН
Вось то-та ж і яно! Таму, сіньёр, я і хацеў бы, каб у маёй сястры не было імя.
ВІЁЛА
Чаму ж гэта?
БЛАЗЕН
А таму, сіньёр, што імя — слова, а паколькі словамі часта гуляюць, то як бы і мая сястра не загуляла. Бяда ім, словам, калі над імі, беднымі, чыняць шальмоўства, калі іх зневажаюць кайданамі.
ВІЁЛА
А якія ў цябе падставы, скажы?
БЛАЗЕН
Шчыра кажучы, сіньёр, я не магу нічога сказаць без слоў, а словы апошнім часам сталі такімі хлуслівымі, што ў мяне няма ахвоты даводзіць імі сваю праўду.
ВІЁЛА
Ты, як бачу, жывучы каля бога, не баішся нікога.
БЛАЗЕН
О, не, сіньёр, таго-сяго я ўсё-такі пабойваюся. Па шчырасці сказаць, вы, сіньёр, для мяне нішто; я быў бы рады, каб мая абыякавасць зрабіла вас невідзімкай.
ВІЁЛА
Ты не дурань сіньёрыны Алівіі?
БЛАЗЕН
Не, сапраўды не, сіньёр. Пры ёй дурняў няма і не будзе, аж пакуль яна не выйдзе замуж. Але і мужа таксама часамі цяжка адрозніць ад дурня, як і сяледчык ад сардынкі; толькі муж, здараецца, бывае тлусцейшы. Я, па праўдзе кажучы, у яе не за дурня, а за словаблуда.
ВІЁЛА
А цябе я не так даўно сустракаў у двары графа Арсіна.
БЛАЗЕН
Дурасць, сіньёр, ходзіць па свеце, як сонца; яна свеціць усюды. Мне было б шкада, сіньёр, калі б яна радзей наведвала вашага гаспадара, чым маю гаспадыню. Здаецца, у яе пакоях я сустракаў і вашу мудрасць?
ВІЁЛА
Ну не, калі ты ўжо і за мяне прымаешся, я цябе пакіну. На вось пятак за тваю дасціпнасць.
БЛАЗЕН
Хай Юпітэр, калі будзе стрыгчыся, дасць табе на бараду!
ВІЁЛА
Шчыра кажучы, я і сам не счакаюся барады (убок), хоць мне і не хацелася б, каб яна ў мяне вырасла. Твая гаспадыня дома?
БЛАЗЕН
А як вы думаеце, сіньёр, калі б іх была пара, яны б пачалі размнажацца?
ВІЁЛА
Безумоўна, калі скласці разам і пусціць ва ўжытак.
БЛАЗЕН
Я не адмовіўся б ад ролі Пандара Фрыгійскага, сіньёр, каб раздабыць Крэсіду для такога сімпатычнага Траіла.
ВІЁЛА
Я разумею цябе, хітрун, ты нядрэнна выпрошваеш.
БЛАЗЕН
Спадзяюся, сіньёр,— не так ужо цяжка будзе і вам выпрасіць тут што-небудзь. Крэсіда якраз і была папрасімкай. Мая гаспадыня дома. Я ёй перадам, адкуль вас занесла сюды, а вось хто вы і што вам ад яе трэба — гэта ўжо вышэй маёй сферы. Я сказаў бы маёй «стыхіі», але ж слова гэта ўжо вельмі зашмальцавана. (Выходзіць.)
ВІЁЛА
Мазгі на месцы ў ім, каб строіць дурня;
Без розуму не многа наблазнуеш.
Сапраўдны блазен мусіць добра ведаць,
Калі і дзе з каго і як пакпіць —
Умець ацэньваць і ахвяру жартаў,
I зручнасць выпадку. А ўсё ўлічыўшы,
З налёту біць, як вастрадзюбы ястраб,
Ці па дурному ўдоду ці, ў варону.
Майстэрства блазна, як мастацтва слова,
Нічым не ўступіць іншаму мастацтву,
Што ў нас чамусьці лічыцца па праву
Арэнай дзейнасці адных разумных.
Дурны мудрэц, хоць колкі і сярдзіты,
Лепш, чым разумнік, дурасцю набіты.
Уваходзяць сэр ТОБІ і сэр ЭНДРУ.
СЭР ТОБІ
Бог з вамі, добры чалавек.
ВІЁЛА
I з вамі, міласцівыя сіньёры.
СЭР ЭНДРУ
Dieru vous garde, monsieur.
ВІЁЛА
Et vous aussi, votre serviteur.
СЭР ЭНДРУ
Спадзяюся, сіньёр, што пад боскай апекай і мы, і вы. А што датычыць вашай гатоўнасці служыць мне, то і я — ваш пакорны слуга.
СЭР ТОБІ
Вы хацелі б сутыкнуцца з гэтым домам? Мая пляменніца хоча, каб вы зайшлі, калі менавіта туды вы ідзяце.
ВІЁЛА
Я трымаю курс на вашу пляменніцу, сэр. Я хачу гэтым сказаць, што менавіта яна — канечны пункт майго падарожжа.
СЭР ТОБІ
Ну што ж, спрабуйце мабільную сілу вашых хадуль, сіньёр.
ВІЁЛА
У здольнасці маіх хадуль я больш упэўнены, чым у тым, ці правільна я разумею вашу прапанову праверыць рухавасць сваіх ног.
СЭР ТОБІ
Я хачу сказаць: калі ласка, сіньёр, уваходзьце.
ВІЁЛА
Я вам адкажу цвёрдым поступам і рашучым уваходам. На жаль, нас апярэдзілі.
Уваходзяць АЛІВІЯ і МАРЫЯ.
Беспадобна, чароўная мілэдзі! Няхай пральюцца на вас з нябёсаў дажджы водараў.
СЭР ЭНДРУ
Гэты юнак — рэдкі экземпляр нават між прыдворных. Якое красамоўства! «Дажджы водараў» — здорава!
ВІЁЛА
Мая місія, мілэдзі, набудзе права голасу толькі для вашых успрымальных і добрапрыязных вушэй.
СЭР ЭНДРУ
«Водары», «успрымальныя», «добрапрыязныя» — слоўцы — шэдэўры! Прыберагу сабе ўсе тры.
АЛІВІЯ
Няхай зачыняць садовыя вароты, і не перашкаджайце мне слухаць.
Выходзяць сэр ТОБІ, сэр ЭНДРУ і МАРЫЯ.
Дайце вашу руку, сіньёр.
ВІЁЛА
Прыміце мой доўг і мае паслугі, мадам.
АЛІВІЯ
Як зваць вас?
ВІЁЛА
Ваш пакорлівы слуга —
Цэзарыё, чароўная прынцэса.
АЛІВІЯ
Вы — мой слуга? Маркотна стала жыць,
Як толькі ў свеце нізкае прытворства
Хавацца пачало за этыкетам.—
Юнак, ды вы ж — слуга Арсіны.
ВІЁЛА
Так,
Граф ваш слуга, а я слугую графу.
Хто служыць вашым слугам — служыць вам.
АЛІВІЯ
Пра графа я не думаю, і лепш бы
Ў ягоных думках быць пустой старонцы,
Чым мной запоўненай.
ВІЁЛА
Я і прыйшоў
З тым, каб схіліць напрамак вашых думак
Да графа.
АЛІВІЯ
Не і не! Пры той сустрэчы
Я вас прасіла — больш аб ім ні слова.
Калі на гэты раз вы з іншай просьбай,
Я выслухаю з большаю ахвотай,
Чым музыку нябесных сфер.
ВІЁЛА
Мілэдзі...
АЛІВІЯ
Дазвольце мне сказаць. Мінулы раз,
Калі вы тут у нас тварылі чары,
Я вам слугой паслала ўслед пярсцёнак.
Цяпер я думаю, што ашукала
Сама сябе, слугу і вас, быць можа.
Вы можаце судзіць мяне сурова
За тое, што, ганебна схітраваўшы,
Я вас штурхала ўзяць не вашу рэч.
Што толькі вы маглі тады падумаць?
Вы да слупа ганебнага мой гонар
Паставілі, каб здзекваліся ўволю
Ўсе домыслы, народжаныя ў вашай
Бязлітаснай душы?.. Здаецца, досыць,
Каб стала ясна, што на гэтым сэрцы
Даспехі зняты і вось тут, як сімвал
Адкрытасці,— галінка кіпарыса.
Ну, што вы скажаце?
ВІЁЛА
Я вас шкадую.
АЛІВІЯ
Гавораць, шкадаванне і каханне — Сінонімы.
ВІЁЛА
З істотным адхіленнем
У паасобных выпадках: бывае,
Што мы і ворагаў сваіх шкадуем.
АЛІВІЯ
Што ж, зноў, напэўна, час з вясёлай мінай
Сядзець у пройгрышы. О, свет наш, свет!
Нялёгка гордасцю прыкрыць жабрацтва.
Калі ўжо лёс быць некаму здабычай,
То лепш — у лапы льву, чым воўку ў зубы.
Б'юць куранты.
Мы, відавочна, марна трацім час.
Не бойцеся, юнак, мне вас не трэба,
А ўсё ж, калі даспеліць час ваш розум
I маладосць,— дастанецца шчаслівай
Сапраўдны муж. Ну што ж, ваш шлях на захад?
ВІЁЛА
На захад. Аставайцеся здаровы!
Для графа вы не скажаце нічога?
АЛІВІЯ
Чакай, прашу цябе; скажы мне,
Што пра мяне ты думаеш?
ВІЁЛА
Што ў вас
Адно на языку, другое — ў думках.
АЛІВІЯ
Ах, вось як? Я пра вас такой жа думкі.
ВІЁЛА
Што ж, правільна, мілэдзі, я — не я.
АЛІВІЯ
О, калі б ты быў тым, кім я хацела б!
ВІЁЛА
А ці было ж бы лепш тады, мілэдзі,
Для вас? Я — блазен ваш.
АЛІВІЯ
Які магніт
Прывабнасці ва ўсмешцы гэтых вуснаў,
I гнеўных, і пагардных! Вот бывае ж:
Віну забойца тоіць, укрывае,
А як стаіць каханне, скрыць у цень,
Калі і ноч яго, як ясны дзень?
Цэзарыё, клянуся ружай мая,
Дзявочай чэсцю — усім, усім, што маю,
Ты мне так любы, дарагі, так мілы,
Што страсць маю таіць не маю сілы.
Ты горды, і твая святая воля
Судзіць і так: што ж, любіш — і даволі,
А мне — нашто? Ды на прысуд свой беглы
Ты падрыхтуй і доказ супрацьлеглы,
Які з пакутамі дастаўся мне:
Няпрошанае мілае ўдвайне.
ВІЁЛА
Сваёю маладосцю і сумленнем
Клянуся: як жыву, ні на імгненне
Не заглядала ні адна жанчына
У гэта сэрца — ў ім усё нявінна,
I ні адна ні з ласкай, ні з гардыняй
Сюды не ўвойдзе поўнай гаспадыняй.
Слёз герцага вы болей не чакайце:
Я іх не прынясу да вас. Бывайце!
АЛІВІЯ
Прыйдзі яшчэ! Ты змог бы — я прашу,—
Схіліць к няміламу маю душу.
Выходзяць.
СЦЭНА II
Дом Алівіі.
Уваходзяць сэр ТОБІ, сэр ЭНДРУ і ФАБІЯН.
СЭР ЭНДРУ
Не, дальбог жа, не! Я тут больш не застануся ні на хвіліну.
СЭР ТОБІ
Прычына, дарагі злюка, якая ж прычына?
ФАБІЯН
Вы павінны назваць свае падставы, сэр Эндру.
СЭР ЭНДРУ
Назваць падставы? — калі ласка: я сам бачыў, як ваша пляменніца праяўляла да графскага прыслужніка такую ласкавасць, і дзесятай долі якой яна ніколі не праяўляла да мяне. Я сам гэта бачыў толькі што ў садзе.
СЭР ТОБІ
А яна цябе пры гэтым бачыла, старына? Скажы мне,— бачыла?
СЭР ЭНДРУ
Так, як я зараз — вас.
СЭР ТОБІ
Дык гэта ж і ёсць яўны доказ яе схільнасці да вас.
СЭР ЭНДРУ
Вы што — хочаце зрабіць з мяне асла? Досыць!
ФАБІЯН
Я вам дакажу гэта лагічна, сэр, прывёўшы к прысязе розум і разважанне.
СЭР ТОБІ
А яны ўжо лічыліся прысяжнымі паверанымі яшчэ да таго, як Ной павёў свой каўчэг.
ФАБІЯН
Яна аказвала ласку графскаму юнаку толькі з тым разлікам, каб неяк раскатурхаць вас, расшавяліць, прабудзіць храбрасць у гэтакай соні, як вы,— так сказаць, закінуць іскру ў ваша сэрца і шчапотку перцу ў вашу печань. Вам варта было незаўважна прычаліць у іхнюю ціхую гавань, прывітацца як належыць і некалькімі адборнымі жарцікамі — толькі не заезджанымі, а новенькімі, свежай чаканкі,— так сцебануць па тым жаўтароціку, каб ён анямеў на месцы. Вось чаго ад вас чакалі, і вось што вы праваронілі: двайную пазалоту зручнага выпадку вы дазволілі часу змыць падчыстую і цяпер, па меркаваннях мілэдзі Алівіі, адплываеце на поўнач, дзе вы і завіснеце, як ледзяная цырубалка пад носам у галандца; ну, разумеецца, калі толькі не адкупіцеся якім-небудзь пахвальным выбрыкам храбрасці альбо тонкім палітычным манеўрам.
СЭР ЭНДРУ
Калі на тое пайшло, то толькі праяўленнем храбрасці, бо палітыканства я ненавіджу. Для мяне любы палітыкан нічым не лепшы за пурытаніна ці браўніста.
СЭР ТОБІ
Значыць, падводзь пад сваё шчасце фундамент храбрасці. Выкліч таго графскага малакасоса на дуэль, парань яго рапірай у адзінаццаці месцах. Мая пляменніца даведаецца, і, павер мне, ні адзін пляткар на свеце не размалюе з такой ліслівасцю мужчыну жанчыне, як слава пра ягоную храбрасць.
ФАБІЯН
Другога выйсця няма, сэр Эндру.
СЭР ЭНДРУ
Хто-небудзь з вас згодзіцца занесці яму мой выклік?
СЭР ТОБІ
Перш ідзі і напішы яго сваёй ваяўнічай рукой. Пішы рэзка і коратка; дасціпна складзеш ці не — гэта не мае значэння, галоўнае, каб было красамоўна і з выдумкай. Паздзекавайся з яго, ачарні, наколькі хопіць чарніла. Калі ты яго і «тыкнеш» разы два-тры, будзе не лішне, а небыліц пабольш — колькі змесціцца на аркушы паперы, хоць бы ён быў памерам з прасціну на ложку англійскай каралевы. Адным словам, пляці колькі напляцецца. Ідзі, ідзі і бярыся за пяро. Глядзі толькі, каб у чарніліцы хапіла бычынай крыві, а там крамзоль сабе гусіным пяром ці пальцам. За справу, сэр Эндру, за справу!
СЭР ЭНДРУ
А дзе ж я з вамі сустрэнуся?
СЭР ТОБІ
Мы самі прыйдзем да цябе ў твой cubiculo, толькі глядзі — не засні там. Ідзі!
Сэр ЭНДРУ выходзіць.
ФАБІЯН
Вам гэты чалавек дарагі, сэр Тобі?
СЭР ТОБІ
Гэта я яму дарагі, мой мілы: у тысячы дзве не менш ужо абышоўся.
ФАБІЯН
Унікальнае будзе пісьмо, калі напіша. Але ж вы яго не перадасце?
СЭР ТОБІ
Гром і бліскавіца! Назавеш мяне хлусам, калі я гэтага не зраблю. А ты рассыпся макам, а падзудзі таго шалахвоста, каб даў адказ. Мне думаецца, іх быкамі на вяроўках не прыцягнеш адзін да аднаго. Што ж да Эндру, то калі б хто яго распатрашыў і сказаў, што ў ягонай печані крыві больш, чым трэба, каб уліпнуць блышынай ножцы, я б плюнуў і згадзіўся праглынуць усю астатнюю анатомію!
ФАБІЯН
Дык жа і ў праціўніка яго, таго маладога чалавека, няма на твары ніякіх прыкмет драпежнай жорсткасці.
Уваходзіць МАРЫЯ.
СЭР ТОБІ
Глядзіце, вось і мая крапіўніца выпырхнула!
МАРЫЯ
Калі хочаце пацешыцца і нарагатацца да колікаў у жываце — хадземце са мной. Той пустадом Мальвольё стаў сапраўдным язычнікам, дзе там — рэнегатам! Бо які ж хрысціянін, што шукае ратунку душы ў боскай веры, паверыў бы ў такую несусветную лухту? Каб вы толькі бачылі — ён у жоўтых панчохах!
СЭР ТОБІ
I ў падвязках крыж-накрыж?
МАРЫЯ
Ага ж, як у цыфірніка з прыходскай школы. Я цікавала за ім, як лісіца за курыцай. Ён выконвае ўсё па тых парадах у пісьме, якое я яму падкінула. Ад ухмылак на яго абліччы зморшчын і рысачак больш, чым на новых картах з дадаткам усіх Індый. Кажу вам,— нічога падобнага вы ў жыцці не бачылі. У мяне проста рукі свярбелі — так хацелася запусціць у яго чым-небудзь. Я ўпэўнена, што мілэдзі аддубасіць яго, а той дуб будзе толькі ўхмыляцца і лічыць сінякі велізарнай міласцю.
СЭР ТОБІ
Рушылі! Вядзі нас, капітан у спадніцы, вядзі туды, дзе ён.
Выходзяць.
СЦЭНА III
Вуліца.
Уваходзяць СЕБАСЦЬЯН і АНТОНІА.
СЕБАСЦЬЯН
Я сам не даў бы вам такой турботы,
Але паколькі вам яна прыемна,
Не буду вам пярэчыць больш, Антоніа.
АНТОНІА
Я кінуць вас адных не мог, паверце.
Нібы кап’ё ў спіну, маё жаданне
Мяне вяло. I не адно хаценне
Мець вас на воку,— хоць яно таксама
Магло б павесці ў дальнюю дарогу,—
Але і клопат: як бы ў незнаёмых
Мясцінах вы не збіліся з дарогі,—
Сказалі мне — ідзі. У Ілірыі
Прыезджых без сяброў падчас прымаюць
Без асаблівай ласкі. Вернасць друга
I боязь за бяспеку вашу ўладна
Мяне вялі за вамі.
СЕБАСЦЬЯН
Добры друг мой,
Чым я змагу аддзякаваць за ўсё вам?
Пакуль што толькі словам — дзякуй, дзякуй...
На жаль, занадта часта за паслугі
Мы, як манеткай, плацім гэтым словам.
Каб быў мой кашалёк даверху поўны
Грашыма, як удзячнасцю вам — сэрца,
Я б не пакрыўдзіў вас. Ну, што мы зробім?
Пайшлі — паглядзім горад.
АНТОНІА
Можа, заўтра?
Перш трэба ўладкавацца недзе на́нач.
СЕБАСЦЬЯН
Я не стаміўся, ноч яшчэ далёка.
Прашу вас, павандруем па завулках,
Дадзім нацешыцца душы і зроку
Славутай старажытнасцю, якою
Так ганарацца жыхары.
АНТОНІА
Даруйце,
Мне не зусім бяспечна тут разгульваць.
Аднойчы ў сутыкненні з графскім флотам
Я ўскосна быў ублытаны у справу,
Якая шчэ й сягоння не закрыта.
Так што, калі я траплю ім у рукі,
Мне літасці не будзе.
СЕБАСЦЬЯН
А ў сутычцы
Былі таксама і людскія страты?
АНТОНІА
Ды не, крыві не так было і многа,
Хоць і прычына нашага нападу,
I час той перапалкі дзвюх флатылій
Маглі ім абяцаць ахвяр нямала.
За гэты час у нас была магчымасць
Вярнуць з ліхвою герцагству ўсё тое,
Што мы знялі на мбры з іхніх баржаў.
Сказаць дакладна, гільдыя купецтва
У нашым герцагстве так і зрабіла,
Але не я адказчык. Вось за гэта,
Калі мяне тут сцапаюць, мне амба!
СЕБАСЦЬЯН
Асцерагайцеся.
АНТОНІА
Што ж, беражоных
Бог беражэ. Дык наце ж кашалёк мой.
Спыніцца б вам найлепей у прадмесці
Ў таверне «Слон». I сам я курс трымаю
Туды ж,— дамовіцца аб размяшчэнні,
Вы ж скарыстайце час, здавольце сэрца
Аглядам старажытнасцей. Я буду
Чакаць вас там.
СЕБАСЦЬЯН
А кашалёк навошта?
АНТОНІА
Ды так. Магчыма, нейкім сувенірам
Спакусіцеся; вашых сродкаў, мабыць,
Наўрад ці хопіць і на тую дробязь.
СЕБАСЦЬЯН
Ну — па руках. Дык я, ваш казначэй,
Забаўлюся з гадзінку.
АНТОНІА
Значыць, згода?
Сустрэча ля «Слана».
СЕБАСЦЬЯН
Так, так. Я помню.
Выходзяць.
СЦЭНА IV
Сад Альвіі.
Уваходзяць АЛІВІЯ і МАРЫЯ.
АЛІВІЯ
Мой пасланец сказаў, што ён павінен
Прыйсці. А як жа я яго сустрэну?
Чым адару? Бо маладосць часамі
Лягчэй прывабіць добрым падарункам,
Чым просьбамі. Але пра гэта — ціха!..
Дык дзе ж Мальвольё? Ён стаў замкнуты
I нейкі важны, нават непадобны
На вернага слугу. Ідзе Мальвольё?
МАРЫЯ
Ідзе, мілэдзі, але вельмі ўжо неяк нязвычна. Я ўпэўнена,— ён звар’яцеў, мілэдзі.
АЛІВІЯ
Ну што ты? Што з ім здарылася? Ён бушуе, загаворваецца?
МАРЫЯ
Не, мілэдзі. Ён толькі бясконца ўсміхаецца. Ці не лепш бы вашай міласці мець пры сабе каго-небудзь з вашай чэлядзі на выпадак, калі ён прыйдзе сюды. Мне думаецца,— здурнеў чалавек, не інакш. Гатова пабажыцца.
АЛІВІЯ
Ідзі пакліч яго сюды, спяшайся!
МАРЫЯ выходзіць.
Хваробы дзве, дзве розныя бяды:
Ён з радасці здурнеў, а я — з нуды.
Вяртаецца МАРЫЯ з МАЛЬВОЛЬЁ.
Ну, як, Мальвольё?
МАЛЬВОЛЬЁ
Так сабе, мілэдзі,
Хо-хо!
АЛІВІЯ
Смяешся? Па цябе паслалі
З-за вельмі, вельмі невясёлай справы.
МАЛЬВОЛЬЁ
Невясёлай справы, чароўная мілэдзі? Магу быць і сумным. Во гэтым падвязкі, каб яны спрахлі, папераціскалі лыткі — ногі аж мярцвеюць ад застою крыві. Дзе ж тут быць вясёламу? Але калі гэта дае асалоду вачам адной, то мне вельмі пасуе радок з санета:
«Калі ты міл адной, ты кожнай мілы».
АЛІВІЯ
Як ты сябе адчуваеш, шаноўны? Што з табой сталася?
МАЛЬВОЛЬЁ
У галаве ясна, мілэдзі, хоць ногі мае і ў жоўтым. Тое, што было ў канверціку, трапіла яму у рукі па прызначэнні, і ўсе парады будуць выкананы. Спадзяюся, што вам знаёмы гэты далікатны почырк.
АЛІВІЯ
Ці не хочаш ты легчы ў пасцель, Мальвольё?
МАЛЬВОЛЬЁ
У пасцель. О так, неацэнная, і я да цябе — тэп-тэп умомант!
АЛІВІЯ
Памажы яму, божа! — Чаму ты ўсё ўсміхаешся і так часта цалуеш сабе ў руку?
МАРЫЯ
Як ваша здароўе, Мальвольё?
МАЛЬВОЛЬЁ
На ваша пытанне я адказваю так, як салаўі — галкам.
МАРЫЯ
Ага! Чаму гэта вы паказваецеся перад мілэдзі ў такім нахабным выглядзе?
МАЛЬВОЛЬЁ
«Ты не бойся вялікасці» — так літаральна і было сказана ў пісьме.
АЛІВІЯ
Што ты хочаш гэтым сказаць, Мальвольё?
МАЛЬВОЛЬЁ
«Адны вялікімі нараджаюцца...»
АЛІВІЯ
Божа мой, божа мой!..
МАЛЬВОЛЬЁ
«...другія велічы дасягаюць...»
АЛІВІЯ
Што ён — трызніць?
МАЛЬВОЛЬЁ
«...а трэцім веліч даруецца».
АЛІВІЯ
Ратуй яго, божа!
МАЛЬВОЛЬЁ
«...прыгадай, хто хваліў твае жоўтыя панчохі?»
АЛІВІЯ
Твае жоўтыя панчохі?
МАЛЬВОЛЬЁ
«...і жадаў бачыць іх з падвязкамі накрыж...»
АЛІВІЯ
Накрыж?
МАЛЬВОЛЬЁ
«Дзейнічай смялей, і ты ўсяго дасягнеш, калі толькі таго пажадаеш...»
АЛІВІЯ
Гэта я дасягнула ўсяго?
МАЛЬВОЛЬЁ
«...Калі ж не захочаш, то я, як і раней, буду бачыць у табе толькі слугу...»
АЛІВІЯ
Не, гэта сапраўднае шаленства, як здараецца і ў жывёлы пад купальскую ноч.
Уваходзіць СЛУГА.
СЛУГА
Мілэдзі, прыйшоў малады чалавек ад графа Арсіна. Я ледзьве ўгаварыў яго вярнуцца. Ён цяпер чакае, якая будзе воля вашай міласці.
АЛІВІЯ
Я выйду да яго сама.
СЛУГА выходзіць.
Мілая Марыя, няхай за гэтым нашым прыяцелем панаглядаюць. Дзе ж мой дзядзя Тобі? Няхай хто-небудзь з маіх людзей возьме на сябе клопат апякацца над ім. Я не паскупілася б і паловай сваёй маёмасці, каб толькі з ім не здарылася бяды.
АЛІВІЯ і МАРЫЯ выходзяць.
МАЛЬВОЛЬЁ
Ого — я! Спрабуйце цяпер са мной зраўняцца! Не каго-небудзь, а самога сэра Тобі прыстаўляюць да мяне ў прыслугу! Ну што ж, так дакладна і гаварылася ў яе пісьме. Яна падсылае да мяне свайго сваяка знарок, каб я мог прадэманстраваць перад ім сваю фанабэрыю. На гэта ж яна і падбівае мяне ў пісьме: «Скінь з сябе сваю пакорную скуру,— гаворыць яна,— праяўляй непрыязнасць да сваяка, рэзкасць — да слуг; няхай твой язык загадвае па-дзяржаўнаму; прымі на сябе маску выключнай важнасці». А адпаведна з гэтымі парадамі рэкамендуе і неабходныя манеры: насупленасць твару, самавітасць асанкі, запаволенасць мовы, як у якога-небудзь выдатнага прамоўцы, і таму падобнае. Уліпла ты ў мяне, птушачка, як сінічка ў клей. Хвала, хвала табе, усемагутны Юпітэр; я малю цябе, каб ты навучыў мяне ўдзячнасці!.. А вось і зараз, калі адыходзіла: «Няхай за гэтым нашым прыяцелем панаглядаюць». Прыяцелем! Не за Мальвольё — простым дварэцкім, а за прыяцелем! О, так-так, усё супадае адно з адным дакладнейшым чынам, так што ні кроплі сумнення, ніякіх перашкод і бар’ераў, ніякіх неверагодных або неспрыяльных абставін... Ды што тут разважаць! Няма і не можа быць нічога непрадбачанага, што магло б стаць перашкодай паміж мной і поўным здзяйсненнем маіх надзей. О так, Юпітэр, не я здзяйсняльнік усяго гэтага, і дзякую толькі табе, мой божа!
Вяртаецца МАРЫЯ з сэрам ТОБІ і ФАБІЯНАМ.
СЭР ТОБІ
Дзе ён тут, у імя ўсіх святых? Хоць бы ў яго ўсяліліся ўсе д’яблы пекла і сам Легіён у прыдачу, я з ім загавару!
ФАБІЯН
Вунь ён, вунь.— Як вы сябе адчуваеце, сіньёр?
Я пытаю, як вы маецеся, мілы чалавеча?
МАЛЬВОЛЬЁ
Прэч адгэтуль! Я вас звальняю. Не заважайце мне, прэч!
МАРЫЯ
Чуеце, як бубніць у ім нячыстая сіла! Ці ж я няпраўду казала? Сэр Тобі, мілэдзі просяць вас паклапаціцца аб ім.
МАЛЬВОЛЬЁ
Хо-хо! Так і прасіла?
СЭР ТОБІ
Адыдзіце ўбок. Цішэй, цішэй: з ім трэба... далікатна. Я пагавару з ім сам.— Як вы тут, Мальвольё? Як ваша здароўечка? Ведаеце што, шаноўны,— адрачыцеся вы ад д’ябла. Улічыце, што ён, нячысты дух,— вораг роду людскога.
МАЛЬВОЛЬЁ
Вы разумееце, што гаворыце?
МАРЫЯ
Бачыце, як ён захваляваўся, як вы толькі загаварылі дрэнна пра д’ябла. Крый бог, калі ён кім-небудзь зачараваны!
ФАБІЯН
Занясіце яго мачу да знахаркі.
МАРЫЯ
Заўтра ж раніцай, калі буду жывая. Вы не ўяўляеце, як мілэдзі не хацелася б яго страціць.
МАЛЬВОЛЬЁ
Вы што гэта, містрыс камерыстка?
МАРЫЯ
О, божа!
СЭР ТОБІ
Прашу цябе, памаўчы, так жа нельга! Ці ж вы ўсе не бачыце, што ваша балбатня яго раздражняе? Пакіньце нас удвух.
ФАБІЯН
Інакш, як толькі ласачкай, яго не ўтаймуеш. Памякчэй з ім, памякчэй; як гэта кажуць: хоць сам чорт з куслівых, а слуг любіць ліслівых.
СЭР ТОБІ
Ну, як пеўнік? Як табе кукарэкаецца?
МАЛЬВОЛЬЁ
Шаноўны, не забывайцеся!
СЭР ТОБІ
Цып, цып, цып. «Хадзем са мной, Брыгіта». Не, міленькі, вашай вялікасці не да твару гуляць у хованкі з Сатаной. Хай ён павесіцца, шыбенік рагаты!
МАРЫЯ
Трэба прымусіць яго пашаптаць малітву. Дарагі сэр Тобі, прымусьце яго памаліцца.
МАЛЬВОЛЬЁ
Маліцца, макака?
МАРЫЯ
Вось — чулі? Ён і слухаць не хоча пра боскую моц.
МАЛЬВОЛЬЁ
Ідзіце і хоць павесьцеся! Усе вы — шэльмы, пустадомкі і пустабрэхі. Я вам не раўня. Хутка вы пра мяне даведаецеся яшчэ не тое! (Выходзіць.)
СЭР ТОБІ
Ці можа такое быць?
ФАБІЯН
Калі б гэта нам зараз паказалі на сцэне, я гатоў бы быў асудзіць камедыянтаў за неверагодную выдумку.
СЭР ТОБІ
Ён, дзівак, сам пачуў смак у кашы, якую мы заварылі.
МАРЫЯ
Ну дык і грэйце ў яго апетыт, бо каша скора астыне і пракісне.
ФАБІЯН
А як жа. Мы такі сапраўды давядзём яго да вар’яцтва.
МАРЫЯ
I спакайней стане ў доме.
СЭР ТОБІ
Ведаеце што: мы яго звяжам і ўпхнём у цёмную камору. Пляменніца мая пераканалася ўжо, што ён «без цара ў галаве». Такім чынам, сябры, мы можам працягваць пацеху сабе на забаву, а яму ў навуку, пакуль сама пацеха не лопне ад смеху. Тады толькі мы злітуемся з яго, раскажам перад людзьмі пра сваю выдумку і карануем цябе, містрыс, лаўровым вя... венічкам як апазнавальніцу псіхаў. Але... глядзіце, глядзіце!..
Уваходзіць сэр ЭНДРУ.
ФАБІЯН
Яшчэ адна забава, як для майскага ранішніка!
СЭР ЭНДРУ
Вось — мой выклік, чытайце. Ён з воцатам і перцам, дальбог.
ФАБІЯН
Такі востры?
СЭР ЭНДРУ
Ядавіты, і той уюнок у гэтым пераканаецца. Вы толькі прачытайце.
СЭР ТОБІ
Дай сюды. (Чытае.) «Малакасос, хто б ты ні быў, ты ні больш ні менш, як шалудзівы шчанюк».
ФАБІЯН
Трапна і смела.
СЭР ТОБІ
(чытае далей)
«Не здзіўляйся і не круці мазгамі ў здагадках, чаму я цябе так абзываю, бо ніякіх тлумачэнняў гэтага ты ад мяне не дачакаешся».
ФАБІЯН
Прадбачлівая агаворка: яна засцерагае цябе ад караючай рукі закона.
СЭР ТОБІ
(чытае далей)
«Ты раз-поразу прыходзіш да лэдзі Алівіі, і яна, у мяне на вачах, аказвае табе ласкавую міласць, а ты ёй бессаромна і беспардонна хлусіш, нягоднік, але я цябе выклікаю не пагэтаму».
ФАБІЯН
Коратка і сярдзіта, проста-такі выдатна, а сэнсу — ніякага.
СЭР ТОБІ
(чытае далей)
«Я падсцерагу цябе, як будзеш вяртацца дамоў, і там, калі выпадзе шчасце мяне ўкакошыць...»
ФАБІЯН
«укакошыць...» — надзвычайна!
СЭР ТОБІ
(чытае далей)
«...ты мяне заб’еш, як баязлівец і разбойнік з вялікай дарогі».
ФАБІЯН
А вам, я бачу, хацелася б і героем праславіцца, і ад смерці пазбавіцца. Хітра!
СЭР ТОБІ
(чытае далей)
«Бывай, і памілуй бог адну з нашых душ! Магчыма, што ён памілуе маю, бо я спадзяюся на лепшае, а табе скажу: сцеражыся!
Твой друг, калі ты мяне не пакрыўдзіш, і твой люты вораг
Эндру Эг’ючык».
Калі гэта пісьмо яго не расшавеліць, дык ён наогул не здольны шавяліцца. Я яго ўручу яму.
МАРЫЯ
У вас будзе для гэтага зручны выпадак: ён якраз размаўляе цяпер з мілэдзі і павінен скора вяртацца назад.
СЭР ТОБІ
Ідзі, сэр Эндру, і, як шпік, чакай яго ў канцы саду. Як убачыш, так і пачынай яго лаяць, як толькі ўмееш, бо часам адборная лаянка, калі яе упэўнена выкрыкваеш, дае лепшае ўяўленне аб мужнасці, чым учынкі сапраўды адважнага чалавека. Валюхай, старына!
СЭР ЭНДРУ
Ну, лаянцы мяне не вучыць. Я ўжо яму ўсыплю, ой, усыплю!
(Выходзіць.)
СЭР ТОБІ
Яго «сачыненне» я запхнуў у кішэню, там яно і сатрэцца. Мяркуючы па знешнім выглядзе і манерах, той малады чалавек не абы-хто — ён з галавой і выхаваны няблага. Яго пасрэдніцтва паміж ягоным гаспадаром і маёй пляменніцай таксама сведчаць, што гэта джэнтльмен! Так што крывое пісіва — гм, прабачайце, містрыс,— крывая пісаніна нашага сэра Чыкчырыка, гэтае пісі...— пісаніна пацвярджае тое самае і не нагоніць на юнака ніякага страху. Разумны чалавек адразу скеміць, што выклік напісаў дурань. Не, мой дарагі Чыкчырык, я перадам твой выклік на словах; надзялю цябе нечуванай славай храбрасці і падстрашу юнага сіньёра, а ён, па маладосці сваёй, лёгка мне паверыць. Адным словам, пушчуся ва ўсё грэшнае,— што яго супернік і шалёны, і гарачы, і лоўкі, як чорт. Гэта версія так напалохае іх абодвух, што пры сустрэчы яны заб’юць адзін аднаго позіркамі, як чарадзейныя васіліскі.
Паказваецца АЛІВІЯ з ВІЁЛАЙ.
ФАБІЯН
Вунь ён ідзе з вашай пляменніцай. Схіліцеся ўбок, пакуль ён развітаецца, і адразу ж — за ім назіркам!
СЭР ТОБІ
А я тым часам паварушу мазгамі, каб прыдумаць якія-небудзь жахлівыя выразы для ягонага выкліку.
Выходзяць сэр ТОБІ, ФАБІЯН і МАРЫЯ.
АЛІВІЯ
Я ўсё сказала каменнаму сэрцу;
Я нават гонар свой змагла даверыць
Яму, няўдзячнаму. I вось цяпер я
У раскайванні віню сябе сурова
За гэту слабасць,— тут я вінавата,
Але ж віна упарта не здаецца
Перад раскаяннем — і суд не страшны.
ВІЁЛА
Адчай майго гаспадара, мілэдзі,
Ва ўсім падобны і да вашай страсці.
АЛІВІЯ
Вось медальён. ён будзе вам на памяць.
Там мой партрэт,— не бойцеся, бярыце,
Ён без’языкі. Дык прыходзьце заўтра,
Прашу вас. Я любую вашу просьбу,
Якая не запляміць чэсць, гатова
Хоць зараз выканаць для вас. Прасіце ж!
ВІЁЛА
Прашу не многа: пакахайце графа.
АЛІВІЯ
А ці ж дазволіць гонар, чэсць графіні
Падаранае вам — дарыць Арсіна?
Як думаеце вы?
ВІЁЛА
Я дазваляю.
АЛІВІЯ
Ну што ж,— да заўтра. Помніце — чакаю!
Каб гэтакай красы быў дэман зла,
Я без вагання ў пекла б з ім пайшла!
(Выходзіць.)
Вяртаюцца сэр ТОБІ і ФАБІЯН.
СЭР ТОБІ
Міласцівы джэнтльмен, блаславі цябе бог.
ВІЁЛА
I вас, сэр.
СЭР ТОБІ
Якія б ні былі пры табе сродкі абароны, пускай іх у ход. Калі і якую знявагу ты яму ўчыніў, я не ведаю, толькі твой праціўнік сочыць за табой і аж кіпіць ад нянавісці. Як лоўчы ў прадчуванні здабычы, ён прытаіўся ў канцы саду і чакае цябе, прагнучы крыві. Распражы сваю шпагу, не марудзь у ізгатоўцы, бо твой супернік спрытны і паваротлівы, а ўдар яго смертаносны.
ВІЁЛА
Сэр, вы памыляецеся. Я ўпэўнены, што няма чалавека, з якім бы я калі-небудзь пасварыўся. У маёй памяці і следу няма нават падабенства на крыўду, якую б я мог каму небудзь прычыніць.
СЭР ТОБІ
Ты пабачыш, што гэта не так, запэўняю цябе. А таму, калі ты хоць трохі даражыш сваім жыццём,— рыхтуйся да абароны, бо, паўтараю, праціўнік твой валодае ўсім, чым маладосць, сіла, спрыт і гнеў могуць адарыць чалавека.
ВІЁЛА
Даруйце, сэр, хто ж ён такі?
СЭР ТОБІ
Рыцар, і хоць яго ў гэта званне пасвяцілі незазубранай шпагай не на полі бітвы, а на дывановых дарожках палаца,— на дуэлі ён д’ябал д’яблам. Душ, адлучаных ад цела, на яго рахунку, як толькі мне вядома,— тры. Кажу табе, што яго заядласць на дуэлі такая шалёная, што задаволіць яе могуць толькі перадсмяротная агонія і грабніца. Яго дэвіз — забі або памры.
ВІЁЛА
Я вярнуся ў дом і папрашу ў гаспадыні даць мне каго-небудзь у праважатыя. Я ж зусім не дуэлянт, хоць мне, праўда, даводзілася чуць пра людзей, якія знарок распачынаюць сварку з другімі, каб выпрабаваць іхнюю храбрасць. Мабыць, і той чалавек, ваш рыцар, з такімі замашкамі.
СЭР ТОБІ
Ні ў якім разе, джэнтльмен. Яго абурэнне вынікае з вельмі істотнай крыўды. Карацей кажучы, падрыхтуйся і выконвай яго пажаданні. Назад у гэты дом ты не вернешся, калі не хочаш мець справы са мной і ў такой самай перапалцы, якую з поўнай бяспекай можаш дазволіць яму. Ітак,— наперад і шпагу нагало, бо схапіцца з ім ты павінен — гэта вырашана. Інакш — закайся назаўсёды насіць пры сабе сваю жалязяку!
ВІЁЛА
Гэта і непачціва і дзіўна. Я вас прашу зрабіць мне паслугу: калі ласка,— даведайцеся ў таго рыцара, чым я яго зняважыў. Калі крыўда і магла мець месца, то яна была прычынена толькі выпадкова, а не сумысля.
СЭР ТОБІ
Зраблю, гэта не цяжка.— Сіньёр Фабіян, пабудзьце з джэнтльменам, пакуль я не вярнуся. (Выходзіць.)
ВІЁЛА
Прабачце, сіньёр, вы што-небудзь ведаеце пра гэту непрыемнасць?
ФАБІЯН
Мне вядома, што рыцар раз’юшаны, як дзік, і поўны рашучасці расправіцца з вамі. Больш мне нічога невядома.
ВІЁЛА
А скажыце, калі ласка, што за чалавек гэты рыцар?
ФАБІЯН
Калі меркаваць па яго выглядзе, то ён не абяцае тых цудаў, якія вы ў ім убачыце, калі станеце мішэнню выпрабаванняў яго храбрасці. Гэта — малады чалавек, сапраўды самы спрытны, самы крыважэрны, можна сказаць,— ракавы праціўнік, якога пашукай — не знойдзеш ва ўсёй Ілірыі. Жадаеце прайсці са мной да яго? Я вас паміру з ім, калі ўдасца.
ВІЁЛА
О, вы мне зрабілі б тым самым вялікую ласку. Я з тых, хто аддае перавагу не свецкай, а духоўнай зброі, я зусім не імкнуся праславіцца сваім ваяўнічым гартам.
Выходзяць.
Вяртаюцца сэр ТОБІ і сэр ЭНДРУ.
СЭР ТОБІ
Ты мне не верыш? Не, брат, гэта не супернік, а сам нячысты дух. Я ў жыцці не сустракаў такога амазона. Мне даводзілася адзін раз сутыкнуцца з ім у паядынку і то прыйшлося адбівацца не толькі шпагай, а і ножнамі і ўсім іншым. Ён робіць выпады з такім смертаносным націскам, што ўстаяць немагчыма, і пры адбоі трапнымі ўдарамі суправаджае кожны крок вашага адступлення. У бойцы шэльма, нібы танцуе, прытупваючы абцасікамі. Кажуць, што ён быў першы фехтавальшчык у персідскага шаха.
СЭР ЭНДРУ
Чума на такога д’ябла, я не хачу з ім мець справы.
СЭР ТОБІ
Яно так, але ж цяпер яго не ўтаймуеш; там Фабіян ледзьве-ледзьве стрымлівае яго.
СЭР ЭНДРУ
Прападзі ён пропадам! Каб я ведаў, што ён такі галаварэз і спрытнюга ў фехтаванні, я б хутчэй паслаў яго да ўсіх чарцей у апраметную, чым выклікаў на дуэль. Няхай ён плюне на ўсе свае крыўды, змірыцца са мной, а я яму падару свайго скакуна — шэрага Капілета.
СЭР ТОБІ
Ну што ж — гэта справа: я яму скажу. Стой тут і трымайся з апломбам. Усё закончыцца без душагубства. (Убок.) Эге, я папаезджу на тваім коніку, як езджу і на табе.
Вяртаюцца ФАБІЯН і ВІЁЛА.
(Да Фабіяна.) Калі я іх прыміру, яго рысак — мой. Я пераканаў рыцара, што гэты юнак — д’ябал д’яблам.
ФАБІЯН
Такога ж страху мы нагналі і на другога: дрыжыць увесь, збляднеў, быццам за ім мядзведзь гоніцца.
СЭР ТОБІ
(да Віёлы)
Нявыкрутка, сіньёр, нічога не зробіш: ён прагне біцца з табой, каб не парушыць клятву. Аднак, цвяроза абдумаўшы сітуацыю, ён лічыць, што пра вашу там спрэчку цяпер і гаварыць не варта. Пагэтаму агаліце шпагу для праформы; ён запэўняе, што не зачэпіць цябе.
ВІЁЛА
(убок)
Засцеражы мяне, неба! Яшчэ адно выпрабаванне — і я гатова ім прызнацца, да якой ступені я не мужчына.
ФАБІЯН
Як толькі заўважыце, што ваш праціўнік уваходзіць у раж,— адступайце.
СЭР ТОБІ
Ну, адклад не йдзе ў лад — падыходзьце, сэр Эндру. Гэты дваранін у імя гонару жадае скрыжаваць з вамі шпагі адзін раз. Па правілах дуэлі, ён не можа ўхіліцца ад выкліку, але мне ён, як дваранін і салдат, паабяцаў, што вас ён не кране.— Наперад — пачынайце!
СЭР ЭНДРУ
Малю цябе, божа, каб ён стрымаў клятву.
ВІЁЛА
Паверце мне, што ўсё гэта супроць маёй волі.
Яны агаляюць шпагі.
Уваходзіць АНТОНІА.
АНТОНІА
Ўлажыце шпагу ў ножны, джэнтльмен!
Калі юнак зняважыў вас, то я
Гатоў адказваць за яго. Калі ж
Віноўнік вы, я з вамі буду біцца.
СЭР ТОБІ
Вы, сіньёр? А хто вы такі?
АНТОНІА
Я той, які гатовы нават больш
Зрабіць для юнака, чым абяцаўся.
СЭР ТОБІ
Ну што ж, калі вы пасрэднік,— я да вашых паслуг.
Яны агаляюць шпагі.
Уваходзяць УРАДНІКІ.
ФАБІЯН
Сэр Тобі, даражэнькі, спыніце іх. Сюды ідуць ураднікі.
СЭР ТОБІ
Пачакайце хвіліначку, я — зараз.
ВІЁЛА
Прашу вас, сіньёр, улажыце вашу шпагу, калі ласка.
СЭР ЭНДРУ
З ахвотаю, сіньёр. А што да майго абяцання, то я свайму слову гаспадар. Рысак мой цудоўны, такі паслухмяны і лёгкі на бягу.
1-шы УРАДНІК
Вось ён. Выконвай сваё даручэнне.
2-гі ЎРАДНІК
Антоніа, па загадзе герцага Арсіна, я цябе арыштую.
АНТОНІА
Сіньёр, вы памыліліся.
1-шы ЎРАДНІК
Ніколькі.
Цябе я й так без цяжкасці пазнаў бы,
А то ў матроскай бесказырцы.— Ўзяць!
Ён добра помніць наша з ім знаёмства.
АНТОНІА
Бярыце.
(Да Віёлы.)
Вось што значыць — вас шукаць!
А як жа вы? На жаль, мне давядзецца
Прасіць у вас свой кашалёк, бо грошы
Спатрэбяцца цяпер і мне самому.
Свая бяда мяне не так турбуе,
Як тое, што я вас пакінуць мушу
Тут аднаго. Вы здзіўлены? Не трэба
Так гараваць.
2-гі ЎРАДНІК
Пайшлі.— Спыніць размову!
АНТОНІА
Я папрашу ў вас частку з той казны.
ВІЁЛА
Якой, сіньёр? За што патрэбна плата?
За вашу да мяне добразычлівасць.
Улічваючы гэты арышт, я
Гатовы са сваіх нязначных сродкаў
Пазычыць вам, але не шмат: паверце,
Наяўны капітал мой вельмі сціплы.
Тут вось і ўся казна, вам — палавіна.
АНТОНІА
Вы ад мяне хацелі б адступіцца?
Няўжо вы гэтак хутка ўсё забылі,
Што я зрабіў для вас? Не памнажайце
Майго няшчасця! Вельмі б не хацеў я
Быць да такой ступені крыхаборам,
Каб у дакор нагадваць вам пра ўсе
Свае паслугі.
ВІЁЛА
Я пра іх не знаю,
Як і не знаю вас. Мы незнаёмы.
Няўдзячнасць чалавека мне самому
Праціўна нават больш, чым ашуканства,
Хлусня, пляткарства, п’янётва і няшчырасць —
Усе заганы, што псуюць і труцяць
Жывую нашу кроў.
АНТОНІА
О, неба, неба!
2-гі ЎРАДНІК
Канчай, сіньёр!
АНТОНІА
Дазвольце ж мне сказаць.
Таго хлапца я ў шторм самаахвярна
Паўмёртвым вырваў з прагнай пашчы мора.
Пакуль ачуньваў ён, я дні і ночы
Сядзелкай быў пры ім, карміў, выходжваў,
Бярог яго з такой святой любоўю
I вобразу яго, як ідэалу,
Гатовы быў маліцца...
1-шы ЎРАДНІК
Не стагні!
Нам што з таго? Нам — некалі. Канчайце!
АНТОНІА
А гэты ідэальны бог — не што, як ідал!
Ты, Себасцьян, падумаў бы пра тое,
Што ганьбіш прыгажосць сваю маною.
Прыроду пляміць можа толькі той,
Хто сам жыве з заплямленай душой.
Дабро — само сабою вабіць нас,
А зло прывабна толькі напаказ!
1-шы ЎРАДНІК
Спыніць лухту, вар’ят! Ану — пайшлі!
АНТОНІА
Вядзіце, чорнай справы каралі!
Выходзіць з ураднікамі.
ВІЁЛА
Ён гаварыў так страсна і ўсяму
Ён верыў. Дык чаму ж не верыць мне, чаму?
О спраўдзіся, душой жаданы сон,—
Што брат жывы, і нас тут зблытаў ён!
СЭР ТОБІ
Падыдзі сюды, рыцар. I ты, Фабіян,— давай бліжэй: перашушукаемся ўтрох парачкай-другою мудрых думак.
ВІЁЛА
Назваў імя ён Себасцьяна, брата,—
Дык брат — жывы. О шчасце, як я рада!
Блізняты, я і брат, былі з маленства Адно ў адно — такое падабенства:
I рост, і твар — усё адзінай пробы,
I нават вопратка адной аздобы.
Калі нам лёс прызначыць тут спатканне,
Соль мора стане слодыччу кахання!
(Выходзіць.)
СЭР ТОБІ
Хлапчук без гонару і чэсці, малакасос — вось ён хто, і баязлівы ў дадатак, як заяц. Кінуў-рынуў тут свайго лепшага сябра ў бядзе, адрокся ад яго. Вось няхай Фабіян скажа, што ён за арол!
ФАБІЯН
Палахлівы пстрыкунчык, перакананы баязлівец, трус чыстай пароды!
СЭР ЭНДРУ
Дальбог,— пайду за ім і яшчэ раз адлупцую як след.
СЭР ТОБІ
Дуй, усып яму па завязку, але глядзі толькі — шпагі не агаляй!
СЭР ЭНДРУ
Агалю, дальбог, агалю. (Выходзіць.)
ФАБІЯН
Хадзем і мы, паглядзім, чым гэта скончыцца.
СЭР ТОБІ
Іду ў заклад, што ўсё-такі — нічым.
Выходзяць.
АКТ IV
СЦЭНА I
Перад домам Алівіі.
Уваходзяць СЕБАСЦЬЯН і БЛАЗЕН.
БЛАЗЕН
I вы хочаце, каб я паверыў, што мяне не па вас пасылалі.
СЕБАСЦЬЯН
Не прыставай ты, шалапут,— абрыдзеў.
Пакінь мяне,— ты чуеш? Не чапляйся!
БЛАЗЕН
Выдатна разыграна, бачыць бог. Ну так, я вас не знаю, і мая гаспадыня мяне па вас не пасылала з просьбай прыйсці да яе на аўдыенцыю. I вас завуць не Цэзарыё, і гэты мой нос — не мой. Я — не я, і будка не мая.
СЕБАСЦЬЯН
Прашу цябе — паяснічай, дзе хочаш,
А не са мной: з табой я не знаёмы.
БЛАЗЕН
«Паяснічай, дзе хочаш»! Ён чуў гэты выраз ад якой-небудзь важнай персоны і цяпер звяртаецца з ім да блазна. Паяснічаць мне і бог казаў, а я баюся, як бы ўвесь свет, гэты вялікі цюхцяй, не пачаў паяснічаць са сваёй паствай.— Прашу цябе ўсё-такі: распаясай сваю замкнёнасць і скажы, як мне паяснічаць са сваёй гаспадыняй — дурыць ёй галаву, чаго ты і чакаеш?
СЕБАСЦЬЯН
Прашу цябе, дакучны грэк, ідзі! —
На грошы за адчэпку і — правальвай,
А станеш дакучаць, не так заробіш.
БЛАЗЕН
У цябе шчодрая рука, слова гонару. Разумныя людзі, што цыркаюць манеткі дурням, набываюць добрую славу, але толькі пасля сотай падачкі.
Уваходзяць сэр ТОБІ, сэр ЭНДРУ і ФАБІЯН.
СЭР ЭНДРУ
Ага, вы зноў тут, сіньёр? Вось вам, вось — атрымайце!
СЕБАСЦЬЯН
А вось вам здачы,— вось, і вось, і вось! —
Вы што, сіньёры, ўсе павар’яцелі?
СЭР ТОБІ
Стоп, стоп, сіньёр, бо я закіну тваю шпагу на дах гэтага дома!
БЛАЗЕН
Пра гэта я неадкладна далажу гаспадыні. Ні з адным з вас я і за два грошы не памяняўся б скурай. (Выходзіць.)
СЭР ТОБІ
Сіньёр, спыніся, злітуйся над слабым!
СЭР ЭНДРУ
Не, няхай б’е. Я знайду на яго ўправу. Калі толькі ў Ілірыі ёсць закон, ён адчуе на сабе яго сілу. Тое, што я ўдарыў яго першы, для суда не мае ніякага значэння.
СЕБАСЦЬЯН
Прэч руку!
СЭР ЭНДРУ
Не, сіньёр, я вас не пушчу. Вы, мой юны ваяўнік, схавайце сваю жалязяку. Вельмі ж ужо вы раз’юшыліся. Ну!
СЕБАСЦЬЯН
Не дамся вам у рукі, не спрабуйце
Узяць хітрасцю: не на таго напалі.
Жадаеце яшчэ працягваць схватку?
Што ж,— шпагу нагало! Я згодзен біцца.
СЭР ТОБІ
Што, што? Ну не — тады прыйдзецца мне раздабыць пару кілішкаў тваёй шалёнай крыві.
Уваходзіць АЛІВІЯ.
АЛІВІЯ
Стой, Тобі! Стой! Загадваю: ні з месца!
СЭР ТОБІ
Чаго ты ад нас хочаш, гаспадыня?
АЛІВІЯ
Дакуль жа будзе так, дзікун няўдзячны?
Такому б жыць у джунглях ці ў пячоры —
Пачцівасці ніякай. Прэч адсюль! —
Ты не крыўдуй, Цэзарыё, што так
З табою абышліся.— Прэч, разбойнік!
Выходзяць сэр ТОБІ, сэр ЭНДРУ і ФАБІЯН.
Прашу цябе, мой горды друг, няхай
Твой розум, а не злосць, утворыць суд
Над гэтым грубым і несправядлівым
Учынкам дзікуна. Цяпер заходзь
У дом — смялей! — і там, калі пачуеш,
Якую процьму глупства і няславы
Тут натварыў па п’янцы гэты невук,
Ты усміхнешся. Пойдзем, пойдзем, мілы,
Не адмаўляй. Агідны чалавек:
Біў у цябе, а сэрца мне рассек.
СЕБАСЦЬЯН
Што гэта тут? Незразумела мне:
Павар’яцелі ўсе, ці я — у сне?
Куды ж цяпер прыгоніць плынь прыбою?
Э, выйграла-прайграла, я — з табою!
АЛІВІЯ
Прашу ж, ідзі. Я буду за кампас.
СЕБАСЦЬЯН
Мадам, іду.
АЛІВІЯ
За мной — і ў добры час!
Выходзяць.
СЦЭНА II
Дом Алівіі.
Уваходзяць МАРЫЯ і БЛАЗЕН.
МАРЫЯ
На, нацягні на сябе гэтыя транты і прыклей бараду. Трэба ж, каб ён паверыў, што ты сэр Топас, свяшчэннік. I не марудзь, калі ласка, а я тым часам падскочу па сэра Тобі. (Выбягае.)
БЛАЗЕН
Зраблю, усё зраблю — і надзенуся, і прыкінуся. Добра бы о б, каб я быў першы, хто прыкідваецца ў такім адзенні. На жаль, я не дабраў росту, каб пераканаўча выглядаць у такім сане, і перабраў у вазе, каб мяне маглі прыняць за стараннага студэнта. Дарэчы, быць чалавекам і дбайным гаспадаром нічым не горш, чым лічыцца заклапочаным дабрадзеем і вялікім вучоным. А вось і мае саюзнікі.
Уваходзяць сэр ТОБІ і МАРЫЯ.
СЭР ТОБІ
Блаславі цябе Юпітэр, святы айцец.
БЛАЗЕН
Bonos dies, сэр Тобі, бо як калісьці сказаў пляменніцы караля Гарбадука нейкі пражскі пустэльнік, што ніколі не меў справы ні з пяром, ні з чарнілам: «Тое, што ёсць — ёсць». Так і я, стаўшы святым айцом, я ёсць сэр святы айцец, бо што ёсць «тое», як не «тое», і што значыць «ёсць», як не «ёсць»?
СЭР ТОБІ
Ты пагавары з ім, сэр Топас.
БЛАЗЕН
Гэй, як вас там велічаць? Мір сей цямніцы!
СЭР ТОБІ
Добра, шэльма, прыкідваецца. Выдатны артыст, шэльма!
МАЛЬВОЛЬЁ
(з каморы)
Хто там кліча?
БЛАЗЕН
Сэр Топас, свяшчэннік, прыйшоў наведаць блажэннага нябогу Мальвольё.
МАЛЬВОЛЬЁ
Сэр Топас, а, сэр Топас! Добры сэр Топас, схадзіце да мілэдзі.
БЛАЗЕН
Ізыдзі з яго, ізыдзі, трывялікі д’ябал! Як ты катуеш гэтага чалавека! А ў цябе, грэшніка, і ўсёй той гаворкі, што пра сваю мілэдзі.
СЭР ТОБІ
Сказаў як звязаў, сэр святы айцец.
МАЛЬВОЛЬЁ
Сэр Топас, ні з кім на свеце так не абыходзіліся. Дабрэйшы сэр Топас, вы не думайце, што я вар’ят. Я ў сваім розуме. Яны тут замкнулі мяне ў жудаснай цемры.
БЛАЗЕН
Цьфу, бясчэсны сатана! Я цябе называю як мага больш прыстойна, бо я з тых пачцівых людзей, якія нават з д’яблам паводзяць сябе высакародна.
МАЛЬВОЛЬЁ
Ты гаворыш,— там цёмна?Як у пекле, сэр Топас.
БЛАЗЕН
Памілуй цябе бог, ды тут жа вокны з ліхтарамі, празрыстыя, як аканіцы, верхняе святло на поўнач — поўдзень прамяністае, як чорнае дрэва. А ты скардзішся, што цябе пасадзілі ў цёмную.
МАЛЬВОЛЬЁ
Я пры сваім розуме, сэр Топас. Я вам кажу: тут цёмна.
БЛАЗЕН
Вар’ят, ты памыляешся. Я сцвярджаю, няма цемры, апроч невуцтва, а ў ім часам здараецца замарачэнне і з намі, як часта і з егіпцянамі ў іхнім тумане.
МАЛЬВОЛЬЁ
Я гавару, што камора гэта цёмная, як невуцтва, нават калі невуцтва цёмнае, як само пекла, і кажу, што нікога на свеце так не крыўдзілі. Я такі ж вар’ят, як і вы. Праверце мяне любымі лагічнымі пытаннямі.
БЛАЗЕН
Праверым. Якой думкі быў Піфагор адносна дзічыны?
МАЛЬВОЛЬЁ
Якой думкі? Ага,— што душа маёй бабкі можа перасяліцца ў птушку.
БЛАЗЕН
А што ты думаеш наконт яго думкі?
МАЛЬВОЛЬЁ
Я думаю аб душы больш высакародна і зусім не падзяляю яго думкі.
БЛАЗЕН
Бывай,— заставайся ў цемры. Пакуль ты не згодзішся з думкай Піфагора, я не прызнаю, што ты ў сваім розуме. I глядзі, не забі куліка, бо абяздоліш душу сваёй бабкі.— З богам!
МАЛЬВОЛЬЁ
Сэр Топас, сэр Топас!
СЭР ТОБІ
Беспадобны сэр Топас!
БЛАЗЕН
Бачыце, я на ўсе ролі майстар.
МАРЫЯ
Ты мог усё гэта разыграць без барады і сутаны: ён жа цябе не бачыць.
СЭР ТОБІ
А цяпер пагавары з ім сваім голасам і прыйдзеш мне сказаць, як ты яго знаходзіш. Мне хацелася б гэты спектакль хутчэй скончыць. Калі яго можна вызваліць прыстойным чынам, то варта так і зрабіць. Зараз я ў такіх неладах са сваёй пляменніцай, што не змог бы гэтую пацеху давесці да канца, не наклікаўшы бяды на сваю галаву. Варушыся і прыходзь хутчэй у мой пакой.
Выходзяць сэр ТОБІ і МАРЫЯ.
БЛАЗЕН
(спявае)
«Гэй, чыжык Робін, братка,
Ну як твая стрынатка?»
МАЛЬВОЛЬЁ
Гэта ты там, блазен?
БЛАЗЕН
«Яна мяне ўсё чубіць».
МАЛЬВОЛЬЁ
Блазен, чуеш?
БЛАЗЕН
«За што? Напэўна, любіць».
МАЛЬВОЛЬЁ
Блазен, паслухай...
БЛАЗЕН
«Ды дзе там. Сыч ёй мілы».
Га! Хто там кліча? Гэй, хто там? Я тут.
МАЛЬВОЛЬЁ
Мілы блазен, зрабі мне, калі ласка, невялікую паслугу — прынясі мне свечку, пяро, чарніла і паперы. Клянуся словам двараніна,— век буду табе ўдзячны.
БЛАЗЕН
Сіньёр Мальвольё?
МАЛЬВОЛЬЁ
Я, добры блазен.
БЛАЗЕН
Ай-яй-я-яй, сіньёр, як жа гэта вы страцілі ўсе свае пяць розумаў?
МАЛЬВОЛЬЁ
Блазен, нікога ў свеце так бязлітасна не крыўдзілі, як мяне. Я пры сваім розуме, як і ты.
БЛАЗЕН
Усяго толькі? Тады вы сапраўды бязмозгі, калі ў вас розуму не больш, як у дурня.
МАЛЬВОЛЬЁ
Гэта яны тут зрабілі з мяне дурня: трымаюць мяне ў цемры, падсылаюць нейкага ёлупня — святога айца і наогул падстройваюць усё, каб я звар’яцеў.
БЛАЗЕН
Падумайце, што вы гаворыце. Святы айцец тут, побач са мной.— «Мальвольё, Мальвольё, да ніспашлюць святыя нябёсы згаенне на твой убогі розум!» Пастарайцеся заснуць і не гарадзіце свой «бібл-бэбл».
МАЛЬВОЛЬЁ
Сэр Топас!
БЛАЗЕН
«Не вядзі размовы з паўгаловым, добры чалавек».— Размовы? А хто з ім вядзе? Я? Я, сэр, не вяду. Памагай вам бог, добры сэр Топас.— «Ну што ж, амін».— Слухаюся, сэр, слухаюся.
МАЛЬВОЛЬЁ
Блазен, а блазен, паслухай!
БЛАЗЕН
Ах, сіньёр, супакойцеся там.— Што вы сказалі, сэр? — Мне тут перападае, што перагаворваюся з вамі.
МАЛЬВОЛЬЁ
Добры блазен, раздабудзь мне агню, хоць якога-небудзь, і паперы. Запэўняю цябе, што я такі ж нармальны, як і любы недурны чалавек у Ілірыі.
БЛАЗЕН
Ах, каб жа гэта было так, сіньёр.
МАЛЬВОЛЬЁ
Клянуся гэтай рукой, што так. Добры блазен, дзеля ўсяго святога, раздабудзь агню, чарніла і паперы! I занясеш маю запіску мілэдзі. На гэтым ты заробіш столькі, колькі ў жыцці сваім не зарабляў ні на адным пісьме.
БЛАЗЕН
Я раздабуду, але скажыце праўду: вы сапраўды вар’ят ці толькі прыкідваецеся?
МАЛЬВОЛЬЁ
Дальбог жа, блазен, я не звар’яцелы. Кажу праўду.
БЛАЗЕН
Не, я ніколі не дам веры малахольнаму, пакуль не праверу яго мазгоў. Агню я вам раздабуду, паперы і чарніла — таксама.
МАЛЬВОЛЬЁ
Блазен, а я нічога не пашкадую, каб аддзячыць табе, толькі прашу,— схадзі хутчэй.
БЛАЗЕН
(спявае)
Я, ваш халоп,—
З месца ў галоп,
Кулём туды, сюды,
Як Грэх у камедыі,
Каб вашай трагедыі
Большай не знаць бяды.
Рапірай з драніцы
Па ўсіх шаляніцах
Дубасіць буду так,
Каб цела гарэла
Ды шэрсць курэла,
А ты пакукуй, прастак.
(Выходзіць.)
СЦЭНА III
Сад Алівіі.
Уваходзіць СЕБАСЦЬЯН.
СЕБАСЦЬЯН
Вось хараство вясны, вось ззянне сонца,
А вось і дар яе — сапраўдны жэмчуг.
Усё наяве, і хоць гэта дзіўна,
Неверагодна, але я не трызню...
Дзе ж знікнуць мог Антоніа? Чамусьці
Ён не сустрэў мяне каля таверны,
Аднак, казалі, ён туды прыходзіў,
Пытаўся пра мяне, пайшоў расшукваць.
Цяпер яго парада і змагла б
Мне неабходную зрабіць паслугу.
Хаця мой розум не спыняе спрэчкі
З пачуццем, тут у нечым ёсць памылка.
Я не ў палоне мар; выпадак гэты
I гэты вал нягаданага шчасця
Настолькі яўнае пераўзыходзяць,
Што я гатоў не верыць ні вачам,
Ні розуму, які давесці здольны
Мне ўсё, апроч таго, што я вар’ят.
А мо яна вар’ятка?.. У гэткім разе
Яна была б няздольна гаспадарыць —
Загадваць, кіраваць усёй прыслугай
Разважліва і цвёрда. Я быў сведкам,
Сам бачыў гэта ўсё. Не, тут — памылка,
А ў чым ці ў кім?.. Ды вось — яна сама.
Уваходзяць АЛІВІЯ і СВЯШЧЭННІК.
АЛІВІЯ
Прашу,— не асуджай маю паспешнасць:
Калі ты не супроць, то зараз пройдзем
За ім, святым айцом, тут недалёка
Ў капліцу. Там, перад свяшчэнным крыжам
I перад абразом дасі мне клятву
Ў сваім каханні, каб мая душа,
Раўніва-баязлівая бязмерна,
Была спакойная. Я буду ў тайне
Трымаць тваю прысягу, аж пакуль
Ты не назначыш дзень і месца шлюбу,
Як патрабуе сан мой. Што ты скажаш?
СЕБАСЦЬЯН
Няхай вядзе нас добры чалавек.
Я паклянуся ў вернасці навек.
АЛІВІЯ
Вядзі, айцец. Няхай жа ўсе нябёсы
Адораць нас з табой шчаслівым лёсам!
Выходзяць.
АКТ V
СЦЭНА I
Перад домам Алівіі.
Уваходзяць БЛАЗЕН і ФАБІЯН.
ФАБІЯН
Слухай, калі ты мне друг, пакажы яго пісьмо.
БЛАЗЕН
Дабрэйшы сіньёр Фабіян, калі вы мне друг, зрабіце мне другую паслугу.
ФАБІЯН
Любую, якую пажадаеш.
БЛАЗЕН
Не прасіце ў мяне, каб я паказваў яго пісьмо.
ФАБІЯН
Гэта значыць — прэзентаваць сабаку і ва ўзнагароду за падарунак патрабаваць сабаку назад.
Уваходзяць ГЕРЦАГ, ВІЁЛА, КУРЫЁ і ВЯЛЬМОДЫ.
ГЕРЦАГ
Вы што, шаноўныя сіньёры, усе з дома мілэдзі Алівіі?
БЛАЗЕН
Так, паважаны. Мы — яе рэквізіт.
ГЕРЦАГ
З табой я знаёмы даўно. Як пажываеш, прыяцель?
БЛАЗЕН
Так сабе, сіньёр. З ворагамі балюю, з прыяцелямі ваюю.
ГЕРЦАГ
Якраз наадварот: з прыяцелямі ж добра.
БЛАЗЕН
Не, сіньёр, з імі якраз і нядобра.
ГЕРЦАГ
Як жа гэта так? Чаму?
БЛАЗЕН
Таму, сіньёр, што прыяцелі перахвальваюць і сваёй няшчырасцю робяць з мяне асла, а ворагі — тыя шчапаюць праўду ў вочы; яны кажуць: ты асёл. Як бачыце, сіньёр, ворагі дапамагаюць мне ў самапазнанні, а прыяцелі ашукваюць. Так што калі вывады раўназначныя пацалункам, а чатыры адмаўленні роўныя двум сцвярджэнням, то і атрымаецца, што з прыяцелямі мне дрэнна, а з ворагамі добра.
ГЕРЦАГ
Дык гэта ж выдатна!
БЛАЗЕН
Не, сіньёр, слова гонару, выдатнага тут мала, хоць і вы мелі ласку назвацца маім прыяцелем.
ГЕРЦАГ
Але са мной табе не павінна быць блага. Вось залаты.
БЛАЗЕН
Сіньёр, не было б двудушнасцю, калі б вы ўдвоілі вашу велікадушнасць.
ГЕРЦАГ
О, ты даеш мне благую параду.
БЛАЗЕН
Я ўсяго толькі раю, каб ваша шчодрасць параіла вашай плоці і крыві злазіць у кішэню па добрую параду, сіньёр.
ГЕРЦАГ
Добра, хай будзе па-твойму, вазьму на сябе грэх двудушнасці — вось табе другі.
БЛАЗЕН
Prima, secundo tertia — добрая гульня. I ёсць старая прымаўка: бог тройцу любіць. У музыцы ж таксама — тры ступені гамы, тры тэрцыі, у паэзіі — тры стапы — тэрцыны, ды і царкоўныя ж званы бомкаюць у тры інтэрвалы: бом-бом-бом.
ГЕРЦАГ
Больш грошай ты ў мяне не выжартуеш ні тэрцыямі, ні тэрцынамі. Аднак калі б ты далажыў сваёй гаспадыні, што я прыбыў, каб пагаварыць з ёю, і прывёў бы яе з сабою, мая шчодрасць магла б зноў абудзіцца.
БЛАЗЕН
Згода, сіньёр, толькі, калі ласка, пакалышыце сваю шчодрасць, пакуль я не вярнуся. Я іду, сіньёр, але вы не падумайце, што мяне падганяе грэшная сквапнасць. Значыць, мы дамовіліся: няхай ваша шчодрасць, як вы кажаце, крышачку прыкар-хне, а я вярнуся і зараз жа яе разбуджу. (Выходзіць.)
ВІЁЛА
О, ваша светласць, гляньце: вунь марак, Што ўратаваў мяне.
Уваходзяць АНТОНІА і ЎРАДНІКІ.
ГЕРЦАГ
Чакайце, з твару
Ён мне знаёмы. Так, я добра помню,
Хоць пры апошняй нашай з ім сустрэчы
Ён потны быў, увесь запэцкан сажай,
Нібы Вулкан — ішоў жа бой гарачы.
Ён капітанам быў хутчэй карыта,
Чым карабля,— мізэрнай нейкай шхуны —
I тым сваім карытам так угрызся
Ў цудоўнейшую нашу каравелу,
Што нашы не клялі яго за страты,
А з зайздрасці крычалі: «Чэсць і слава!»
А ў чым яго віна цяпер, скажыце?
1-шы ЎРАДНІК
Арсіна, гэты чалавек — той самы
Антоніа, які разграбіў «Фенікс»,
Калі ён дастаўляў тавар з Канды.
Тады пры перастрэлцы ваш пляменнік
Нагу, здаецца, страціў. Ён, як тыгр,
Напаў на «Тыгра», ваш фрэгат найлепшы,
I ўзяў на абардаж. А тут нядаўна,
Забыўшы, мабыць, і закон, і сорам,
На вуліцы ўступіў у паядынак
I быў захоплены.
ВІЁЛА
Ён, ваша светласць,
Абараняў мяне і вельмі спрытна.
Вось толькі пад канец яго размова
Нагадвала трызненне.
ГЕРЦАГ
Ах, пірат,
Прасолены грабежнік! Як ты мог
Адважыцца прыйсці да тых, якія
Цаной крыві сваёй, што пралілася
Праз твой разбой, табе ж павінны помсціць?
АНТОНІА
Высакародны граф, сіньёр Арсіна,
Не спаганяйце, калі я адкіну
Абодва тытулы, якія зараз
Вы мелі гонар даць маёй асобе.
Я не пірат і не грабежнік, хоць
Я добра знаю, помнячы былое,
Што ў вас ёсць дастатковыя падставы
Лічыць мяне за ворага. Сюды
Мяне занесла нейкім чарадзействам,
Вось ён, хлапчук няўдзячны, што пры вас,
Быў мною выратаван з пашчы мора
У шалёны шторм. Каб я не падаспеў,
Загінуў бы, няшчасны. I за тое,
Што вывудзіў яго з нутра прыбою,
Вярнуў жыццё, з бязмернаю любоўю,
Пакуль нядужы быў, пры ім сядзелкай
Быў дзень і ноч,— за тое, што з любові ж
Услед за ім пайшоў у гэты горад,
Варожы мне, і тут ужо ўступіўся
Зноў за яго ж, калі мяне схапілі,
Ён, крывадушны, нават не падумаў
Аб дапамозе другу ў небяспецы.
Наадварот, пры людзях мне ж у вочы
Сцвярджаў, што ён са мною не знаёмы,
Тым самым ставячы сябе ж самога
На дваццаць год аддаленым ад друга;
Стаіў мой кашалёк, што паўгадзіны
Да гэтага па дабраце сардэчнай
Я даў яму пакарыстацца.
ВІЁЛА
Мне, вы?
Як гэта можа быць?
ГЕРЦАГ
Калі мой сябар,
Па-вашаму, прыбыў у гэты горад?
АНТОНІА
Сягоння, ваша светласць. Перад гэтым
Мы з ім не разлучаліся, паколькі
Ён хворы быў, а я пры ім — сядзелка.
Уваходзяць АЛІВІЯ і яе СВІТА.
ГЕРЦАГ
Ідзе яна. Якая нечаканасць:
Цвярдыня неба на зямной цвярдыні!
Паслухай, друг, бяссэнсіцу ты мелеш:
Ён у мяне не першы дзень на службе.
Але цяпер не час.— Убок сыдзіце!
АЛІВІЯ
Чым, монсіньёр, магла б вам быць карыснай
Алівія? Я да паслугі вашай.—
Цэзарыё, вы не стрымалі слова.
ВІЁЛА
Я — не стрымаў?
ГЕРЦАГ
О, мілая!
АЛІВІЯ
Вы штосьці
Сказалі мне, Цэзарыё? — Я зараз.—
Вы, міласцівы монсіньёр...
ВІЁЛА
Я мушу
Маўчаць, пакуль мой гаспадар гаворыць.
АЛІВІЯ
Калі ў вас песня тая ж, монсіньёр,
Яна, паверце, проста рэжа вуха,
Як лямант пасля музыкі.
ГЕРЦАГ
Усё тая ж
Бязлітаснасць.
АЛІВІЯ
Усё тое ж пастаянства.
ГЕРЦАГ
У непрыступнасці? О жорсткасць сэрца!
На твой алтар мая душа пакорна
Прыносіла свяшчэнныя ахвяры —
I ўсё дарэмна! Што ж цяпер рабіць ёй?
АЛІВІЯ
Усё, што пажадае ваша светласць.
ГЕРЦАГ
Мой бог, калі б такую мець рашучасць,
Якую меў егіпецкі разбойнік,—
Як ён, забіць таго, каго ты любіш!
I ў дзікай рэўнасці бывае часам
Высакароднасць. Вось што я скажу вам:
Паколькі вы не аказалі ўвагі
Ні вернасці маёй, ні пастаянству,
I я часткова ведаю прычыну,
Чаму і праз каго ў пачуццях вашых
Я не знаходжу месца,— хай ачнецца
Бязлітасны тыран і ў гэтым сэрцы.
Яго, любімца вашага,— я знаю:
Вы ў ім душы не чуеце, дарэчы,
I мне ён — бачыць бог — таксама любы,—
Я назаўсёды вырываю з сэрца,
Дзе ён асеў наперакор развазе.—
Ідзі са мной, юнак; мой ясны розум
Даспеў, каб здзейсніць зло. Цябе, мой мілы,
Я закалю. Віна ўсяму — яна,
Галубка гэта з сэрцам гругана.
ВІЁЛА
А я, каб супакоіць вас, паверце,
Гатовы сто разоў за вас памерці.
АЛІВІЯ
За кім ідзеш, Цэзарыё?
ВІЁЛА
За тым,
Хто даражэй за ўсё ў жыцці маім,
Які мне мілы, невыказна любы
Больш, чым магла б быць жонка мне па шлюбе.
Калі я хлушу, хай мяне не стане,
Паклёпніка на шчырае каханне!
АЛІВІЯ
Які падман! О, вераломны час!
ВІЁЛА
Хто падмануў і хто пакрыўдзіў вас?
АЛІВІЯ
А ты забыў? Ды толькі ж што ў царкве
Мы пакляліся. Хай хто пазаве
Айца святога ў сведкі.
АДЗІН СА СЛУГ выходзіць.
ГЕРЦАГ
(да Віёлы)
Марш за мной!
АЛІВІЯ
Куды вы, монсіньёр? — Мой муж, пастой!
ГЕРЦАГ
Ваш муж?
АЛІВІЯ
А чый жа? Ну, вядома,— мой.
Няхай ён скажа сам.
ГЕРЦАГ
Ты — муж? Скажы.
ВІЁЛА
Не я, мілорд, не я! Каб я так жыў.
АЛІВІЯ
О гора! Гэта страх цябе прымусіў
Сябе самога вырачыся, мусіць.
Не бойся. Ах, святая маладосць;
Будзь мужны, пакажы ім, хто ты ёсць,
І будзеш роўным з той, перад якою
Пасуеш і з паніклай галавою
Стаіш, дрыжыш, як агнец між авец.
Уваходзіць СВЯШЧЭННІК.
А вось і сведка ў час. Святы айцец,
Прашу цябе пачціва тут усім
Раскрыць сакрэт, што паміж мной і ім
Павінен быў таіцца нейкі час,
Але які прыспешыў нехта з нас,—
Прашу сказаць, якой падзеі сведкам
Ты быў — між мной і гэтым паўналеткам.
СВЯШЧЭННІК
Яднанне неразлучнае дзвюх душ,
Што, па любові і ўзаемнай згодзе,
Адзначана злучэннем рук абоіх,
Засведчана гарачым пацалункам
I скована абменам іх пярсцёнкаў,—
Замацаваў святы абрад. Ён мною
Аформлены па кнізе, як належыць.
Калі не лжэ нам час, ад той падзеі
Я, смертны, да няўхільнае магілы
Прайшоў не болей дзвюх гадзін.
ГЕРЦАГ
Шчанё прытворнае, якім жа змеем
Ты станеш, калі поўсць твая ссівее?
А мо тваё круцельства, з ласкі бога,
Абваліць і сатрэ цябе ж самога?
Бывай, бяры яе і каб ніколі
Ты не сустрэўся мне ў адкрытым полі!
ВІЁЛА
Я вам клянуся...
ГЕРЦАГ
Клятвы не патрэбны.
За што ж ты здрадзіў мне? За трыццаць
срэбных?
Знай, крывадушны, што і ў тленнай дрэні
Павінна быць хоць кропелька сумлення.
Уваходзіць сэр ЭНДРУ.
СЭР ЭНДРУ
О, людцы добрыя, дзе лекар? Пашліце лекара да сэра Тобі. Напрамілы бог, пашліце і як найхутчэй!
АЛІВІЯ
Што здарылася?
СЭР ЭНДРУ
Ён праламаў мне чэрап, ды і сэру Тобі так расквасіў галаву, што, напэўна, ужо і мазгі выцеклі. Напрамілы бог прашу вас, акажыце дапамогу. Я не пашкадаваў бы і сарака фунтаў, абы толькі быць цяпер дома.
АЛІВІЯ
Хто гэта ўсё натварыў, сэр Эндру?
СЭР ЭНДРУ
Ды ўсё ж той графскі прыслужнік, нейкі Цэзарыё. Мы думалі,— ён палахлівец, аж аказалася, што гэта сам крутадух у чалавечым вобразе.
ГЕРЦАГ
Мой камердынер Цэзарыё?
СЭР ЭНДРУ
О божа літасцівы, ён тут.— Вы ні за што ні пра што рассеклі мне галаву. А калі я што і зрабіў, дык трэба ж было лічыцца, што мяне нацкаваў на вас сэр Тобі.
ВІЁЛА
Пры чым тут я? Я пальцам вас не кратаў,
А там тады, калі без дай прычыны
Вы агалілі шпагу, я таксама
Вас не чапаў і ўгаварыў змірыцца.
СЭР ЭНДРУ
Калі расквасіць чэрап, па-вашаму, не чапаць, дык вы такі мяне добра зачапілі. Вы, я гляджу, мой скрываўлены чарапок і ў грош не ставіце.
Уваходзяць сэр ТОБІ і БЛАЗЕН.
А вось кульгае і сам сэр Тобі, ён вам яшчэ не тое раскажа. О, каб ён тады не быў падпіты, задаў бы вам шчыкоткі не такім манерам.
ГЕРЦАГ
Ну што, шаноўны, дзе вы зарабілі?
СЭР ТОБІ
Ды што там — драпіна! Пакуль жаніцца,— загаіцца. Перахрысцілі ў схватцы — і ўсё па ўсім.— Паслухай, дурачына, ты бачыў Дзіка-лекара? Не бачыў?
БЛАЗЕН
Бедненькі сэр Тобі, лекар наш, п’яная завала, заваліўся спаць больш гадзіны таму назад, а вочкі яго асалавелі і закаціліся яшчэ з самай ранічкі.
СЭР ТОБІ
Свіння, хто ж напіваецца зрання? Ненавіджу п’яную жывёліну.
АЛІВІЯ
Выведзіце яго. Хто іх так скрамсаў?
СЭР ЭНДРУ
Я сам вам дапамагу, сэр Тобі,— нас жа будуць перавязваць разам.
СЭР ТОБІ
Ён мне дапаможа! Асліная твая галава, набіты дурань! Ты — жулік і разлезлы пантофель. «Я сам вам дапамагу» — цьфу ты, сухарлявы прахвост. Ідзі вон!
АЛІВІЯ
Адвесці раненага ў дом, у ложак,
I зараз жа няхай агледзяць рану.
Выходзяць БЛАЗЕН, ФАБІЯН, сэр ТОБІ і сэр ЭНДРУ.
Уваходзіць СЕБАСЦЬЯН.
СЕБАСЦЬЯН
Мне вельмі непрыемна, ваша светласць,
Што ў схватцы мной паранены ваш родзіч.
Але калі б ён быў і брат мой родны,
Я быў бы вымушаны заступіцца
За слабага. Вы на мяне з пагардай
Чамусьці гледзіцё. Я разумею:
Сваёй гарачкаю я вас зняважыў.
Даруйце мне, анёл мой, у імя
Хаця б нядаўняй нашай з вамі клятвы.
ГЕРЦАГ
Аблічча, вопратка, манеры, голас —
Адны і тыя ж, двайнікі — ды годзе:
Тут — гэты, а паводдаль — гэткі ж самы.
СЕБАСЦЬЯН
Антоніа, мой дарагі Антоні!
Якой пакутай кожная гадзіна
Была мне з той пары, як мы з табою
Рассталіся!
АНТОНІА
Вы — Себасцьян?
СЕБАСЦЬЯН
Вядома,
А ты яшчэ пытаешся?
АНТОНІА
Дык як жа
Маглі вы з ім раздвоіцца? Каб яблык
Разрэзаць напалам,— дзве палавінкі
Не разабраў бы лепш у падабенстве,
Чым вас дваіх. Каторы ж Себасцьян тут?
АЛІВІЯ
Неверагодна! Што тут — чарадзейства?
СЕБАСЦЬЯН
Ці ж я не я? Ніякага я брата
Не маю і не меў, як і не маю
Той боскай двуадзінасці з’яўляцца
То тут, то там адразу ў дзвюх асобах.
Была ў мяне адна сястра, якую
Ў шалёны шторм, як карабель загінуў,
Сляпыя хвалі мора паглынулі.—
Вы часам не сваяк мой? Як завуць вас?
Адкуль вашы бацькі?
ВІЁЛА
Я з Мессаліні.
Мой бацька зваўся Себасцьян, і брата
Майго таксама звалі Себасцьянам.
Ён быў, як вы: і твар, і рост, і постаць —
Ў такой жа форме дол салёны мора
Яго прыняў. Калі душа памершых
Увасабляцца можа ў іхні вобраз,
То вы прыйшлі палохаць нас.
СЕБАСЦЬЯН
Паверце,
Я дух і ёсць, што добраю душою
Быў выратаваны; а грубы воблік
Я атрымаў у спадчыну ад маці.
Вы?.. Не, не вы! Каб вы былі жанчына,
Я б ручаямі слёз заліў вам шчокі,
Бясконца паўтараючы: «Сястрыца,
З бяздоння мора ўскрэслая Віёла!»
ВІЁЛА
У бацькі над брывом была, я помню,
Радзімка.
СЕБАСЦЬЯН
I ў майго была таксама.
ВІЁЛА
I ён памёр ў дзень, калі Віёле
Трынаццаць год спаўнялася — вось дата!
СЕБАСЦЬЯН
О, я ўсё гэта помню, як жывое.
Так, ён закончыў справы ўсе зямныя,
Калі сястры спаўняўся чортаў тузін.
ВІЁЛА
Хоць іншых перашкод я больш не бачу,
Чым гэты мой касцюм, але стрымайся.
Не абдымай мяне, пакуль не зверым
Усіх абставін — месца, час, прычыны,—
I калі сыдзецца, то я — Віёла.
Каб гэта ўсё праверыць, мы павінны
Прайсці з табой у дом непадалёку
Да аднаго марскога капітана —
Я там пакінула сваё адзенне.
Ён дапамог мне паступіць на службу
Да графа. З той пары мая фартуна
Мне вызначыла месца між дваімі —
Гаспадаром Арсіна і графіняй.
СЕБАСЦЬЯН
(да Алівіі)
Мілэдзі, выйшла прыкрая памылка.
Аднак прырода вас беспамылкова
Вяла: збіраліся вы заручыцца
З дзяўчынаю і — я жыццём клянуся! —
Не памыліліся: двайнік дзяўчыны,
Магу прызнацца, чэсны, як дзяўчына.
ГЕРЦАГ
Вы здзіўлены? Жаніх ваш знатны родам,
I сумнявацца ў вас няма падставы.
Я спадзяюся, гэтае крушэнне
Таксама і мяне адорыць шчасцем.—
(Да Віёлы.)
Ты тысячу разоў сцвярджаў, мой хлопчык,
Што я мілей табе любой жанчыны.
ВІЁЛА
I я магу хоць зараз пад прысягай
Ахвотна паўтарыць свае прызнанні
І зберагчы іх у душы навечна,
Як гэта сонца беражэ святло,
Што аддзяляе ясны дзень ад ночы.
ГЕРЦАГ
Падай руку і дай магчымасць бачыць
Цябе, нарэшце, у жаночым плацці.
ВІЁЛА
Яно не тут, а недзе ў чалавека,
Што ўратаваў мяне насля крушэння.
На жаль, той капітан арыштаваны
I кінуты ў цямніцу па даносу
Мальвбльё, што дварэцкім у графіні.
АЛІВІЯ
Ён будзе вызвалены неадкладна.—
Паклічце мне Мальвольё! Ах, нягоднік,
Хаця, мой бог, я чула: мой дварэцкі
Нібыта, бедны, з розуму скрануўся.
Вяртаюцца БЛАЗЕН з пісьмом і ФАБІЯН.
Я і сама ў такім расстройстве думак
I пачуцця, што пра яго вар’яцтва
Зусім забыла. Як ён там, нябога?
БЛАЗЕН
Па праўдзе сказаць, мілэдзі, ён там адбіваецца ад сатаны, вядома, наколькі можа чалавек адбрыквацца ў яго становішчы. Напісаў вам сюды пісьмо; мне трэба было аддаць яго вам сёння раніцай, але ж пасланне звар’яцелага не евангелле, так што можа і пачакаць.
АЛІВІЯ
Разгарні і чытай.
БЛАЗЕН
Ну, вастрыце вушы і матайце на вусы, калі дурань вяшчае ад імя вар’ята. (Чытае.) «Бачыць бог, дарагая...»
АЛІВІЯ
Што такое ты чытаеш? Ты звар’яцеў, ці што?
БЛАЗЕН
Не, мілэдзі, я толькі чытаю пісьмо звар’яцелага, і калі вашай міласці будзе пажадана, каб яно было прачытана так, як напісана, то не пазбаўляйце мяне права голасу.
АЛІВІЯ
Прашу, чытай як належыць.
БЛАЗЕН
Я так і раблю, мілэдзі; каб яго чытаць як належыць, трэба чытаць так, як я чытаю. А пагэтаму — нахіліцеся сваім вушкам, прынцэса
АЛІВІЯ
(да Фабіяна)
Паслухай, чытай лепш ты.
ФАБІЯН
(чытае)
«Бачыць бог дарагая мілэдзі, Вы мяне крыўдзіце, і свет пра гэта даведаецца. Хоць Вы і ўштурхнулі мяне ў цемру і дазволілі Вашаму п’янаму дзядзечку камандаваць мною, я ўсё ж валодаю сваімі пачуццямі не горш, чым Ваша міласць. Пры мне тут Ваша ўласнаручнае пісьмо, і менавіта яно падштурхнула мяне апранацца і паводзіць сябе так, як я і паводзіў сябе перад Вамі. I я не сумняваюся, што яно пацвердзіць маю поўную правату, а Вашу — поўную ганьбу. Можаце думаць усё, што хочаце. Не запэўняю Вас у сваёй пачцівасці, бо гавару як прыгнечаны і зняважаны
Бязмерна пакрыўджаны
Мальвольё».
АЛІВІЯ
I гэта пісаў ён?
БЛАЗЕН
Ён, ваша міласць.
ГЕРЦАГ
А ненармальнага ў пісьме не многа.
АЛІВІЯ
Паклапаціся, Фабіян, каб зараз
Яго сюды даставілі.
ФАБІЯН выходзіць.
Мой герцаг,
Улічваючы ўсе папраўкі часу,
Цяпер, магчыма, будзе ваша воля
Лічыць мяне сястрой, а не нявестай.
Калі на гэта будзе ваша згода,—
То ў гэты шчасны дзень мы б змацавалі
Шчаслівых два саюзы ў гэтым доме,
У мяне ў гасцях.
ГЕРЦАГ
Мой бог! Я ў захапленні
Ад вашай прапановы.
(Да Віёлы.)
А каб вам
Аддзячыць за адданасць і за службу,
Неадпаведную для вас, жанчыны,
Высакароднай, выхаванай, кволай,—
За гэту вашу службу і за тое,
Што я, як гаспадар, сваёй рукою
Вас пасылаў сюды-туды,— вось вам
Мая рука, каб з гэтае хвіліны
Вам стаць графіняй — жонкаю Арсіна —
I паўнаўладнай гаспадыняй дома.
АЛІВІЯ
А мне — сястрой названай маладому.
Вяртаецца ФАБІЯН з МАЛЬВОЛЬЁ.
ГЕРЦАГ
Дык ён і ёсць вар’ят?
АЛІВІЯ
Так. Ён той самы
Мальвольё.— Як ты маешся, шаноўны?
МАЛЬВОЛЬЁ
Я вамі так зняважаны, мілэдзі,
Так жорстка зганьбаваны!
АЛІВІЯ
Мной, Мальвольё? МАЛЬВОЛЬЁ
Так, вамі. Калі ласка, вось — чытайце!
Чыя рука тут? Ваша. Паспрабуйце
Пісаць інакшым почыркам і складам.
Скажыце,— думкі і пячаць не вашы?
Ага, не скажаце! Тады сумленна
Прызнайцеся, навошта вы мяне
Ашуквалі: хадзі ў панчохах жоўтых
З падвязкамі крыж-накрыж, усміхайся,
З пагардай паглядай на сэра Тобі,
Будзь рэзкім з чэляддзю? Калі ўсё гэта
Я, верачы ва ўсім парадам вашым,
Пачаў выконваць, дык тады завошта ж
Мяне запёрлі ў цёмную камору,
Свяшчэнніка на споведзь падсылалі
I кпілі ўсяк, зрабіўшы чалавека
Пасмешышчам з пасмешышчаў, якога
Не бачыў свет? За што гэта, скажыце?
АЛІВІЯ
Чакай, Мальвольё, почырк тут не мой,
Хаця, прызнацца, падабенства многа.
Бясспрэчна, тут была рука Марыі.
Прыпамінаю: аб тваім вар’яцтве
Сказала мне яна, а ты ў пакоях
Якраз з’явіўся з дзіўнасцю паводзін —
Раскланьваўся, усміхаўся без прычыны,
I знешні выгляд твой быў адпаведны
Таму, які табою ўпамінаўся
Ў пісьме. Прашу, не апярэджвай следства:
З цябе пажартавалі і сярдзіта.
Ты не адчайвайся, чакаць не доўга:
Як толькі высветлім прычыну жарту
I знойдзем завадатараў, ты будзеш
Суддзёю і істцом па ўласнай справе.
ФАБІЯН
Дазвольце мне быць сведкам, ваша міласць,
I праясніць усё, каб ні варожасць,
Ні суд, ні звады не маглі азмрочыць
Той урачыстасці, якой мы рады.
З такой надзеяй я па добрай волі
Прызнаюся ва ўсім: мы з сэрам Тобі
Падцукравалі гэты свой гасцінец
Шаноўнаму дварэцкаму за тое,
Што ён на нас фіскаліў вам і іншым.
Па просьбе і пад грозьбай сэра Тобі
Пісьмо было напісана Марыяй.
Там быў, вядома націск, ды затое ж
Аплачаны: ён з ёю ажаніўся.
Вось, як на споведзі,— святая праўда.
Паколькі ўся з яго пацеха наша
Была хоць злоснай, але ўсё ж вясёлай,
То тут — судзіце самі, ваша міласць,—
Да месца быў бы лепей смех, чым помста,
Дый прыказка ж гаворыць так, здаецца,
Як сам гукнеш, дык так і адгукнецца.
АЛІВІЯ
Ах, бедны наш, і як ты пакараны!
БЛАЗЕН
Ну, што ж, «адны вялікімі нараджаюцца, другія велічы дасягаюць, а трэцім веліч даруецца». Я таксама, сіньёр, бязмерна пакрыўджаны, удзельнічаў у гэтай інтэрмедыі, у ролі сэра Топаса. Але гэта ўсё роўна: што поп, што асталоп — адна парафія. «Дальбог жа, блазен, я не звар’яцелы». Памятаеце? «Я проста здзіўляюся, як ваша міласць знаходзіць задавальненне ў жартах такога бязмозглага нягодніка. Калі вы самі не смеяцеся, то і ён язычок на кручок». Вось так-та кругаварот часу падкатвае адплату нашаму брату!
МАЛЬВОЛЬЁ
Я адплачу ўсёй вашай злоснай тройцы!
(Выходзіць.)
ГЕРЦАГ
Пашліце наўздагон і ўгаварыце
Змірыцца: ён яшчэ сказаць павінен,
Дзе капітан. Калі ўсё стане ясна
I залаты наш час нам паспрыяе,
Наступіць і ўрачыстасць рытуалаў
Яднання нашых душ. А мы тым часам,
Мілейшая сястра, у вашым доме
Пабудзем у гасцях.— Ідзём, Цэзарыё,
Мой мілы хлопчык і слуга мой верны.
Ты мой слуга, пакуль ты так адзеты.
Пасля ж вянца ты станеш мне, вядома,
Царыцай сэрца і графіняй — дому.
Выходзяць усе, акрамя БЛАЗНА.
БЛАЗЕН
(спявае)
Калі я падбрыкваў без портак, хлапчук,
Стаяла благая пара:
Мне ўсё блазнаванне сыходзіла з рук,
Хоць з неба ліло як з вядра.
Калі я падрос, блазнаванні тварыў,
Не лепшала злая пара:
Сабакам цкавалі на кожным двары,
А з неба ліло як з вядра.
Калі я дзяўчыну сабе прысачыў,
Яшчэ паблажэла пара:
Імжэла, грымела ўсе дні, а ўначы
Ліло і ліло як з вядра.
Чужому вяселлю аддаўшы сваё,
Мне ў вырай збірацца пара.
Якое ж цяжкое пахмелле маё!
А з неба ліе як з вядра.
Наш свет існуе з дапатопнай пары,
Льюць ліўні на бедных бадзяг.
Сягоння пацеху мы скончым, сябры,
А заўтра — глядзіце працяг.
(Выходзіць.)
Канец
Утаймаванне наравістай
Пераклад Язэпа Семяжона
Дзейныя асобы:
ЛОРД, КРЫСТАФЕР СЛАЙ, КАРЧМАРЫХА, ПАЖ, АКЦЁРЫ, ЛОЎЧЫЯ і СЛУГІ } асобы ў Пралогу
БАПТЫСТА, багаты дваранін з Падуі.
ВІНЧЭНЦ’Ё, стары дваранін з Пізы.
ЛЮЧЭНЦ’Ё, сын старога Вінчэнц'ё, закаханы ў Б’янку.
ПЕТРУЧ’Ё, дваранін з Вероны, жаніх Катарыны.
ГРЭМ’Ё, ГАРТЭНЗ’Ё } жаніхі Б'янкі
ТРАНЬЁ, Б’ЁНДЭЛА } слугі Лючэнц'ё
ГРУМ’Ё, КЕРТЫС, НАТАНЬЁЛЬ, ДЖОЗЭФ, НІКЛАС, ФІЛІП, ПІТЭР } слугі Петруч’ё
ПЕДАНТ
КАТАРЫНА, Б’ЯНКА } дочкі Баптыста
УДАВА
КРАВЕЦ, КРАМНІК
СЛУГІ Баптыста і Петруч'ё.
Месца дзеяння: Падуя і загародні дом Петруч'ё.
ПРАЛОГ
Дзейныя асобы ў Пралогу:
ЛОРД
КРЫСТАФЕР СЛАЙ, меднік КАРЧМАРЫХА,
ПАЖ, АКЦЁРЫ,
ЛОЎЧЫЯ і СЛУГІ
СЦЭНА I
Перад карчмой за ваколіцай.
Уваходзяць КАРЧМАРЫХА і СЛАЙ.
СЛАЙ
Мне на цябе начхаць, і ўсё па ўсім.
КАРЧМАРЫХА
А на цябе — калодкі б, валацуга.
СЛАЙ
Дрэнь ты, дрэнь — скажу табе. Слаі не валацугі; Заглянь у летапісы: мы прыйшлі сюды з Рычардам Заваявальнікам. Адным словам — Paucas calabris — усё цюцелька ў цюцельку! Sessa — не на таго натрапіла.
КАРЧМАРЫХА
Дык за разбітыя куфлі так і не заплаціш?
СЛАЙ
Не, ні дзінарыка. Сказаў жа: «Праходзь, Сінкліта, пакуль не біта, кладзіся ў пасцель, пакуль нос цэл».
КАРЧМАРЫХА
Ну дык я ж ведаю, што з такімі рабіць: Я пайду ў паліцыю па асэсара! (Выходзіць).
СЛАЙ
Па асэсара, хоць і па самога кесара — я ўсім здолею адказаць па законе: не сыду з месца — і ўсё па ўсім. Вядзі, вядзі бяду на сваю галаву. (Лажыцца на зямлю і засынае.)
Трубяць у рогі.
Уваходзяць ЛОРД з ЛОЎЧЫМІ і СЛУГАМІ.
ЛОРД
(да 1-га Лоўчага)
Дык не засудзься ж: перш за ўсё — сабакі:
Дагледзі і накармі. У Тарбахвата
Аслаб ашыйнік — ён прыстаў на гонах.
Лягавага звяжы з вяртлявым Басам.
Ты не заўважыў, як напаў мой Срэбны
На ранні зайцаў след ускрай прысады?
Ах, Срэбны — проста золата! Такога
Я не прадаў бы і за дваццаць фунтаў.
1-шы ЛОЎЧЫ
Мілорд, нічым не горшы і Званар.
Ён чуе след за мілю, а, крый божа,
Саб’ецца, так зазвоніць на ўвесь лес,—
За дзесяць міль чуваць. О не, Званар —
Паверце мне — найлепшы ваш сабака.
ЛОРД
Хвалько ты. Калі б Гук не быў гультай,
Ён каштаваў бы тузін гэткіх выжлаў,
Як твой Званар. Дагледзь і накармі,
I зараз жа! Хай адпачнуць да рання,
А заўтра выйдзем зноў на паляванне.
1-шы ЛОЎЧЫ
Усё зраблю як мае быць, мілорд.
ЛОРД
А гэта што? Мярцвяк? Правер, ці дыша?
2-гі ЛОЎЧЫ
Сапе, мілорд. Здаецца,— пад хмяльком.
Зямля — не ложак: не заснеш цвярозы.
ЛОРД
Быдляціна! Разлёгся, як свіння.
I быццам адубеў. Якая брыдасць!
Не грэх было б і правучыць п’янчугу.
Што, калі нам яго пакласці ў ложак,
Змяніць бялізну, хораша прыбраць,
Надзець пярсцёнкі, а пры ложку — столік
З усякімі прысмакамі, і ў спальню —
Паслаць прыслугу? Выспіцца нябога —
I сам сябе палічыць за другога.
1-шы ЛОЎЧЫ
Ды ён за нежывога спіць, мілорд.
2-гі ЛОЎЧЫ
Прачнецца — здзівіцца: ну што за чорт,
Я — і не я.
ЛОРД
I ложак тут не мой.
Падумае, што ў сне вярзецца прывід.
Бярыце ж і зрабіце ўсё, як трэба:
Пакладзіце ў маім пакоі спальным,
Там, дзе вісяць «скаромныя» карціны.
Само сабой — абмыеце старанна
З пахучым мылам, а падушкі у ложку
Духамі спырсніце. Калі праспіцца,
Адразу ж дайце знак — няхай музыкі
Чароўнай музыкай напоўняць спальню;
А гаварыць пачне, вы ў той жа момант
Пытайце: «Што жадае ваша міласць?» —
З пачцівасцю, вядома, і з паклонам,—
I тут жа слугаваць: адзін прыносіць
Сярэбраны ўмывальнічак з вадою,
Знарок падфарбаванаю, і кветкі,—
Другі — збанок з вадой гарачай, трэці —
Ручнік. Пытайцеся: «Мо ваша міласць
Жадае вымыць рукі?» А тым часам
Чацвёрты падрыхтоўвае адзенне,—
Вядома, не яго, а з гардэроба
Маіх убораў — самай лепшай моды,
I з рэверансікам: «Ці ваша міласць
Гатовы апранацца?» I размовы —
Паток размоў для марнатраўства часу:
Аб конях, аб сабаках, паляваннях,
Аб чорту-д’яблу, аб каханай лэдзі,
Што плача, як бабрыха, па ахвяры
Атрутнай вадкасці «шклянога бога».
Спытае пра хваробу,— адкажыце,
Што быў не ў розуме, а можа, стане
Расказваць пра сябе, дык вы даводзьце,
Што гэта ўсё не так,— адно трызненне,
Што ён — вяльможны лорд. Не трацьце ж часу,
Усё зрабіце так, як я вам раю,
Старанна, дзеля смеху і забавы!
Але ж глядзіце: не сапсуйце справы.
1-шы ЛОЎЧЫ
Мілорд, не бойцеся. Усе старанні
Мы прыкладзём, каб ён паверыў нам,
Што ён — не ён, а лорд. Мы гэта зможам.
ЛОРД
Нясіце ж асцярожненька у ложак,
А як прачнецца, так і пачынайце.
СЛАЯ выносяць. За сцэнай трубяць.
Схадзі даведайся, чаго там трубяць.
СЛУГА выходзіць.
Мо дваранін які ці падарожны
Шукаюць, апазніўшыся, начлегу.
СЛУГА вяртаецца.
Ну, хто там?
СЛУГА
Ды акцёры, ваша міласць,
Зноў прапануюць вам свае паслугі.
ЛОРД
Пакліч сюды.
АКЦЁРЫ ўваходзяць.
Дзень добры, дзецюкі.
Як маецеся?
АКЦЁРЫ
(разам)
Дзякуем, у норме.
ЛОРД
Жадаеце ў мяне застацца нанач?
1-шы АКЦЁР
Дазвольце адплаціць за ласку ласкай.
ЛОРД
З прыемнасцю.— Вось гэтага я помню:
Роль паніча іграў у нас аднойчы,
У п’есе... Як жа назва? Дай бог памяць —
Забыў. Ды ён, напэўна, добра помніць.
Сын фермера, ужо ў гадах, з вусамі —
Такі марцовы кот і ўсё так тонка
Да лэдзі падлабуньваўся. Не ўспомню
Імя яго па п’есе. Ролю трапна
I зразумеў, і выканаў, шальмоўнік.
1-шы АКЦЁР
Напэўна,— фермер Сота, ваша міласць.
ЛОРД
Вось, вось — Басота.Тонка, брат, сыграў ты,
Бліскуча! — Вы, скажу я, прыбылі
Да нас у самы час. Я жарт задумаў,
I ваша рамяство якраз дарэчы.
На ваш спектакль прыбудзе сёння к нам,
Скажу вам,— вельмі важная асоба:
Якісьці лорд, але не ў гэтым справа.
Ўся справа ў тым, што гэты самы лорд
Каб жа спектакляў, нават балагана
Не бачыў. Я не ўпэўнены, сіньёры,
У вашай вытрымцы, ў пачуцці меры.
Калі яго паводзіны, крый божа,
Смех выклічуць у вас,— усё прапала:
Ён фанабэрысты, і выскалянне
Палічыць за абразу.
1-шы АКЦЁР
Вы, мілорд,
Не бойцеся. Сыграем як на струнах
Не толькі лорду, а й самому чорту.
ЛОРД
(да слугі)
Вядзі іх у буфет і там усё ядкое
Пастаў на стол, усё, чым дом багаты.
Гасцінна пачастуй, не паскупіся.
СЛУГА і АКЦЁРЫ выходзяць.
(Да другога слугі.)
А ты — кулём за пажам Барталом’ю,
Няхай хутчэй прыстроіцца пад лэдзі,
Каб быць гатовым да візіту ў спальню.
Ты прывядзеш яго і з далікацтвам
Слугуй: заві «мадам», ківай паклоны.
А ён — «яна» — ты гэта разумееш? —
Каб яўна заслужыць яго прыхільнасць,
Няхай сябе з дастойнасцю трымае —
Дастойнасцю арыстакраткі-лэдзі
Да іх вернападданых. Ён павінен
Пытаць з лагоднай сціпласцю, з усмешкай:
«Вы штосьці пажадаць зрабілі ласку?
Чым можа вам пакорлівая лэдзі
Зрабіць паслугу ў знак сваёй пашаны?
I тут, не скупячыся на пяшчоты,
Хай дорыць пацалункі, абдымае
I, галаву к грудзям яго схіліўшы,
Хай выцісне слязу, нібы ад шчасця,
Што бачыць мужа дужым і здаровым
Пасля сямігадовае хваробы
I валтузні паміж жыццём і смерцю.
Калі ж хлапчук не здолее адразу
Ўсё разыграць: ну, плакаць па заказу,
Дык ёсць цыбуля, самы пэўны сродак.
Хай ёй каля вачэй і падбародак
Праз хустачку натрэ, нібы ў тых месцах
Свярбела, а цыбуля ў вочы ўесца.
Зрабі ўсё гэта і без затрымання,
А там — чакай далейшых указанняў.
СЛУГА выходзіць.
Не так-та ўжо і цяжка пераняць
Паходку, голас і натуру лэдзі.
Аднак хацелася б хоць раз зірнуць,
Як апівоку будзе зваць ён мужам
I як прыслуга будзе дагаджаць
Мужыцкай пысе, душачыся смехам.
Я сам пайду прыцішыць весялосць,
Перасаліць — о не, не дам дазволу!
Не іх вучыць, што значыць лорда злосць
I што чакае іх за перасолы. (Выходзіць.)
СЦЭНА II
Спальня ў доме Лорда.
Уваходзяць адзін за адным СЛАЙ і СЛУГІ: адзін з адзеннем, другі з тазікам, трэці з гарлачыкам і іншымі прадметамі дамашняга ўжытку; нарэшце — Лорд, пераапрануты ў вопратку слугі.
СЛАЙ
Ох, напрамілы бог — хоць куфель квасу!
1-шы СЛУГА
Мо кубачак наліўкі, ваша міласць?
2-гі СЛУГА
Ці мо бруснічкі варанай, мілорд?
3-ці СЛУГА
Што апрануць жадала б ваша светласць?
СЛАЙ
Я — Крыстафер Слай; не велічайце мяне ні міласцю, ні чэсцю. Я зроду не наліваўся наліўкай. I калі ўжо такія пераліўкі, што вам зажадалася замарыць мяне варэннем з брусніцы, то мне лепш замарыць чарвяка варывам з ялавічыны. Не пытайцеся ў мяне, што я апрану, бо ў мяне, апрача штаноў, ніякіх абноў, тут і сурдут і камзолы, а зад голы, столькі панчох, колькі ног, у чаравіках ступні, а нагой не тупні, бо тыя шчукі-чаравікі ні больш ні менш як для прылікі: ні падкоў, ні шнуркоў, толькі пальцы — тыц з наскоў.
ЛОРД
Ад гэткіх жартаў — барані вас божа.
Ну як жа можна, каб такі вяльможа,
Пачцівы, знатны і высакародны,
Кпіў, блазнаваў. Фэ, сорам, ваша чэсць!
СЛАЙ
Што гэта, ці не хочаце вы ачмурыць мяне? Ці ж я не Крыстафер Слай, сын старога разносчыка Слая з Бэртан-Хіта,— не разносчык па паходжанні, не ваўначос па рамястве, не мядзведжы павадыр па волі лёсу і не меднік па цяперашнім занятку? Запытайцеся ў Мар’яны Гэкіт, у гэтай набрынялай шынкаркі з пастаялага двара за паселішчам Уінкот, ці ведае яна мяне. Калі яна скажа, што я не вінаваты ёй чатырнаццаць пенсаў медзякамі за яе — цьфу ты! — ячменную бурду, бэсціце мяне як апошняга злыдня ва ўсім хрышчоным свеце. Ну, што вы на гэта скажаце? Я ж хоць і піў, але ж розуму не прапіў. Вось я тут...
3-ці СЛУГА
Праз гэта і смуткуе ваша жонка.
2-гі СЛУГА
Праз гэта і ў жалобе вашы слугі.
ЛОРД
Вас выракацца стала ўся радня,—
Яе палохае шальмоўства ваша.
О, знатны лорд, падумай, чый ты сын,
Успомні слаўных продкаў і з выгнання
Вярні свой шык былы, былую мудрасць.
Гані трызненне прэч. Ты толькі глянь,
З якой адданасцю шчыруюць слугі,
Гатовыя па першым жа кіўку
Разбіцца, каб зрабіць табе паслугі.
Ты чуеш? — музыка. Сам Феб іграе!
Музыка.
I дваццаць салаўёў шчабеча ў клетках.
Ты, можа, адпачнеш? Што ж — добрай ночы!
Мы аднясём цябе на гэткі ложак,
Які не сніўся і Семірамідзе —
Даліна шоўку і гара падушак.
Ці хочаш прагуляцца? Будзе конь,
Такіх стаеннікаў табе прыгонім,
Як лялек, збруя ззяе пазалотай.
Папаляваць захочаш — сокал твой
Ўзляціць у вышыню, куды й жаўрук
Ніколі не ўзнімаўся. Пажадаеш
Пайсці на зайца — псярня пад рукой.
Так заяхкочуць, так зальюцца брэхам,
Што неба і зямля адкажуць рэхам.
1-шы СЛУГА
Захочаце на гоны — ваўкадавы
Нагоняць вам не то ваўка — аленя!
2-гі СЛУГА
Мо любіце карціны? Мы вам зараз —
Карцінку-заглядзенне: над ракой
Адоніс голенькі, а за вярбою,
У трыснягу,— лябёдка Цытэрэя.
Стаілася — не дыша, а чарот,
Здаецца, шэпча ад яе дыхання.
ЛОРД
Адоніс — што? — мазня. Мы прынясём
Шэдэўр. Напрыклад, «Згвалтаванне Айі» —
Канец яе дзявоцтва, самы акт:
Усё як мае быць, як і бывае.
3-ці СЛУГА
Ці Дафну між царкоўнікаў. Зірнеш —
I прысягнеш: жывы кусок натуры,
Жывая кроў цячэ з глыбокіх ранаў,
Жывая мука на абліччы Феба
I слёзы на вачах — усё жывое.
ЛОРД
Ты не што-небудзь, а сапраўдны лорд.
Ты маеш жонку — божа мой — багіню;
Такой прыгожасці наш век распусты
Не ведаў і, бадай,ці будзе ведаць!
Пакуль яна ў адчаі рэкі слёз
Не праліла ў жальбе, яна, бясспрэчна,
Была сярод красунь самой красою,
Хоць і цяпер яшчэ няма ёй роўні.
СЛАЙ
Няўжо я лорд? Няўжо я гэткі Крэз,
Што прыгажэйшае з усіх тварэнняў
На гэтым грэшным свеце — мне належыць?
А мо я сплю і розум свой праспаў?
Ды не, вось бачу ўсіх, размовы чую
I адчуваю: мяккая пасцель
I нечым добрым пахне. Цьфу ты, д’ябал!
I сапраўды, я — лорд. Не Крыштан Слай,
Не брудны меднаклёп, а ваша лордства!
Ану-с, дастаў сюды мой мілы скарб.
I заадно — коўш піва альбо квасу.
2-гі СЛУГА
Лорд, мабыць, зробіць ласку вымыць рукі?
СЛУГІ, падносяць збан-гарлам, таз і ручнік.
О, як мы рады бачыць вас, мілорд,
У добрым розуме. О, як мы рады,
Што вы, пасля пятнаццаці гадоў
Бяспамяцтва, перамаглі хваробу
I хоць праз сон, а ўрэшце ачунялі!
СЛАЙ
Пятнаццаці гадоў? Вось гэта сон!
I ўсе гады маўчаў, як без’языкі?
1-шы СЛУГА
Не, гаварылі, толькі ўсё ўпаблыт —
Страшэнную лухту. У летаргіі
Вы спачывалі ў гэтай самай спальні,
А ўсё вярзлі, што быццам вас з карчмы
Пратурваюць, і лаялі карчмарку.
Вы нават пагражалі ёй судом,
Што піва лье не квартамі, а кубкам.
Часамі ж выклікалі Сайслі Гэкіт.
СЛАЙ
Дзяўчыну карчмарыхі? Можа быць.
Дзябёлае дзяўчо. Што ж, натуральна..
3-ці СЛУГА
I дзеўка карчмарыхі, і карчма
Вам гэтак жа знаёмыя, як тыя,
Якіх вы ўспаміналі ў час хваробы:
Там нейкі Пітэр Тэрф і Сцівен Слай,
Стары Джон Нэпс, па-вулічнаму «Скварка»,
Кульгавы Генры Пімпернэль і плойма
Ўсялякіх іншых з іхняга бамонда,
Якога анідзе ніхто не знае.
СЛАЙ
Прымі падзяку, літасцівы бог,
Што я ўваскрос.
УСЕ
Амін.
СЛАЙ
Яшчэ раз дзякуй.
Я даўжніком тваім не застануся.
Уваходзіць ПАЖ, апрануты ў жаночае адзенне, за ім — прыслуга.
ПАЖ
Як адчуваеце сябе, мілорд?
СЛАЙ
Нічога, добра. Тут даволі слаўна.
А жонка не прыйшла?
ПАЖ
Прыйшла, мілорд.
Я вам патрэбна?
СЛАЙ
Ты мой распараднік,
А мужам не завеш мяне. Для слугаў
Я — лорд, а для цябе я — муж, і кропка.
ПАЖ
Ты — муж мой, ты мой лорд і гаспадар мой,
А я — слуга пакорлівая — жонка.
СЛАЙ
Само сабой. (Да Лорда.)
А як яе імя?
ЛОРД
Мадам.
СЛАЙ
Мадам Эліс ці Джэн-мадам?
ЛОРД
Мадам — і ўсё: так і прынята ў лордаў.
СЛАЙ
Мадам супруга, кажуць,— я праспаў
Пятнаццаць год, як вечнасць, без прачынку.
ПАЖ
Так. Мне здалося нават — трыццаць год
Прайшло, як я пакінула ваш ложак.
СЛАЙ
Само сабой.— Гэй, слугі,— выйсці вон! —
Мадам, вы распранайцеся — і ў ложак.
ПАЖ
О, тройчы далікатны лорд,— не час.
Стрымайцеся хоць ноч ці дзве, не болей,
Альбо хоць да змяркання. Лекар ваш
Мне раіць — дзеля вашага ж здароўя —
Сказаць вам гэта і прасіць стрымацца.
СЛАЙ
Закавыка, высмаліў бы пярун адно месца таму лекару. Гэтулькі чакаць! Чорту хочацца, а ведзьма колецца. Не вялікая ахвота зноў кануць у сон, як медны таз у проламку. I да чаго ж трапна прыдумана: на хаценне ёсць цярпенне. Бурлі кроў, ажывай цела, а пара не прыспела. У доме не спяць — прыйдзецца чакаць.
Уваходзіць СЛУГА.
СЛУГА
Акцёры вашай міласці, прачуўшы,
Што вы здаровы, хочуць вашу міласць
Камедыяй пацешыць. Медыцына
Вітае іх пачын. Сон летаргічны
I забыццё, якімі вы хварэлі,
Вам загусцілі кроў атрутай суму,
А сум — дарожка ў буралом вар’яцтва.
Пацешную камедыю даўно
Ўсе лічаць за найлепшае віно.
Яна, мілорд,— і мудрасць, і пацеха,
I невычэрпная крыніца смеху.
Смех-доктар лечыць сум і белакроўе,
Бо сам здаровы смех — залог здароўя.
СЛАЙ
Я не супраць. Пацеха дык пацеха. Толькі што яны там пакажуць: каляднага «казла» ці блазенскія выбрыкі?
ПАЖ
Мілорд, пакажуць неблагія рэчы.
СЛАЙ
Якія рэчы — бытавога ўжытку?
ПАЖ
О, не. Цікавы жарт.
СЛАЙ
Ага, цікава.
Паглядзім.— Ну, дык што ж, мая мадам,
Сядайце побач. Так, бліжэй. Паселі. —
Ану, музыкі — пачынай вяселле!
Садзяцца.
Музыка
Канец Пралога.
АКТ I
СЦЭНА I
Падуя. Гарадская плошча.
Уваходзяць ЛЮЧЭНЦ'Ё і ТРАНЬЁ.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Дык вось, друг Траньё, даўні свой намер
Пабачыць Падую, навук рассаднік,
Я здзейсніў. Мы ў цудоўнейшым кутку
Квітнеючай Ламбардыі, у садзе
Італіі вялікай. Воляй бацькі
Я тут заручаны і абвянчаны
З тваім сяброўствам, дружа мой адданы.
Ён так жадаў, і я магу сказаць,
Што мы з табой падружым дружбай братняй
I з боскай воляй станем вывучаць
Азы навук — дакладных і абстрактных.
Я родам з Пізы; там жа нарадзіўся
I бацька мой таксама. Гэты горад
Славуты легіёнам знатных сем’яў.
Купецкі род багатых Бенцівольё
I ёсць мой род па бацькавым калене;
Мой старына, Вінчэц’ё Бенцівольё,
Вядзе заморскі гандаль з цэлым светам,
Адзіны сын бацькоў, я рос на волі
Ў Фларэнцыі, калысцы ўсіх паэтаў,
I я павінен бацькаву казну
Ўвянчаць сваім стараннем дабрачынным.
Пагэтаму, слуга мой, я й пачну
З раздзелаў філасофіі, што чынна
Трактуюць нам аб дасягненні шчасця
Добрасумленнем, а не тым, каб красці.
Ну, што ты скажаш: Пізу, свой кумір,
Змяняць на Падую? Не даў я маху,
Як той, што стрымгалоў ляціць у вір
З адзінай мэтай — задаволіць смагу?
ТРАНЬЁ
Мі pardonato[1], сябра гаспадар,
Хоць я ва ўсім і ўсякім з вамі згодзен
I рад, што вы, зірнуўшы лёсу ў твар,
Рашылі лёс паспрабаваць на мёдзе
Салодкай філасофіі, я рады
Вам караценька даць свае парады.
Добрасумленнасць — гэта вельмі слушна
Для стоікаў ды ідалаў бяздушных;
Прад Арыстоцелем б’ючы паклоны,
Авідзію не варта слаць праклёны[2];
Частуйце логікай сваіх знаёмых,
Рыторыку ўжывайце на прыёмах;
Паэзія і музыка — занятак
Для незамужніх і для нежанатых,
А матэматыка, як сыр гаркавы,—
Патрэбная прыправа к важным справам.
Што не да густу, тое бескарысна,—
Вось і парады ўсе мае, прыблізна.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ну, дзякую за добрыя парады.
Ды дзе ж Б’ёндэла? Калі б ён прыехаў,
Мы ўсё уладкавалі б без адкладу:
З кватэрай, рэчамі і ўсё без спеху.
Маглі б наладжваць для сяброў прыёмы,
З якімі ў Падуі мы ўжо знаёмы.
Чакай: а гэта што там за магнаты?
ТРАНЬЁ
Магчыма, горад выслаў дэлегатаў
Сустрэць нас урачыста, прывітаць[3].
Уваходзяць БАПТЫСТА, КАТАРЫНА, Б'ЯНКА, ГРЭМ'Ё і ГАРТЭНЗ'Ё.
Лючэнц'ё і Траньё адступаюць убок.
БАПТЫСТА
Сіньёры, досыць! Годзе дакучаць!
Як і раней, цяпер кажу таксама:
Я не аддам дачкі малодшай замуж,
Пакуль старэйшай не прыдбаю мужа.
Калі б хто-небудзь з вас у Катарыну
Ўлюбіўся, я не бачыў бы прычыны
Адваджваць. Не, любіце колькі ўлезе...
ГРЭМ’Ё
(сам сабе)
Няма дурных на ржавае жалеззе —
Быць можа, вы, Гартэнзіё,— ахвотнік?
КАТАРЫНА
(злосна)
Мной набівацца? Бацька, вы як зводнік!
Як вам не сорамна і як не гадка,
Мяне на карасёў рабіць насадкай?
ГАРТЭНЗ’Ё
Што вы сказалі? Гэта я — карась?
Карась не язь і сярод рыб не князь,
I ўся зямля здаўна пра тое чула,
Што не да пары карасю акула.
КАТАРЫНА
Сіньёр карась, вам нечага баяцца:
Не з вашым носам з нашым родам знацца.
Каб і пашчасціла вам нейкім чынам
Утрэскацца ў зубастую дзяўчыну,
Яна вам задала б такога чосу,
Што засталіся б з носам ці без носу.
ГАРТЭНЗ’Ё
Ад гэткіх д’яблаў — божа барані!
ГРЭМ’Ё
Ратуй нас, неба, ад такой радні!
ТРАНЬЁ
Пацеха,— далажу я вам, сіньёр: —
Вар’ятка, непакора з непакор.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Затое пад маўклівасцю другой,
Здаецца мне, таіцца супакой,
Самой пакорлівасцю сэрца б’ецца.
ТРАНЬЁ
Сіньёр, вам гэта ўсё толькі здаецца.
БАПТЫСТА
Усім вам мой адказ цяпер вядомы.
(Да Б'янкі)
А ты, дзяўчынка, лепш ідзі дадому
I не крыўдуй. Не будзь к парадзе глуха:
Я — бацька і люблю цябе, скакуха.
КАТАРЫНА
Скакуха, і пястуха, і няўдача:
То скача, то, як скажаш слова,— плача.
Б’ЯНКА
Сястра, не джаль! I так — адны напасці...
Будзь ты шчаслівая маім няшчасцем.
Я адыходжу ў дом. Там, у зацішку,
Каб сум развеяць, пачытаю кніжку
Альбо забаўлюся на лютні граннем...
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Дальбог,— Мінервы мудрасць. Чуеш, Траньё?
ГАРТЭНЗ’Ё
Шкада, сіньёр Баптыста,— наша шчырасць
Сіньёры Б’янцы прычыніла гора.
Мы ўсе прасілі б вас адзіным хорам:
Велікадушна гнеў змяніць на міласць.
ГРЭМ’Ё
Сіньёр, вялікі грэх невінаватых
Караць за грэх другіх, якія ў сваты
Ішлі з разлікамі.
БАПТЫСТА
Хто праў, нам невядома.
Бог разбярэ.— Дачка, пайшла дадому!
Б'ЯНКА выходзіць.
Мне, бацьку, відавочна схільнасць Б’янкі
Да музыкі, паэзіі і спеваў,
То, каб не рупілі ёй пагулянкі
I не разбэсцілі спакусы Евы,—
Пара б у дом настаўнікаў наняць,—
Хай вучаць маладосць і настаўляюць,—
Даўно б пара! Ды дзе мне іх узяць?
Такія ж бібікаў не абіваюць.—
Мо вы, сіньёры, знаеце такіх?
Прышліце іх ка мне: не паскуплюся,
Прыму, дам стол, прывечу, як сваіх,—
Дзеля дачкі апошнім падзялюся.
Ну, мне ўжо час дамоў, да спраў вяртацца.
Ты, Катарына, можаш аставацца. (Выходзіць.)
КАТАРЫНА
Магу? Скажыце, як велікадушна!..
А я пайду. Пайду, і будзе слушна.
Наперакор пайду — бягом, скачкамі —
Раз так, дык так: найшла каса на камень.
(Выбягае.)
ГРЭМ’Ё
Бяжы цнота хоць да чорта ў балота. Вашы чары з такой кашары, што ніхто з прысутных не стане вас утрымліваць. Як мне здаецца, Гартэнз’ё, любоў паміж імі не такая ўжо і гарачая. Давядзецца нам абодвум трошкі папасціць ды паглытаць слінкі, бо наша рыбка яшчэ ў рацэ, а не ў руцэ. Бывайце! I ўсё ж у імя любві, якою я палаю да мілай Б’янкі, як толькі мне трапіцца такі чалавек, каторы зможа навучыць яе таму, што ёй па сэрцы,— я пашлю яго да яе бацькі.
ГАРТЭНЗ’Ё
I я зраблю тое самае, сіньёр Грэм’ё. Прашу вашай увагі яшчэ на адно слова: хоць зацятасць нашай непрыязнасці яшчэ ніколі не збліжала нас да прыязнай размовы, тое, што я хачу вам сказань, паверце мне, датычыцца нас абодвух. Каб нам мець доступ да нашай цудоўнай прыгажуні Б’янкі і быць шчаслівымі сапернікамі ў любові да яе, нам трэба патурбавацца і ўладзіць адну невялічкую справу.
ГРЭМ’Ё
Якую іменна?
ГАРТЭНЗ’Ё
А такую, сіньёр: падшукаць мужа для яе сястры.
ГРЭМ’Ё
Чорта ёй з балота, а не мужа!
ГАРТЭНЗ’Ё
Кажу: мужа.
ГРЭМ’Ё
А я кажу: чорта рагатага. Абмазгуй, Гартэнз’ё: хоць яе бацька і не ведае ліку сваім грошам, дзе вы знойдзеце такога ёлупня, што ажэніцца з нячыстай сілай?
ГАРТЭНЗ’Ё
Пакіньце, Грэм’ё. Хоць ні вам, ні мне не хапае змогі цярпець яе стукатню-грукатню, свет, прыяцель, не без добрых малайцоў. I, як кажуць, калі б гэту Катарынку павадзіць па рынку, знайшоў бы Кузьму, які і скажа: вазьму. Ну, вядома, з добрай падношай бацькавых грошай.
ГРЭМ’Ё
Ой, не кажыце! А, зрэшты, я і сам не адмовіўся б загрэбці яе пасаг з тым угаворам, што мяне кожную раніцу будуць лупцаваць, прывязаўшы да ўслончыка.
ГАРТЭНЗ’Ё
У тым-та і перапалка, што калі не кіем, дык палкай. Ну, вось што, паколькі ўжо гэта замінка нас зблізіла, давай падтрымліваць таварыскія адносіны, пакуль не падшукаем мужа для старэйшай дачкі Баптыста і тым самым не расчысцім сцежку для мужа маладзейшай. А тады ўжо, сустрэўшыся лоб у лоб на гэтай сцежцы, счэпімся зноў, як рагатыя казлы. О, любая Б’янка! Шчаслівы той, хто будзе твой. Хто хутчэй дабяжыць, з тым ёй і жыць. Што вы на гэта скажаце, сіньёр Грэм’ё?
ГРЭМ’Ё
Што праўда, то праўда. Я купіў бы ў Падуі найлепшага жарабца для таго малайца, які яе не толькі заляцае, але і заляйцае, павядзе да шлюбу і век будзе любы, пакладзе ў пасцель і наробіць дзяцей. Пайшлі.
Выходзяць ГРЭМ'Ё і ГАРТЭНЗ'Ё.
ТРАНЬЁ
Няўжо, сіньёр, любоў — такая сіла,
Што хопіць раптам — і жыццё не міла?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Пакуль сваімі я вачыма, Траньё,
Не ўбачыў, сам ніколі б не паверыў.
А тут — стаяў жа збоку ў сузіранні
I запалаў каханнем кавалера.
Скажу табе, слуга адданы, Траньё,
Давераны і шчыры друг, як Анна,
Паслушная і верная слуга
Царыцы Карфагена,— я гару,
Палаю, паміраю і памру
Альбо ў віры бяздонным захлынуся,
Калі з той скромніцай не ажанюся.
О, добры Траньё, я прашу спагады:
Дапамажы! Ты зможаш. Дай мне рады!
ТРАНЬЁ
Не шкодзіла б вам лазню даць, сіньёр,
I выхвастаць, але ж, на жаль, не зараз:
Калі ў сухмень іскрыць касцёр на бор,
Не выклікай вятроў, бо быць пажару.
Для закаханых вось адна з замоў:
«Redime te captum quam queas minimo»[4].
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ну і сказаў жа, шэльма, як звязаў;
Прымі падзяку і скажы яшчэ што.
ТРАНЬЁ
Нічога не скажу вам. Але, зрэшты:
Хто палюбіў з наскоку — не разява,
Такому і сава здаецца павай.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
О, не! Аслеплены ж быў хараством
Усёй яе я, як святы Юпітэр —
Красой Еўропы і прад бажаством
Стаў на калені на ўзбярэжжы Крыта.
ТРАНЬЁ
I толькі? Ну, не бачыць вам дабра!
А вы заўважылі, спытаць я мушу,
Які шурум-бурум яе сястра
Тут узняла, што ўсім заклала вушы?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Я пазіраў і бачыў чырвань шчок,
Пунсовых вуснаў рух; яе дыханне
Струменілася водарам. Дружок,
У ёй святое ўсё, усё дазвання!..
ТРАНЬЁ
(сам сабе)
Ну, справа — дрэнь. У хлопца яўны транс...—
Сіньёр, не спаць! Калі ўжо так вам трэба
Багіня тая, дык у вас ёсць шанц
Свайго дабіцца — хоць каменне з неба!
А я ўсё ж вам скажу: яе сястра —
Страшэнна ўпартая і непакора,
I да таго, пакуль яе з двара
Не сплавіць бацька, вам пасёрбаць гора:
Бо ваша Б’янка будзе пад замком,
Каб жаніхі не выкралі тайком.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ах, Траньё, у яе не бацька — кат!
Але ж ты чуў, што мае ён намеры
Аддаць на найм настаўнікаў падрад,
Вучыць яе?
ТРАНЬЁ
Чуў, скеміў і прымерыў,
I выйсце ёсць, падумаўшы цвяроза.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Як, ты яго знайшоў? Я й думаў так!
ТРАНЬЁ
Дзве галавы — адразу бачны розум.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ну гавары ты першы. Ты мастак
На выдумкі.
ТРАНЬЁ
Як бы не так! Ды ладна.
Вы цэліце ў настаўнікі,— не так?
У дом Баптысты? Так?
ЛЮЧЭНЦЁ
У дом — дакладна!
А ці змагу?
ТРАНЬЁ
О не, сіньёр,— ніяк!
Ніяк, Лючэнц’ё, гэта — мара, сон...
Ну хто, скажыце, з нас сыграе ролю
Вінчэнц’ё сына ў Падуі, дзе ён
Жыве прыстойна, згодна з этыкетам,
Займаецца навукамі і ўволю
П’е з землякамі ўзапар восем дзён,
А на дзевяты сам дае банкеты,
Трымае дом, прымае шмат сяброў...
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Даволі, Траньё! Basta![5] План гатоў;
Я ўсё абдумаў. У ніводным доме
Мы не былі тут, нас ніхто не знае,
Хто Траньё, хто Лючэнц’ё — невядома:
Разумны змоўчыць, дурань не пазнае.
Ты, Траньё, станеш мной; ты — гаспадар;
Распараджайся домам і прыслугай,
А я — слуга: з Фларэнцыі шкаляр
Альбо настаўнік з Пізы. Ты, брат, слухай:
Так мае быць і будзе. А цяпер —
Здымай штаны!.. Не бойся, я жартую.
Вазьмі мой плашч; жвавей! Бяры прымер
Мой капялюш з пяром і белай тульяй.
Табе слугой Б’ёндэла мае быць,
Калі прыедзе, толькі мне патрэбна
Ў бязмозглы чарапок яго ўдаўбіць,
Што золата — маўчанне, слова ж — срэбра.
ТРАНЬЁ
Яму-та не пашкодзіла б тужэй
Трымаць язык на прывязі, бо часта
Ён дастае ім да чужых вушэй,
А слых чужы на плёткі — вой вушасты!..
Дык што ж, сіньёр, калі ўжо ваш загад
Змяняцца ролямі, мы — вашы слугі.
Па просьбе бацькі вашага я рад
«Гадзіць, служыць сыночку» без аддухі.
Ён так прасіў, хоць і ў інакшым сэнсе,
I я — Лючэнц’ё, бо люблю Лючэнц’ё.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Будзь, Траньё, мной, бо і Лючэнц’ё — раб
Сваёй любві; ён ад любві марнее,
Ён у палоне ў Б’янкі; ён аслаб,
Ён плача; ён ад гора камянее.—
Вось ён — нягоднік!
Уваходзіць Б'ЁНДЭЛА.
Шэльма, дзе ты быў?
Б’ЁНДЭЛА
Як гэта — «дзе я быў?». А вы дзе былі? Сіньёр гаспадар, што ў вас тут такое: ці мой напарнік. Траньё абадраў вас ці вы — яго? А можа, абодва — адзін аднаго? Што тут парабілася?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Хадзі сюды, трапло, і не жартуй,
Узваж абставіны суладна з часам:
Ратуе ён мяне, і ты ратуй.
Ў жыцці бывае ўсяк: то часам з квасам,
Парою ж і з вадою. Каб з вады
Сухім я выбраўся, ён апрануўся
Ў маё адзенне — і такой бяды! —
Я — Траньё, ён — Лючэнц’ё. Я схінуся
Адгэтуль зараз жа, бо нада мной
Вісіць бяда, як буду апазнаны.
Я тут у катавасіі адной
Парнуў нажом кагосьці, той ад раны
Памёр. Ты зразумеў?
Б’ЁНДЭЛА
Здаецца,— не.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Служы аддана Траньё. На мяне
Забудзься, я ўцяку. Слугуй і ведай:
Ён гаспадар твой, ён — твой цар і бог!
Б’ЁНДЭЛА
Пірог у зубы чорту: еш, абедай —
Няхай бы бог і мне так дапамог.
ТРАНЬЁ
(сам сабе)
Каб мне і сапраўды такая ўдача,
Дык я тады запеў бы вам іначай;
Як той казаў, і слугі часам ласы
Паквапіцца на панскія прыпасы.—
Ты, чмут, запомні нашы ўсе дакоры:
Не для мяне старайся, для сіньёра;
Не совай носа у чужое проса
I не хварэй пляткарствам, як паносам.
Калі мы ўдвух з табою, твар у твар,
Я — Траньё, а пры людзях — гаспадар.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Пайшлі, Траньё. Цябе чакае яшчэ адна справа: сядзеш паміж вунь тымі маладажонамі. Не пытайся: навошта? Наперад скажу табе: так трэба.
Выходзяць.
Размова паміж гледачамі на галёрцы.
1-шы СЛУГА
Мілорд, вы носам дзюбаеце і не сочыце за п’есай.
СЛАЙ
Бажуся святой Аннай,— сачу. Дарма сабе відовішча, дальбог жа. Пакажуць яшчэ што-небудзь?
ПАЖ
Гэта толькі пачатак, мілорд.
СЛАЙ
А-а, выдатная штучка, мадам жонка. Хутчэй бы толькі скончылася!
Садзяцца і глядзяць.
СЦЭНА II
Падуя, вуліца. Перад домам Гартэнз'ё.
Уваходзяць ПЕТРУЧ'Ё і яго слуга ГРУМ'Ё.
ПЕТРУЧ’Ё
Я ў Падуі жыць доўга не змагу;
З Вероны я прыехаў, каб з сябрамі
Сустрэцца тут, і ў першую чаргу
З Гартэнз’ё, мілым другам. Я па браме,
Здаецца, пазнаю і дом Гартэнз’ё.—
Гэй, Грум’ё, стукні! Чуеш, дурань,— трэсні!
ГРУМ’Ё
Стукнуць ці трэснуць, сіньёр? Каго? Няўжо хто-небудзь абразіў вашу міласць?
ПЕТРУЧ’Ё
Нягоднік, кажуць табе стукнуць вось тут, ды мацней!
ГРУМ’Ё
Стукнуць вам тут, сіньёр? Вот калі дзіва! Хто ж я такі, каб вам настукаць, сіньёр?
ПЕТРУЧ’Ё
У дзверы стукай, у вушак, дурыла,
Бо вывядзеш з цярпення,— стукну ў рыла.
ГРУМ’Ё
Задзіра вы, сіньёр! Каб я пачаў,
Дык і зубоў бы, мабыць, не сабраў.
ПЕТРУЧ’Ё
Лайдак, мяне задзірай абзываеш?
Чакай жа, ты вось зараз атрымаеш
Гасцінчыка, не гэтак заспяваеш!
(Круціць Грум'ё за вушы.)
ГРУМ’Ё
Ратуйце! З глузду з’ехаў мой сіньёр.
ПЕТРУЧ’Ё
Ага, запеў? Цяпер жа бі ў запор.
З дому выходзіць ГАРТЭНЗ’Ё.
ГАРТЭНЗ’Ё
Што тут за гвалт? У чым справа?
А, дружа Грум’ё. Дарагі сябра Петруч’ё!
Як вы там усе ў Вероне?
ПЕТРУЧ’Ё
Гартэнз’ё, вы прыйшлі суняць лупцоўку.
«Con tutto il core bentro vato»[6] —
хтосьці лоўка
Сказаў, і сапраўды — я рад сустрэчы.
ГАРТЭНЗ’Ё
Цытаты дык цытаты. Вось, дарэчы:
«Alla nostra cosa benvenuto, molto
Honorato signor mio Petrucio»[7]
Ну, Грум’ё, рушым з мірам, мы вас змірым.
ГРУМ’Ё
Не, сіньёр, не такая тут расхадзілася бура, каб суняць каламбурам. Ці ж гэта не законная падстава, каб сабрацца ціха — і не памінайце ліхам. Памяркуйце вы самі, сіньёр: ён загадваў мне ці то стукнуць, ці то трэснуць, сіньёр, і на ўсю сілу, сіньёр. Ці ж пасуе гэта слузе, сіньёр, так стукаць свайму гаспадару, якому, у добры час сказаць, а ў благі памаўчаць — ужо за трыццаць гадоў стукнула?
Ну што ж было б, каб я без доўгіх спраў
Пачаў? Зубоў бы нават не сабраў.
ПЕТРУЧ’Ё
Абух! Вы толькі слухайце абуха:
Я загадаў, каб стукнуў у вушак.
Ён толькі й чуў. Упёрся, як ішак...
ГРУМ’Ё
Ну чулі? — «У вушак». Чаму ж не ў вуха?
Хіба ж не вашы словы: «Ах, лайдак,
Сюды вось бі, жабуцька ты, рапуха»?
А зараз — «у вушак». Вушак — не вуха!
ПЕТРУЧ’Ё
Чмут, змоўкні, бо не сцерплю і пратуру!
ГАРТЭНЗ’Ё
Цішэй, Петруч’ё. Я яго натуру
Даўно ўжо ведаю і паручуся,
Што Грум’ё — гаварун, у заварусе
Не разабраўся і не пастараўся.
ГРУМ’Ё
(сам сабе)
Няўжо ж, наняўся, кажуць, як прадаўся.
ГАРТЭНЗ’Ё
Скажыце лепш, які шчаслівы вецер
У Падую з Вероны вас прынёс?
ПЕТРУЧ’Ё
Той самы, дружа, што па белым свеце
Развеяў моладзь спазнаваць свой. лёс,
Шукаць дабра за межамі радзімы,
Сталець і разумнець. А карацей,—
Петруч’ё, сын Антоніа адзіны,
З мінулай восені асірацеў
I, як і ўсе мы, апынуўся ў свеце,
Каб ажаніцца і разбагацець.
Пакуль што кроны ёсць у партманэце,
Ажэнімся — і болей будзем мець.
Я, ваш слуга, рашыў пабачыць свету...
ГАРТЭНЗ’Ё
Ці не пасватаць мне табе кабету
Звяглівую і ўпартую, Петруч’ё?
Баюся толькі, што пасля заручын
Ты скажаш мне: «падсунуў, чорт рагаты!»
Скажу наперад, друг, яна багатых
Бацькоў дачка, на выгляд не старая;
Ды не, ты — Друг, і я табе не раю.
ПЕТРУЧ’Ё
Гартэнз’ё, паміж шчырымі сябрамі,
Як мы з табой, не тое, што у краме
Паміж купцамі. Калі лад дык лад,
А не, дык і аглоблі, брат,— назад.
Да чорта торг! Я хлопец нежанаты,
А ты мой друг, дык будзь у друга сватам —
Вядзі хоць зараз, толькі да багатай.
Багацце — лейтматыў ва ўсім вяселлі,
А там — няхай яна такое зелле,
Такі пякун-палын, брыдота, жолаб,
Што перад ёй карга Сівіла — голуб[8],
Сакратава Ксантыпа — мір і ласка[9],
А качарга Фларэнцыяна — краска[10],—
Яна не зладзіць нас, і не разгладзіць,
I радай сваёй бабскай не парадзіць,
Каб нават раз’юрылася віхурай,
Як Адрыятыка страшэннай бурай.
Хачу і прагну, завітаўшы ў Падую,
Жаніцца і разжыцца да упаду я.
ГРУМ’Ё
Вось бачыце, сіньёр, ён вам выклаў усё, як на споведзі. Толькі дайце яму торбу дукатаў, і ён ажэніцца хоць з чортам рагатым, хоць з бервяном ці лялькай у акне; ажэніцца хоць з кабылай, што крумкачы дабілі, не паглядзіць, што ў яе было столькі хвароб, колькі і ў бярэмя б не згроб. Яму каб толькі грошы, а на вошы ён не паглядзіць.
ГАРТЭНЗ’Ё
Калі па шчырасці, не цырымонна,
Сказаць табе, Петруч’ё, дружа мой,
Дык на прыкмеце ёсць адна мадонна,
Ну копія прыгожасці самой.
Каб ёй, багатай, выхаванай, гордай,
Але з адной заганай — непакорнай,
Як наравісты конь, такой упартай,—
Я, божа барані, прадуў у карты
Усё, што маю, і мае сябры
Сказалі: вось засватай ды бяры
Яе са скарбам,— я б хутчэй тапіцца
Згадзіўся, чым з такою ажаніцца.
ПЕТРУЧ’Ё
Маўчы, Гартэнз’ё. Ты яшчэ не знаеш
Улады золата, цаны грашам.
Чыя яна, скажы маім вушам,
А там — хоць тарарам, пярун і гром:
Пайду, знайду і забяру сілком!
ГАРТЭНЗ’Ё
Яна дачка Баптысты Мінала,
Шаноўнага і знатнага сіньёра;
Зваць — Катарынай; летняя пчала
Не джаліць так ахвочых за мядком,
Як гэта пчолка джаліць язычком.
ПЕТРУЧ’Ё
Аб ёй не чуў, а бацьку добра знаў,
I мой нябожчык знаўся з ім няйначай.—
Гартэнз’ё, ты мне, дружа, сон прагнаў:
Я не засну, пакуль яе не ўбачу.
Дазволь жа пажадаць табе дабра
I развітацца — мне ісці пара,
А мо і ты пайсці са мной ахвочы?
ГРУМ’Ё
Няхай ідзе, куды сабе ён хоча. Прашу вас, сіньёр, не ўтрымлівайце. Паверце мне: калі б яна так добра ведала яго, як я, то, дальбог жа, адразу б раскусіла, што лаянкай яго не проймеш. Яна можа абліць яго знявагамі, як валацужнага сабаку памыямі, абклеіць мянушкамі, як тумбу афішамі — ён і вухам не павядзе. Але калі ўжо сам ён расшмаргне свой мех, дык і плаксівага разбярэ смех: не спыніцца, пакуль не высыпле ўсю сваю рыторыку. I, паміж намі, сіньёр: калі, божа барані, яна хоць малечка ў чым стане яму ўпоперак, дык ён залепіць ёй у «анфас» такую фігуру, што яе фігурка ўмомант сфігурыцца і выглядаць яна будзе, як сляпое кацянё. Вы яго яшчэ не ведаеце, сіньёр.
ГАРТЭНЗ’Ё
Чакай, Петруч’ё, я з табой пайду:
Баптыста ж у сваім халодным доме
Мне на тугу-згрызоту і бяду
Замкнуў маё каханне маладое,
Мой скарб бясцэнны — Б’янку. Да пары
Ён вырашыў трымаць яе ў запоры,
Бо лічыць, што язык яе сястры
Ёй можа прычыніць такое гора,
Так ачарніць і зганьбіць, абняславіць,
Што ўжо нішто не справіць, не паправіць.
Так ёй пакутаваць датуль, мой дружа,
Пакуль Катрына-чорт не знойдзе мужа.
ГРУМ’Ё
Катрына-чорт. Страшэнная абраза,
А незамужняй — горай у два разы!
ГАРТЭНЗ’Ё
Цяпер і ты паслугай за паслугу
Аддзякуй мне, Петруч’ё. Ў іхні дом
Ты прапануй мяне, як бы прыслугу:
Скажы, што чуў, нібыта мажардом
Патрэбны ім: пры гэтым дадасі,
Што я і ў музыцы не лыкам шыты:
Іграць — мастак. Галоўнае ж, прасі,
Прасі прыняць, наняць — і шыта-крыта;
Лічы, што я ўжо ў іх, ля мілай Б’янкі,
А там — бог бацька: пойдуць пагулянкі,
Сустрэчы, заляцанкі.
ГРУМ’Ё
(сам сабе ўбок)
Дзве цыганкі:
Ну, ці гэта не крутадухі? Палюбуйцеся на змову гэтых двух маладых, каб як найлепей абалваніць старых.
Уваходзяць пераапранутыя ГРЭМ'Ё і ЛЮЧЭНЦ'Ё са звязкай кніг.
Сіньёр, сіньёр, азірніцеся, хто да нас ідзе.
ГАРТЭНЗ’Ё
Ты, Грум’ё, не крычы. Ён — мой сабрат
Па рамяству. Петруч’ё, йдзі сюды.
ГРУМ’Ё
Амурчык, як агурчык — хоць куды!
Яны адыходзяць убок.
Што ж, вельмі добра. Гэту кіпу кніг
Я прагартаў: падбор іх адабраю.
Пабольш бы вам выданняў дарагіх,
У залатым цісненні. Я вам раю
Браць толькі тое, што трапляе ў цэль:
Любая кніга — толькі пра каханне,
I вы сачыце, каб само чытанне
Ёй дзень пры дні, нібы дакучны чмель,
Звінела ў вушы — як... замілаванне...
Вы зразумелі? Акрамя таго,
Што вам сіньёр Баптыста падаруе
За вашу працу, я вам са свайго
Куфэрачка таксама ахвярую.
Таблічкі, сшыткі трэба надушыць
Парфумамі з арабскага шафрана,
Бо тая, што вы будзеце вучыць,
Духмяней ружы, расквітнелай рана.
Скажыце, што вы будзеце чытаць?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Што б ні чытаў, усё будзе казаць
Вам на карысць, сіньёр, паверце слову,—
Не горш, чым гэта самі вы змаглі б,
А мо і лепш, дарма што і паловы
Я не разгрыз вучоных вашых глыб.
ГРЭМ’Ё
О, глыб навук без краю і без меры!
ГРУМ’Ё
О, цецярук без гаю і цяцеры!
ПЕТРУЧ’Ё
Цішэй ты, чмут!
ГАРТЭНЗ’Ё
Цыц, Грум’ё.
(Выходзіць наперад)
Мой сіньёр,
Шаноўны Грэм’ё, як я рад вас бачыць!
ГРЭМ’Ё
I я не менш, Гартэнз’ё. Угавор:
Не балбатаць дарэмна, не лайдачыць.
Куды я йду? К Баптысту Мінала:
Я абяцаў яму для любай Б’янкі
Ў настаўнікі знайсці хлапца-арла,
Які не смакаваў ні пагулянкі,
Ні п’янкі. Я такога адшукаў
У гэтым хлопцы, сціплым і вучоным;
Паэт душой, шмат кніг перачытаў,
Прыстойных кніг, дазволеных законам.
ГАРТЭНЗ’Ё
Цудоўна. Мне таксама добры друг
Паабяцаў знайсці для іх музыку.
Так што цяпер да іх хадзем удвух,—
Хадзем, сябры, без гоману і крыку.
Дзеля чароўнай Б’янкі я пайду
За вамі, калі трэба, на край свету.
ГРЭМ’Ё
Я за яе — і ў пекла, і ў ваду.
ГРУМ’Ё
(убок)
Ну і ў бяду — і песня будзе спета.
ГАРТЭНЗ’Ё
Не будзем выхваляцца, хто куды
Гатовы рынуцца дзеля кахання.
Не час, сябры. Ідзіце лепш сюды,
Я вам скажу такое, што дыханне
Вам займе у грудзях. Вунь той дзівак,
З якім я сёння стрэўся выпадкова,
Бажыўся, прысягаў мне, што гатовы
Засватаць Катарыну. Чулі, як?
I возьме, калі бацька дасць пасагу.
ПЕТРУЧ'Ё і ГРЭМ'Ё падыходзяць да іх.
ГРЭМ'Ё
Сказаць — зрабіць: дай божа добры час!
Вы расказалі пра яе заганы?
ПЕТРУЧ’Ё
Я чуў: язык яе вастрэй мяча,
Дык гэта можна дараваць каханай.
ГРЭМ’Ё
Няўжо? Скажыце, хто вы і адкуль?
ПЕТРУЧ’Ё
На жаль, пакінуў дома метрыкул[11].
Я сам з Вероны, сын купца Антоньё,
У Падую прыехаў толькі сёння;
Нябожчык бацька жыў, не знаўшы гора,
Я ж спадзяюся век пражыць не горай.
ГРЭМ’Ё
Пражыць без гора з жонкай-непакорай?
Не верыцца. Хай бог вам дапаможа,
I мы тут, як гавораць, калі зможам,
Таксама дапаможам. Вы без жартаў
Рашылі сватацца да той упартай?
ПЕТРУЧ’Ё
Пытаецеся ў хворага здароўя:
Мне без яе не жыць!
ГРЭМ’Ё
(убок)
Вось будзе роўня:
Ганчак і кошка. Зрэшты ж, ліха з ёй!
ПЕТРУЧ’Ё
Дык вы ж не распазналіся са мной:
Я ў Падую прыбыў з адзінай мэтай —
Жаніцца. I ніякая брахня
Не вымусіць мяне ад думкі гэтай
Адмовіцца.— Сябры мае, ці ж я
Не чуў, як львы равуць, бушуе мора,
Раз’юшанае, як гайня дзікоў?
Ці ж я не чуў раскатаў грому ў горах,
Нябеснай артылерыі багоў?
Не чуў, як на палях крывавай сечы
Звіняць мячы, ржуць коні — грукат, крык?
I вам скажу: мяне застрашыць нечым,
Як не застрашыць і ліхі язык!
Баяцца жонкі ды яе дакораў —
Тады ўжо лепш і не насіць штаноў.
Трашчыць — трашчы, хоць лопні, непакора,
Як лопаюць шкарлупкі каштаноў.
У печы. Жуяце, сябры, пустое.
ГРЭМ’Ё
Нічым яго не ўстрашыш. Ды не тое,
Не тое я хацеў сказаць, Гартэнз’ё:
Знаёмы ваш з’явіўся ў добры час.
ГАРТЭНЗ’Ё
Мы згаварыліся, што кожны з нас
Пароўну заплаціў за ўсе расходы
На сватанне.
ГРЭМ’Ё
Калі мой гаспадар
Свайго даб’ецца, то тады мы згодны.
ГРЭМ’Ё
(убок)
Даб’ецца: па тавары і гандляр.
Уваходзяць зухавата апрануты ТРАНЬЁ і Б'ЁНДЭЛА.
ТРАНЬЁ
Асмелюся, сіньёры, імем бога
Вас запытаць, якая пралягла
К шаноўнаму Баптысту Мінала
Найкарацейшая з усіх дарога?
Б’ЁНДЭЛА
Гэта да дома таго, у якога дзве прыгажуні дачкі?
Вы маеце на ўвазе таго самага?
ТРАНЬЁ
Таго самага, Б’ёндэла.
ГРЭМ’Ё
А можа, сіньёр, сказаўшы шчыра?
ТРАНЬЁ
Яго, яе? — не з вас жа барышы.
ПЕТРУЧ’Ё
Не сквапцеся, сябры: яна — задзіра.
ТРАНЬЁ
Задзірыстыя нам не па душы.—
Хадзем, Б’ёндэла.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Так іх, малайчына!
ГАРТЭНЗ’Ё
Сіньёр,— слаўцо, а там сабе — гайда:
Вы часам ці не ў сваты к той дзяўчыне?
ТРАНЬЁ
А калі ў сваты, што вам за бяда?
ГРЭМ’Ё
Нам — тры пляўкі!
Правальвай вось — і квіты.
ТРАНЬЁ
Прабачце, шлях, здаецца, не закрыты
Ні мне, ні вам, і вуліцы стае.
ГРЭМ’Ё
Сіньёр,— стае, але ж не да яе.
ТРАНЬЁ
Чаму ж гэта, скажыце, калі ласка?
ГРЭМ’Ё
Таму, сіньёр, што вашую мілашку
Прымілаваў сабе слуга ваш Грэм’ё.
ГАРТЭНЗ’Ё
Вы не туды, сіньёр, не ў тое стрэмя:
Я сам абраў яе сваім кумірам.
ТРАНЬЁ
Сіньёры, ціха! Скончым сварку мірам.
Прашу паслухаць, калі вы дваране,
Што скажа ваш слуга пакорны Траньё:
Сіньёр Баптыста знатны, радавіты;
Ён з бацькам маім знаўся ў лепшы час.
Няхай цяпер прыкіне кожны з вас:
Дапусцім, да ягонай Афрадыты —
Чароўнай Б’янкі прывалілі ў сваты
Сем жаніхоў адразу,— я, вядома,
З іх буду першы і не выйду з дому,
Не атрымаўшы згоды: «Я — твая».
Царэўну Леду[12] тысячы кахалі,
Хай будзе ў Б’янкі з тысячы адзін,
I той адзін — Лючэнц’ё, ну а далей —
Хоць не расці трава, хоць дзіва з дзіў,
Хоць сам Парыс няхай прыскача з Троі[13].
ГРЭМ’Ё
Ён — скакунок. Хаця нас тут і трое,
А зазяваемся,— усіх абскача.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Скакун на месцы, а прышпорыш — кляча.
ПЕТРУЧ’Ё
Гартэнз’ё, што вы гэткі ганарысты?
ГАРТЭНЗ’Ё
Асмелюся спытацца ў вас, сіньёр:
Вы бачылі хоць раз дачку Баптысты?
ТРАНЬЁ
Не, але чулі шмат пра дзвюх сясцёр.
Старэйшая сварлівая без меры.
Малодшая — красою незямной.
ПЕТРУЧ’Ё
Старэйшай не лічыце, кавалеры:
Я ўжо сказаў вам, што яна за мной.
ГРЭМ’Ё
Ды вы — герой. З такою непакорай
I Геркулес пакаштаваў бы гора.
ПЕТРУЧ’Ё
Але ж паслухайце мяне, сіньёры,
Што я скажу: Баптыста Мінала
Яе сястру трымае на запоры;
I хоць бы й маладосць яе прайшла,
Датуль не быць ёй замужам за вамі,
Пакуль яго старэйшая дачка
Сядзіць у дзеўках. Самі вы з вусамі,
Як той казаў, тут — самая рука:
Адну сасватаць, волю даць другой.
ТРАНЬЁ
То калі вы той самы малайчына,
Што дзеля нас гатовы і ў агонь,
I ў воду, і гатовыя, магчыма,
Жаніцца на старэйшай,— быў бы грэх
Пярэчыць вам. Бярыце, вы з вачыма,
Сабе на гора, а людзям на смех.
Вы гэтым самым вызваліце Б’янку,
I той шчаслівец з нас, каму яна
Аддасць руку, збярэ ў ваш гонар п’янку
Такую, што зальешся ад віна.
ГАРТЭНЗ’Ё
Балака вы, сіньёр. Пакінем кпіны.
Красуня й вам засела пад рабро.
Вы, як і мы, аддзякаваць павінны
Таму, хто рады нам зрабіць дабро.
ТРАНЬЁ
Сябры, сіньёры, к- чорту нараканні!
Умова — згода, а адклад — не ў лад,
І я прашу сягоння ж на змярканні
Ка мне на баль. Я вельмі буду рад
Перакуліць за шчасце нашай любай
Так кварты тры вінца альбо настойкі,
Бо, як сказаў якісьці дыпламат:
За справай — спрэчкі і рука да чуба,
А за сталом — сяброўскія папойкі.
ГРУМ’Ё і Б’ЁНДЭЛА
Выдатна сказана, сябры. Засядзем
Упобач — і адразу справу зладзім.
ГАРТЭНЗ’Ё
Пайшлі, Петруч’ё. Я на гэты раз
У ролі benvenuto буду ў вас,
Што значыць «госць жаданы» ў перакладзе.
Выходзяць.
АКТ II
СЦЭНА I
Падуя. Пакой у доме БАПТЫСТЫ.
Уваходзяць КАТАРЫНА і Б'ЯНКА са звязанымі рукамі.
Б’ЯНКА
Сястрыца, развяжы; табе ж няслава
З мяне смяяцца, кпіць. Другая справа —
Так здзекавацца з беднай пакаёўкі,
А мне, сястры,— і крыўдна, і няёмка.
А што да плаццяў і другіх пажыткаў,
Дык ты не думай, прама мне скажы,
I я аддам табе — усё да ніткі,
Аддам, ты толькі рукі развяжы.
Я ўмею быць паслушнай у старэйшых.
КАТАРЫНА
А ты скажы мне, хто табе мілейшы
З усіх тваіх залётнікаў, лісіца?
Б’ЯНКА
Залётнікаў? — Ніхто; павер, сястрыца;
Гатова пабажыцца імем бога,—
Я з іх яшчэ не выбрала нікога.
КАТАРЫНА
Ілжэш, дзяўчо! А гэта — не Гартэнз’ё?
Б’ЯНКА
Клянуся,— не! Каб не было прэтэнзій,
Я гэтага Гартэнз’ё саступаю...
КАТАРЫНА
Як? Не шкадуеш? Бачу,— не скупая.
Дык мо на Грэм’ё сквапішся, на грошы?
Б’ЯНКА
А ты раўнуеш? Ён жа непрыгожы.
Ды ты жартуеш, Кэт, я гэта бачу.
Жартуеш? Кошцы — смешкі, мышцы — плач.
Сястрыца, развяжы, а то заплачу.
КАТАРЫНА
Так, я жартую жорстка ад няўдач.
(Б’е Б’янку.)
Уваходзіць БАПТЫСТА.
БАПТЫСТА
Што тут за гвалт? Чаго не падзялілі? —
Ты плачаш, Б’янка? Бедненькую білі.
Ідзі і вышывай наверсе, крошка,
I не займайся з гэтай злоснай кошкай.—
А як табе не сорамна, вар’ятка,
Да слёз даводзіць гэтае ягнятка,
Што нават слова ўпоперак не скажа?
КАТАРЫНА
Яна з прыбыткам, а ў мяне пакража.
Яна маўчыць, а я крычу і помшчу.
(Кідаецца на Б'янку.)
БАПТЫСТА
Разбой пры бацьку? — Адступіся, змоўчы! —
Ты ж, Б’янка, у пакой хутчэй схініся.
Б'ЯНКА выходзіць.
КАТАРЫНА
Мне злосць — хоць галавой аб сцены біся.
Я вам абрыдла. Што ж вы макам селі?
I дурань скажа, што такое зелле,
Як я, вы не рашыліся б прыняць;
Яна — ваш скарб, і на яе вяселлі
Хацелі б вы і будучы ваш зяць
Пацешыцца з таго, як басанож
Я ўпрытупкі пайду; а на тым свеце
Наймуся ў малпаў нянькай ні за грош
I буду забаўляць чужыя дзеці[14].
Дык знайце ж: слёзы дзеўкі-векавухі
Вам дапякуць, як жнівеньскія мухі.
(Выходзіць.)
БАПТЫСТА
Ну, хто на свеце быў такі няшчасны!
Хто? Хто шчэ там сюды ідзе?..
Уваходзяць ГРЭМ'Ё з бедна апранутым ЛЮЧЭНЦ'Ё, ПЕТРУЧ'Ё з ГАРТЭНЗ'Ё — пад музыканта, ТРАНЬЁ з Б'ЁНДЭЛА, які трымае лютню і пакунак з кнігамі.
ГРЭМ’Ё
Сусед Баптыста,— можна? Добры дзень!
БАПТЫСТА
Дзень добры, Грэм’ё! Праўда, добры дзень.
Прашу, сіньёры,— у залу крочце з богам.
ПЕТРУЧ’Ё
Зайшлі без просьбы, не судзіце строга.
Скажыце, гэта ў вас тут Катарына,
Прыгожая і скромная дзяўчына?
БАПТЫСТА
У нас, сіньёр. Яна — мая дачка.
ГРЭМ’Ё
(да Петруч'ё)
Вы надта порстка. Нельга з кандачка.
ПЕТРУЧ’Ё
Не замінайце, Грэм’ё,— без суфлёра! —
Я — дваранін, сын знатнага сіньёра
З Вероны. У нас былі аднойчы госці
I так расказвалі аб прыгажосці,
Ласкавасці і скромнасці дзяўчыны,
Што я, наслухаўшыся іхніх казак,
Сказаў сабе: мой лёс і абавязак
Праверыць чуткі ўсе пра Катарыну.
I вось — без запрашэння, ў вольны час
З’явіўся са слугой маім да вас.
(Знаёміць Баптыста са сваім «слугой» Гартэнз'ё.)
Музыка і дасціпны матэматык,
Ён, мне здаецца, як ніхто другі,
Настаўнікам для меншае дачкі
Прыйшоўся б да двара вам на пачатак
I змог бы навучаць яе старанна
Навукам, што па густу ёй самой;
Я спадзяюся,— будзе ён абраны,
А з тым ацэнены і выбар мой.
Ён родам з Мантуі, завуць — Лючыа.
БАПТЫСТА
Ну за каго мяне вы палічылі? —
Ды вы, сіньёр,— жаданы госць. Я рады
Прыняць і вас, і вашага слугу,
А што да Катарыны — дайце рады,
Сказаць нічога пэўна не магу:
На жаль, яна вам будзе не да пары.
ПЕТРУЧ’Ё
Я бачу, вам расстацца з ёй шкада,
Ці, можа, я і скромны мой таварыш
Вам не да густу?
БАПТЫСТА
Новая бяда;
Наадварот, сіньёр. Кажу вам шчыра,
Без хітрыкаў.— Скажыце, як вас зваць,
Адкуль?
ПЕТРУЧ’Ё
Я сын Антоньё дэ Лючыа;
Вы можаце ў любога запытаць:
Па ўсёй Італіі наш род вядомы.
БАПТЫСТА
Ну, сын Антоньё — мой жаданы госць,
Мой дом — ваш дом і будзьце тут, як дома.
ГРЭМ’Ё
Сіньёр Петруч’ё: нам не весялосць —
Стаяць, маўчаць і слухаць вашы казкі,
Якія ўсім вядомы з роду ў род.
Вы дайце й нам хаця б разявіць рот.
Даволі, мех ваш повен да завязкі.
ПЕТРУЧ’Ё
Даруйце, але ж мой быў першы ход.
Ды і ў самой ігры сюжэт закручан.
ГРЭМ’Ё
«Хваліся жонкаю праз дзесяць год,
А не праз дзень пасля заручын»,—
сказаў сусед, што быў разлучан. (Да Баптысты.) Сусед, нам вельмі прыемна, што вы мелі ласку абысціся з намі так ласкава. Каб зрабіць вам такую ласку, я сам, болей чым хто-небудзь з нас крануты вашай ласкавасцю, асмелюся прапанаваць вам гэтага маладога вучонага (прадстаўляе Лючэнц’ё), які доўгі час грыз граніт навук у Рэймсе; ён аднолькава дасведчаны ў грэчаскай, лацінскай і іншых мовах, як і вунь той — у музыцы і матэматыцы. Завуць яго Камб’ё. Прашу вас прыняць яго паслугі.
БАПТЫСТА
Тысячу разоў удзячны вам, сіньёр Грэм’ё.— Сардэчна запрашаем, дабрадзею Камб’ё. (Да Траньё.) А вы, паважаны сіньёр, як мне здаецца, прыезджы. Даруйце мне, што асмельваюся пацікавіцца мэтай вашага прыезду ў нашы краі.
ТРАНЬЁ
Няхай сіньёр маю даруе смеласць,
Што, завітаўшы ў Падую на час,
Я вырашыў сваю асірацеласць
«Ашлюбіць». З гэтай мэтаю да вас
Я і прыйшоў пасватацца да Б’янкі.
Я знаю, што да Б’янкі, як цыганкі
Да легкавера, ліпнуць кавалеры;
Вядомыя мне вашыя намеры
Спачатку мужа большай падшукаць,
А меншай — з гурту выберацца зяць,
Аднак я ўсё ж прашу вас, дайце згоду
Нас выслухаць: адкуль, якога роду
Я — ваш слуга, а там без кампліментаў
Да ліку ўсіх ранейшых прэтэндэнтаў
Дадаць мяне, нябогу, чын па чыну.
Для навучання вашых дзвюх дзяўчынак
Прынёс я гэту лютню ў падарунак
I, акрамя,— вось гэтых кніг пакунак.
Прашу прыняць ад сэрца, без абразы,
А я вам буду вечна абавязан.
БАПТЫСТА
Лючэнц’ё — вас завуць? Адкуль вы родам?
Я з Пізы, сын Вінчэнц’ё-гандляра.
БАПТЫСТА
Старэйшыны гандлёвага двара?
Ды як не знаць такога верхавода
Сярод купцоў! Што ж, будзьце ў нас, як свой.
(Да Гартэнз'ё.)
Вазьміце інструмент.
(Да Лючэнц'ё.)
Вы — кніжак кіпу
Ды йдзіце к вучаніцам у пакой.—
Слуга — сюды!
Уваходзіць СЛУГА.
Без гоману і скрыпу
Вядзі сіньёраў да маіх дзяцей.
Хай прымуць іх гасцінна, без дакораў,
Як і належыць ім прымаць гасцей.
Выходзяць слуга з ГАРТЭНЗ'Ё, ЛЮЧЭНЦ'Ё і Б'ЁНДЭЛА.
А мы тым часам,— папрашу сіньёра,—
Прайдзёмся ў сад. Я буду вельмі рад
Пагаварыць.— Ды і абедаць скора.
ПЕТРУЧ’Ё
Шаноўнейшы сіньёр, адклад не ў лад.
А я — заняты, я не маю часу
Вам абіваць парогі дзень пры дні.
Я раскажу вам шчыра і адразу
Ўсю радаслоўную сваёй радні.
Адзіны спадчыннік багаццяў бацькі,
Я іх не праматаў у пух і прах,
А павялічыў. З ёй мне зладзіць — цацкі,
А вось які дасце вы ёй пасаг?
БАПТЫСТА
Калі памру — маёнткаў палавіну,
А ў дар гатоўкай — дваццаць тысяч крон.
ПЕТРУЧ’Ё
Хай будзе так. Я ёй усё пакіну
Пасля таго, як пахавальны звон
Па мне адзвоніць,— уладанні, двор,
Арэнды, рэнты, фермы там і свірні.
Дык што ж, сіньёр, заключым дагавор,
Каб ведаць, хто што вінны і павінны.
БАПТЫСТА
Наперад вы павінны з ёй таксама
Пагаварыць: ці любіць яна вас?
ПЕТРУЧ’Ё
Э, дробязь! Бацька, гавару вам прама:
Яна — палын, а я — не хлебны квас,
Яна — наруга, а ў мяне — папруга;
А калі ўссыпаць вугальку на жар
Ды пададзьмуць яшчэ — шугне пажар.
Я — крэмень, і змагу такога струга
Ёй адцясаць, што стане ўся, як шоўк.
Я — не хлапчук, не блазен, не п’янчуга,
Што дзеля кпінаў сватацца прыйшоў;
Я не люблю ні спешкі, ні наскоку...
БАПТЫСТА
(сам сабе)
Дай бог, каб гэты спрыт не выйшаў бокам.—
Аднак рыхтуйся да размоў няветлых.
ПЕТРУЧ’Ё
Пабачым: буду як гара пад ветрам;
Вятры бушуюць, а яна ні з месца.
Уваходзіць ГАРТЭНЗ'Ё з разбітай галавой.
БАПТЫСТА
Сіньёр, вы пабляднелі, мне здаецца.
Чаго вы так збянтэжаны, мой друг?
ГАРТЭНЗ’Ё
Ад страху ледзьве пераводжу дух.
БАПТЫСТА
А як дачка? Ці ёсць у ёй задаткі?
ГАРТЭНЗ’Ё
Усе як на падбор,— дзеля салдаткі:
Не лютня ёй патрэбна, а пішчаль.
БАПТЫСТА
Ўсё гэта праўда, на вялікі жаль.
Няўжо яна за йгрою вас чапала?
ГАРТЭНЗ’Ё
Няўжо! Аб чэрап лютню пашчапала.
Я толькі ёй заўважыў на памылку
Ў ладах і палец мерыўся прыгнуць,
А тая — наравістая кабылка —
Круць бокам, нібы ладзіла ўбрыкнуць,
I ў крык: «Не ладзіцца? Няма хацення?
Вось я вам паказаць лады хачу»,—
I так мне лютняй трахнула па цемю,
Што ажно стала зелена ўваччу,
А галава праскочыла праз струны.
Я ачмурэў: стаю, разявіў рот,
Уставіў вочы, як баран бязрунны
Каля чужых зачыненых варот.
Яна ж усяк: свістулькаю і грыжай
Давай мяне хрысціць і абзываць,
Нібы грахі замольвала пад крыжам.
ПЕТРУЧ’Ё
Бядовая — магу і я прызнаць.
Яна мне ў сто разоў мілейшай стала;
Ах, як я прагну пабалакаць з ёй!
БАПТЫСТА
Вы ласыя, сіньёр, як кот на сала.—
(Да Гартэнз'ё.)
Пайшлі, пабудзьце з меншаю маёй;
Павучыце яе, яна ў два разы
Здальнейшая, і нораў — хоць куды.—
Сіньёр Петруч’ё, можа, пойдзем разам,
Ці мо вам лепей Кэт прыслаць сюды?
ПЕТРУЧ’Ё
Прашу прыслаць: я тут яе сустрэну.
Выходзяць БАПТЫСТА, ГРЭМ'Ё, і ГАРТЭНЗ'Ё.
Як толькі прыйдзе, так і аглушу:
«О, птушачка, спяваеш ты не дрэнна»,—
Калі яна пачне сваю імшу;
«Ты выглядаеш, як уранні ружа,
Абсыпаная ядранай расой»,—
Калі зацыкае сярдзітым вужам
Альбо скасурыцца ў мой бок казой.
Замоўкне на хвілінку, пачакае —
Пачну хваліць празмерна, як на здзек,
Што і гасцінная, і гаманкая;
А гнаць пачне, схапіўшы нейчы стэк,—
Рассыплюся ў падзяках дробным макам,
Нібыта просіць з тыдзень пагасціць;
Адхіліць прапанову,— я са смакам
Падлашчуся: «Калі ж вяселлю быць?»
Яна ідзе. Петруч’ё, за работу! —
Уваходзіць КАТАРЫНА.
Дзень добры, Кэт! Даруйце за турботу:
Я чуў, што Кэт — найлепшае з імён.
КАТАРЫНА
Чуць звон не значыць ведаць, дзе той звон
Мяне завуць не Кэт, а Катарына.
ПЕТРУЧ’Ё
Мана, вы звацца Кошачкай павінны;
Лагоднай Кіскай ці зласлівай Кісай,
Курняўкай Муркай, ласачкай Кіс-Кіс
Ці кошкай-ведзьмай з маляванай пысай,
Ці кіскай-чортам — цьфу, бадай ён скіс! —
Паслухай, кіска Кэт, маё прызнанне:
Прачуўшы, як цябе за хараство
Ўсе людзі розных цэнзаў, станаў, званняў
Расхвальваюць, а ціхі нораў твой
Не знаюць як і ўзносіць, я прыкінуў:
Пахвалы — фіміам, але не вам,—
I рушыў сватацца, кажу без кпінаў.
КАТАРЫНА
Як той Абрам, што заблудзіў між брам.
Хто здуру рушыў, той — я вам не хлушу —
Рухомая маёмасць.
ПЕТРУЧ’Ё
Хто ён, Кэт?
КАТАРЫНА
Старызна, хлам, напрыклад, табурэт.
ПЕТРУЧ’Ё
У цэль! Сядай вярхом, гані да жару...
КАТАРЫНА
Аслам пад грузам быць і бог вялеў.
ПЕТРУЧ’Ё
А наравістым — вохкаць пад цяжарам.
КАТАРЫНА
Ідзі шукаць такіх у іншы хлеў.
ПЕТРУЧ’Ё
Цябе, катулька, я не абцяжару:
Ты кволая і лёгкая, як пух.
КАТАРЫНА
Такая лёгкая, што ўшчэнт запару,
Калі пагоніцца, як ты, цяльпух.
Мая вага такая, колькі важу.
ПЕТРУЧ’Ё
Ты — пчолка і гудзеш: жу-жу-жу-жу.
КАТАРЫНА
А ты — гарласты сыч.
ПЕТРУЧ’Ё
Я не абражу,
Калі па шчырасці табе скажу:
Галубка, сыч табе палічыць косці.
КАТАРЫНА
А гарлапан — на горле кіпцюры.
ПЕТРУЧ’Ё
Ого! Аса, пры ваяўнічай злосці
Кусае, але толькі да пары.
КАТАРЫНА
Ах, гэта я — аса? Дык бойся джала!
ПЕТРУЧ’Ё
Я вырву джала, і які там страх?
КАТАРЫНА
Калі б дурному розуму ставала
Знайсці яго.
ПЕТРУЧ’Ё
Катуля, церпіш крах:
Вядома ўсім, дзе скрыта джала ў восаў:
Ў хвасце, ў пушку.
КАТАРЫНА
О не, у языку.
ПЕТРУЧ’Ё
Чыім?
КАТАРЫНА
Тваім, што тыцкаешся носам
Асе пад хвост. Бывай!
ПЕТРУЧ’Ё
Зыкуй, зыкуй,
Пярэдайка ў спадніцы! Ну — манеры!
Так заляпіць у твар абразай мне?
Я дваранін.
КАТАРЫНА
Дварняга — дакладней,
А, зрэшты, я праверу.
(Дае яму аплявуху.)
ПЕТРУЧ’Ё
Дай яшчэ раз,
Клянуся: здачы дам; удар за ўдар.
КАТАРЫНА
Галантны кавалер, а зубы шчэрыш
На слабы, мірны пол. Ты ж уладар,
Гербовы дваранін, а двараніну
Пачаць разбой — з дваранствам развітацца.
ПЕТРУЧ’Ё
Разумна, Кэт. Даволі калатніны;
Ты — гербазнаўца, бакалаўр мастацтва.
Запісвай вернага раба свайго ў гербоўнік.
(Кленчыць перад ёй.)
КАТАРЫНА
Што тут на шлеме ў вас — курыны чуб?
ПЕТРУЧ’Ё
Будзь куркай, я твой пеўнік-палюбоўнік.
КАТАРЫНА
Курам не даспадобы курашчуп.
ПЕТРУЧ’Ё
Ну хопіць, Кіса, не глядзі так кісла.
КАТАРЫНА
Так кісы ўсе глядзяць на слімака.
ПЕТРУЧ'Ё
А дзе слімак? Сказала, і не лыса.
КАТАРЫНА
Пры боку.
ПЕТРУЧ’Ё
Дзе? Падаць яго, жука!
КАТАРЫНА
Шкада, няма люстэрка,— паказала б.
ПЕТРУЧ’Ё
Мой твар?
КАТАРЫНА
Здагадлівы малакасос.
ПЕТРУЧ’Ё
Я не дарос, дык пацягні хоць залап,
Мо падрасту.
КАТАРЫНА
Дарос, і перарос,
I пераспеў.
ПЕТРУЧ’Ё
Турботы.
КАТАРЫНА
Ад ляноты.
Пайду.
ПЕТРУЧ’Ё
О, Кэт, застанься,— пачакай!
КАТАРЫНА
Іду. З табою тут адна сумота.
ПЕТРУЧ’Ё
А мне з табой, анёл мой,— божы рай.
Казалі,— ты сварлівая і злая,
Я ж бачу: гэта злосны нагавор.
Ты любіш жартаваць, але ж не лаяць,
I памаўчаць, як адспяваўшы хор.
Прывабная фіялка, ты не ўмееш
Ні хмурыцца, ні бліскаць назнарок,
Злаваць і сыкаць, нібы злюкі-змеі,
Не скажаш нават слоўца папярок.
Ты кавалераў стрэнеш і прывеціш
Шаноўна, сціпла, ласкава — як след.
Адкуль той погалас паўзе па свеце,
Што Кэт кульгае? О, зласлівы свет!
Паклёп! Ты зграбная, нібы ляшчына,
I смуглая, як вылузак-арэх.
I калі б я сказаў пра густ мужчыны,
Ніхто б з мужчын не палічыў за грэх
Пасмакаваць зярнятка ў тым арэсе.
Прайдзіся, Кэт, я збоку пазірну:
Ты не кульгаеш?
КАТАРЫНА
Вон пайшоў, гарэза,
Загадвай пакаёўкам.
ПЕТРУЧ’Ё
Ну і ну:
Дыяна ў пушчах ці была б такою
Царэўнаю, як ты ў сваім пакоі.
О, стань Дыянай, Кэт, і будзеш павай,
Паважнай, скромнай, а Дыяна — жвавай!
КАТАРЫНА
Вы дзе злізалі гэтыя прамовы?
ПЕТРУЧ’Ё
Прыродны дар; мне гэта ўсё не нова.
КАТАРЫНА
Ад мудрасцей прыроды ў вас — ні кроплі.
ПЕТРУЧ’Ё
Я недапёка?
КАТАРЫНА
Так, утрыце соплі.
ПЕТРУЧ’Ё
Ты намякаеш мне, што я прастуды
Схапіў на скразняках, дык то ж не сплін.
Сагрэемся. Я ўдакладняць не буду, дзе:
Тут, на сафе, альбо ў цяпле пярын.
Паслухай, Кэт, мы з бацькам вашым змоўцы:
Ён абяцаў мне вас і ваш пасаг.
Цяпер вам, як цялушцы на вяроўцы,—
Не разгуляцца: вы ў маіх руках.
Я буду вам пад нораў і да пары,
Рахманы, дужы, муж у самы раз.
Клянуся месячным святлом з-за хмары,
Што я ў любві, як у дрыгве заграз.
Ты пра другіх не думай, не журыся,
Я буду твой. Паслухай мой сакрэт:
Мне выпаў лёс цябе з шалёнай рысі
Зрабіць рахманай кошачкаю, Кэт,—
Звычайнаю, дамашняй мілай кошкай,
Вось цесць ідзе, не гаварыце ж «не».
Я мушу быць і буду ў вашым ложку...
Уваходзяць БАПТЫСТА, ГРЭМ'Ё і ТРАНЬЁ.
БАПТЫСТА
Ну, чым, Петруч’ё, стрэнеце мяне?
Паладзілі з дачкой?
ПЕТРУЧ’Ё
Усё ў парадку:
Раз-два — і мат. Я промаху не дам.
БАПТЫСТА
У вас, дачка, усё, здаецца, гладка?
КАТАРЫНА
«Дачка»? Мне верыць ці не верыць вам?
Дачкой назвалі — дзіўна, вельмі дзіўна!
Дык, можа, вы і добранькі такі,
Што гэты хлюст нахабны і праціўны
Вам у гульні хадзіў у паддаўкі,
Каб лёстачкамі вырваць вашу згоду
На шлюб са мной і налапам узяць.
ПЕТРУЧ’Ё
Шаноўны цесць, скажу вам мімаходам,
Як трэцяя асоба, а не зяць:
Дарэмшчыну ўзвялі на Катарыну
I вы, і ўсе, што быццам бы яна
Упартая, сварлівая дзяўчына
I задзірастая, што барана.
Яе упартасць для вачэй адводу,
На справе ж — гэта мілы галубок;
Увесь яе запал — жарок усходу,
А паслушэнства — і Грызельда ўбок[15].
Нявіннасцю сваёй і чысцінёю
Яна магла б Лукрэцыю[16] зацьміць.
Хай будзе ясна ўсім: між мной і ёю —
Лад, згода — і ў нядзелю будзем піць
За шчасце маладых.
КАТАРЫНА
Каб да нядзелі
Цябе з вяроўкай ажаніў сам бог!
ГРЭМ’Ё
Петруч’ё, чуеш? — Лад ваш свінні з’елі.
Тут просяць бога, каб Петруч’ё здох.
ТРАНЬЁ
Паспех — курам на смех. Дальбог,— пацеха:
Ад цесцевых варот і — паварот.
ПЕТРУЧ’Ё
Дазвольце, што за смех? Тут не да смеху.—
На мой кусок не разяўляйце рот.
Мы з ёю згаварыліся сам-насам,
Што пры старонніх к ёй не падыдзі.
Сіньёры, калі б я прызнаўся часам,
Што з ёю вытвараў тут я адзін,
Як мілаваўся — не далі б вы веры.
Яна бажылася ў каханні мне:
То пацалуе, то, прымкнуўшы дзверы,
Прыгорне, прыгалубіць, ушчыпне...
Вы — навічкі. I не прайшлі навуку,
Што робяць двое ў спальні без агню,
Што нават суслік лютую гадзюку
Гатоў утаймаваць, прыпёршы к пню.—
Катуль,— руку! Я еду на куплянне
Ў Венецыю. Прашу не сумаваць.—
А вы, цясцёк, рыхтуйцеся к гулянню,
Гасцей склікайце — будзем баляваць.
Я веру: кіска будзе мілай, добрай.
ТРАНЬЁ
Так, так: кось-косю, косю — ды ў аглоблі.
БАПТЫСТА
Я так расчулены... Вы, маладыя,
Злучыце рукі. Богам бласлаўлю.
ТРАНЬЁ і ГРЭМ’Ё
Дай бог! Мы тут у вас як панятыя.
ПЕТРУЧ’Ё
Бывайце, цесць.— Каток, не плач, люблю.
Бывай, катулька, міленькая краля;
Ўсё прывязу: пярсцёнкі і каралі,
Уборы, вэлюмы — усё к вяселлю.
Цалуй і знай: заручыны ў нядзелю.
ПЕТРУЧ'Ё і КАТАРЫНА выходзяць у розныя бакі.
ГРЭМ’Ё
Ну бачылі: ні села і ні пала,
Кляп-цяп — і шлюб, і выпіўка, і сала.
БАПТЫСТА
Заселі ў печань мне яе выборы,
I я пайшоў на рызыку, сіньёры,
Як той купец, збываючы тавар.
ТРАНЬЁ
Тавар з гнільцой, ды меў падробны твар.
Цяпер гадай на два: ці зяця купіш,
Ці, як разгледзіцца,— вялікі кукіш.
БАПТЫСТА
Адна падзяка трэба мне — іх шлюб.
ГРЭМ’Ё
Шлюб іхні будзе, абы цесць не скуп.
Але ж давайце гутарку завершым
Аб вашай меншай. Перашкод няма.
Я ваш сусед, і сватаўся я першы.
ТРАНЬЁ
А я па ёй душу раняў дарма?
I так раняў, што нават немагчыма
Ні выказаць на словах, ні ўявіць.
ГРЭМ’Ё
Шчанё, ты шчэ не ўмееш чын па чыну
Вусы завіць, не то што палюбіць.
ТРАНЬЁ
Сівабароды, а ў цябе каханне
Прымёрзла пад лядком.
ГРЭМ’Ё
А ты з жарком,
Глядзі не апячы. Гады — не ганьба:
Стары-стары, як кажуць, ды з дурком.
ТРАНЬЁ
Юнак — прынада у вачах жанчыны.
БАПТЫСТА
Сіньёры, хопіць сваркі без прычыны.
З вас кожны атрымае па заслугах.
Мы спрэчку ўладзім так: каторы з вас
Адкажа Б’янцы ў прадсмяротны час
Палову спадчыны, таму, як другу,
Скажу: яна твая, бяры, шануй.
Вы чулі ўмову.— Грэм’ё, прапануй.
ГРЭМ’Ё
Па-першае, як вам усім вядома,
Мой двор не тое, што ў другіх двары:
Гаспадары і слугі ў нашым доме
Ядуць і п’юць заўжды на серабры.
Збаноў, тазоў, каб мыць ёй рукі, ногі —
Хоць адбаўляй. I вам не навіна,
Што сцены ў нас ад столі да падлогі
У самых лепшых цірскіх дыванах[17].
Слановыя куфэркі, як належыць,
Трашчаць ад крон, а кутыя куфры
Пад века напакованы адзежай;
Там полагі, куніцы і бабры,
Цянюткая бялізна для пасцелей;
Турэцкія падушкі ў жамчугах;
Шыццё венецыянскай каніцеллю,
Вязанне, розны посуд па кутках —
Трывалы, толькі медны, алавяны.
Усім, што ў доме трэба,— повен дом.
На фермах, дзякуй богу, пастаянна
Да ста кароў — заліся малаком.
Ну, а валоў — дык тым няма і ліку,
Авец, свіней, дальбог, хоць гаць гаці.
Я сам, сказаць, асілак невялікі,—
Задышка. Колькі там яшчэ ў жыцці...
Дам заўтра дуба,— я ж у дамавіну
Не забяру з сабой сваё дабро.
Усё б да крошкі ёй адной пакінуў,
Калі б яна зрабіла мне дабро,
Згадзіўшыся пайсці і стаць маёю.
ТРАНЬЁ
Прычына ўся ў калі б: «калі б пайшла».
Дык што ж, сіньёр, згадзіцеся са мною:
Калі я ў вас, шаноўны Мінала,
Засватаю дачку і стану зяцем,
То я, сваіх бацькоў адзіны сын
I спадчыннік адзіны іх багаццяў,
Пакіну ёй у Пізе не адзін,
А пяць дамоў цагляных ды багатых,
Нічым не горшых, чым у Грэм’ё дом.
Апроч таго — дзве тысячы ў дукатах
Зямельнай рэнты чыстым серабром.—
Ну што, жаніх, я даў вам дулю ёмка?
ГРЭМ’Ё
Дзве тысячы прыбытку ад зямель!
Мне столькі не набраць з маіх маёнткаў;
Я даць магу ў прыдачу карабель,
Які цяпер на якары ў Марселі.—
Ну што, прымак, цяпер вы макам селі!
ТРАНЬЁ
Я — сеў? Супернічак, усім вядома,
Чатыры ў нас такія караблі
Ды тузін з гакам шхун і галіёнаў.
Калі б яшчэ вы трошкі наскраблі,
Я ў торзе абганю — і ёй пакіну.
ГРЭМ’Ё
На жаль, я ўсё, што меў, прапанаваў,
А болей даць з таго, што я даваў,
Я не змагу. Што не змагу, то не...
Не толькі ж тое сонца, што ў акне.
ТРАНЬЁ
Аперадзіць — купіць. Яна за мною.
Вы абяцалі; Грэм’ё ўжо не ў лік.
БАПТЫСТА
Сказаць па праўдзе, вы сваёй цаною
Пераўзышлі. Багаты вы кулік
На бедным кірмашы сярод балота,
Ды не кажыце гоп, не ўзяўшы брода.
Я зразумеў тут з вашай абяцанкі,
Што спадчынаю ўсёю нашу Б’янку
Надзеліць бацька ваш. Да вас пытанне:
Ці згодзен ён зрабіць ёй завяшчанне
Яшчэ да смерці? Згодзіцца — бярыце,
А не — прабачце. Што ні гаварыце,
А той, хто ўсё прымае ў абяцанку,
Падчас трымае — дзірку ў абаранку.
ТРАНЬЁ
I маладыя могуць дуба даць.
БАПТЫСТА
Усяк бывае з грэшным чалавекам:
Каму — калі? — не можам мы сказаць.—
Дык вось, сіньёры, як мы парашылі:
У гэтую нядзелю адгуляць
Вяселле Катарыны, а пасля,
Праз тыдзень, зможам ціха, спакваля
Вяселле Б’янкі і Лючэнц’ё справіць.
Але калі не будзе завяшчання,
То й не пайсці вам з Б’янкай на вянчанне.
Аддам яе за Грэм’ё, так і знайце;
Што ж,— дзякуй вам абодвум — і бывайце.
ГРЭМ’Ё
Бывай, сусед!
БАПТЫСТА выходзіць.
А ты, марцовы кот,
Мне больш не страшны. Ну, ці чулі дзіва,
Каб сівы дзед быў ёлуп, абармот,
Што ўсё табе аддасць, а сам лісліва —
К сынку пад старасць на хлябы і піва?
Брахня! Аж верне ад такой маны:
Ты хітры, але й бацька не дурны.
ТРАНЬЁ
Сатлей ты прахам, лысы жываглот,—
Не смейся! Я шчэ зведаю ўрачыстасць:
Прыдумаў я адзін рашучы ход,
Каб дагадзіць шаноўнаму Баптысту.
Я думаю, што ўяўнаму Лючэнц’ё
I бог вялеў уяўнага Вінчэнц’ё
Ўзяць у бацькі. Усё наадварот:
Не тата — сына, каб прадоўжыць род,
А сын, які узяўся быць за свата,
Каб высватаць,— стварыць павінен тату.
(Выходзіць.)
АКТ III
СЦЭНА I
Падуя. Пакой у доме Баптысты.
Уваходзяць ЛЮЧЭНЦ'Ё, ГАРТЭНЗ’Ё і Б’ЯНКА.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Музыка, не шмаруйце так па струнах.
Ці вы забыліся пра пачастунак,
Якім вас прывітала Катарына?
ГАРТЭНЗ’Ё
Уедлівы шкаляр, вы знаць павінны,
Што лютня — ўсёй гармоніі багіня;
Вы зоймецеся справамі другімі,
А мы з гадзінку зоймемся іграннем,
А потым — адпачнеце за чытаннем.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Скрыпач — партач, смаркач — адно і тое ж,
Адкуль жа невуку тупому знаць
Аб прызначэнні музыкі: спакоем
Мозг, сілы чалавека асвяжаць
Пасля работы, дум і цяжкай працы.
Ну, вось што: зараз я пачну займацца,
А там, як свой урок закончу я,
Пацешыць нас гармонія твая.
ГАРТЭНЗ’Ё
Хлапчук, я не сцярплю твайго нахабства!
Б’ЯНКА
Сіньёры, ваша спрэчка крыўдна мне
Тым больш, што я не запрадана ў рабства
Нікому з вас, і мне самой відней,
З чаго пачаць, чым кончыць. Я не школьнік,
Якому трэба пернік і дубец.
Я вольны ваш слухач, а не нявольнік,
Вось лаўка.— Вы сядайце на канец,
Вазьміце лютню, падкруціце струны;
Адольвайце святыню са святынь —
Навуку. Сядзьце тут, філосаф юны,
I мы з гадзінку пагрызём латынь.
ГАРТЭНЗ’Ё
Мне — што? Брынь-брынь, і ўсё, а вы ці скора?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Пацерпіць, не гарыць. Ты знай — круці.
Б’ЯНКА
Ну, дзе ж мы скончылі?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Вось тут, сіньёра.
«Hic ibat Simois, hic est Sigeia tellus;
Hic stelerat Priami regia celsa senis»[18].
Б’ЯНКА
Перакладзіце.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
«Hic ibat» — як я ўжо гаварыў вам раней: «Simois» — я, Лючэнц’ё, «hic est» — сын Вінчэнц’ё з Пізы; «Sigeia tellus» — пераадзеты, каб дабіцца вашай любові; «hic stelerat» — а той Лючэнц’ё, каторы сватаецца да вас, «Priami» — мой слуга Траньё; «regia» — выдае сябе пад маім імем; «celsa senis» — каб мы змаглі абдурыць старога Панталоне[19].
ГАРТЭНЗ’Ё
Сіньёра, інструмент ужо ў парадку.
Б’ЯНКА
Сыграйце.
ГАРТЭНЗ'Ё іграе.
Ой, рыпіць, як панарад!
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Паплюй на смык ды пачынай спачатку.
Б’ЯНКА
Чарга за мной. Чытаю пераклад: «Hic ibat Simois» — я вас не знаю; «Hic est Sigeia» — я вам не давяраю; «hic steteraf Priami» — асцерагайцеся, каб ён нас не падслухаў; «regia» — не забывайцеся: «celsa senid» — не адчайвайцеся.
ГАРТЭНЗ’Ё
Сіньёра, накруціў.
(Іграе.)
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Што ж, дармавата, Але нізы гугнявяць.
ГАРТЭНЗ’Ё
Не нізы,
А нізкі чмут махлюе зухавата.
(Сам сабе.)
Ён не шкаляр, а лысы чорт з лазы.
Шальмоўнік хоча мне наставіць рогі.
Знай, іжыца, вучоны кавалер,—
Падгледжу, падцікую — бачаць богі,—
Заб’ю, скалечу д’ябла!
Б’ЯНКА
(гадае на пальцах)
Вер не вер,
А ўсё ж не верыцца.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Аякс таксама
Па дзеду называўся Эакід[20].
Не сумнявайцеся.
Б’ЯНКА
Скажу вам прама,
Паколькі ў вас такі вучоны від
I вы настаўнік мой,— я мушу верыць.
Даволі жартаў.— Ліч’ё, ваш урок.
Прашу вас жарты жартамі і мерыць,
Вам не сакрэт: дзяўчына — вецярок.
ГАРТЭНЗ’Ё
(да Лючэнц'ё)
Вы можаце ісці. Так, так, да стрэчы!
Гармонія — не трохгалосы хор.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Не будзем педантычныя, сіньёр.
Я пачакаю збоку і, дарэчы,
Панаглядаю.
(Сам сабе.)
Мілы музыкант,
Здаецца мне, таксама закаханы.
ГАРТЭНЗ’Ё
Сіньёра, прызнаюся: я — педант;
Педант у поўным сэнсе — не загана.
Вы мусіце дакладна пераняць
Маю ігру, мой метад браць акорды,
I да таго, як струны зазвіняць
Пад пальчыкамі, вы павінны цвёрда
Азы мастацтва знаць, запомніць гаму.
I я вас запэўняю: метад мой —
Дакладная і поўная праграма
Майстэрства, віртуознасці самой.
Ён не раўня шаблону ў гэтай сферы —
Па ім вучыцца, нібы піць віно.
Вось тут ён выпісаны на паперы.
Б’ЯНКА
Але ж я гаму ведаю даўно.
ГАРТЭНЗ’Ё
Вы не знаёмы з гамаю Гартэнз’ё.
Б’ЯНКА
(чытае)
«Я — гама, ўсёй мелодыі аснова;
A, re — я за Гартэнз’ё вас малю:
B, mi — о, Б’янка, на яго любоў вы слова
С, — скажыце, прашанчыце: я люблю.
Д, sol, ге — ключ адзін, дзве ноты побач;
Е, la, mi — зжальцеся. Каханне ў помач».
Дык гэта гама? Не, я не жадаю
З ёй знацца. I нашто такі размен?
Лепш буду вернай той, якую знаю.
Пераацэнка — дрэнны сябар цэн.
Уваходзіць слуга.
СЛУГА
Сіньёра, бацька ваш вам загадалі
Пакінуць кнігі і пайсці сястры
Дапамагчы прыбраць у іхняй зале:
Вяселле ж заўтра, як ні гавары.
Б’ЯНКА
Сіньёры, я развітваюся з вамі.
Бывайце!
Б'ЯНКА і СЛУГА выходзяць.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Я іду за вамі ўслед.
ГАРТЭНЗ’Ё
Я ўсе падставы маю пільным вокам
Сачыць за шкаляром. Здаецца мне,
Што ён занадта сквапна, хоць і збоку
Заглядвае на Б’янку. Ім відней,
Але калі ты сораму не маеш —
Згаджаешся і з іншым на грашкі,
Дык знай: ты ад Гартэнз’ё атрымаеш
За здраду — здраду, рогі — за ражкі!
(Выходзіць.)
СЦЭНА II
Падуя. Перад домам Баптысты. Уваходзяць БАПТЫСТА, ГРЭМ'Ё, ТРАНЬЁ, КАТАРЫНА, Б'ЯНКА, ЛЮЧЭНЦ'Ё і СЛУГІ.
БАПТЫСТА
(да Траньё)
Вось, мой сіньёр, і наступіў той дзень,
Калі жаніх Петруч’ё з Кэт-нявестай
Павінны павянчацца. Час ідзе,
А тут ад жаніха — ніякіх вестак.
Што стануць гаварыць з канца ў канец?
Якія плёткі пойдуць заўтра ўранні?
«Адрокся, не з’явіўся пад вянец,
Калі каноннік рыхтаваў вянчанне!»
Зрабіць такую ганьбу нам, сіньёр,—
За што, скажыце?
КАТАРЫНА
Хопіць, гэты сорам
На мне адной. Які тут вам дакор,
Якая ганьба і якое гора?
Я не па згодзе, прызнаюся вам,
Рашылася звязаць свой лёс і шчасце
З нахабным зухам. Той шалёны хам
Мяне гатовы быў з наскоку ўкрасці,
Каб выманіць пасаг. А вось пра шлюб
Ён і не дбаў. На тыдзень, на гадзіну
Жаніўся б... Мог ён быць мне міл і люб,
Такі праныра, што пад хітрай мінай
Развязнасці хавае злыя жарты
I, каб праславіцца, што ён — мастак,
Сягоння сватае, а заўтра ў карты
Гатоў прайграць нявесту за пятак
Альбо засватаць тысячу адразу,
Назначыць дзень вяселля, склікаць свет
Гасцей, нагнаць турбот і без адказу
Прапасці ў шлюбны дзень, замёўшы след?
Цяпер пачнуць зласловіць, строіць кпіны,
Паказваць пальцам: «Вунь яна ідзе
Петруч’ю суджаная — Катарына,
Якую кінуў муж у шлюбны дзень!»
ТРАНЬЁ
Цярпенне, цесць; цярпенне, Катарына,
Прашу вас верыць доказам маім:
Ад вас ён не адрокся і не кінуў;
Мо што ў дарозе здарылася з ім?
Ён — вісус, зух, але добрасумленны;
Ну, зубаскал, але не пустадом.
КАТАРЫНА
Няхай бы лепш я з каменем, з паленам
Спазналася, чым з гэткім жаніхом.
Выходзіць плачучы; за ёю Б'ЯНКА і іншыя.
БАПТЫСТА
Ідзі паплач гаротнаю слязой,
Я спачуваю — крыўдна, пажурыся.
Святая не стрывала б, а з тваёй
Натурай непакорнай — хоць разбіся.
Уваходзіць Б'ЁНДЭЛА.
Б’ЁНДЭЛА
Сіньёр, а сіньёр! Навіны, старыя навіны, але такія, што вы яшчэ і не чулі ніколі!
БАПТЫСТА
Навіны і раптам старыя? Як жа гэта магчыма?
Б’ЁНДЭЛА
А ці ж не навіна — пачуць аб прыездзе Петруч’ё?
БАПТЫСТА
Ён прыехаў?
БЁНДЭЛА
Прыехаў? Хто вам сказаў?
БАПТЫСТА
Дык што ж тады?
Б’ЁНДЭЛА
Ён едзе, сіньёр.
БАПТЫСТА
Калі ж ён будзе тут?
Б’ЁНДЭЛА
Калі стане, дзе я цяпер, і ўбачыць вас вунь там.
БАПТЫСТА
Кажы хутчэй, якія ў цябе старыя навіны?
Б’ЁНДЭЛА
Ого! Петруч’ё едзе ў новым капелюшы і ў старой куртачцы; штаны на ім такія вынашаныя — аж свіцяцца, можа, трэці раз пераніцаваныя; боты — не тутэйшай работы, абноскі, у якія пакаёўкі скідалі агаркі свечак і ссыпалі смецце: адзін на спражцы, другі на падвязцы; меч заваляшчы, іржавы, пазычаны ў гарадскім арсенале, рукаятка — летась была, ножны без наканечніка, партупея ў двух месцах перавязана нейкай аборынай. Кабыла пад ім — кульгавая кляча; сядло на ёй — адна трухляціна: так з’едзена моллю — курыцы няма дзе клюнуць; страмёны — адно са Швецыі, другое — з Венецыі,— прывязаны абрыўкам не то лейцаў, не то супоні. Акрамя таго, у яго стаенніцы — сап, грыва ў струпах, спіна ў гузах; губы як трубы; скура ў каросце, кільчак у роце; падбрушша распухла, калені раздуліся — запаленне суставаў ці якая іншая хвароба; на кожным кроку спатыкаецца, у кожнай лужыне валяецца; крыж усыпаны гузамі, сточаны аваднямі; лапаткі тырчаць — і смех, і грэх, і пацеха. А збруя! Божа літасцівы, якая збруя! Едзе не на снасці, а на шчасці: цуглі ў роце ліпяць на дроце, а што да аброці — дальбог, аздоба: ці то з кажурыны, ці з благой ляйчыны; вузлоў — лічы і лік згубіш; падпруга з шасці кавалкаў, нахвоснік — акраек з аксамітнага жаночага сядла і з кляймом: дзве літары, выбітыя галоўкамі цвічкоў, і каб жа цэлы, а то ж звязаны ў двух месцах нейкай каляровай стужкай.
БАПТЫСТА
А хто яшчэ з ім едзе?
Б’ЁНДЭЛА
О, сіньёр,— вельмі важная персона: яго лёкай, прыбраны не з меншым густам, як і тая кульгавая кабыла. На адной назе панчоха з суровых нітак, на другой — суконны шчыблецік; адна падвязка ружовая, другая — зялёная. Капялюш — не тое што не дуж, а так ледзьве дыша, і замест пяра ўваткнута нейкае пудзіла з «Сарака выдумак»[21]. Страшыдла, скажу я вам, сіньёр, дальбог, страшыдла. I блізка не быў ні каля слугі хрысціянскага, ні каля лёкая панскага.
ТРАНЬЁ
Навошта ж ён задумаў гэты жарт?
Звычайна апранаецца ён скромна.
БАПТЫСТА
Няхай хоць д’яблу на пацеху, абы толькі прыехаў.
Б’ЁНДЭЛА
О не, сіньёр, ён не прыедзе.
БАПТЫСТА
А ці ж не ты гаварыў, што ён едзе?
Б’ЁНДЭЛА
Я? Што Петруч’ё едзе?
БАПТЫСТА
А як жа.
Б’ЁНДЭЛА
Не, сіньёр, я гаварыў, што каняка яго ідзе, а ён на ёй едзе.
БАПТЫСТА
Ну, гэта ўсё адно і тое ж.
Б’ЁНДЭЛА
Клянуся ўсімі
Багамі святымі —
Не адно і тое.
Колькі ж ценяў
Прэцца праз цемень?—
Двое.
Уваходзяць ПЕТРУЧ'Ё і ГРУМЁ.
ПЕТРУЧ’Ё
Дзе ж шаферы і сват? Ці ёсць хто дома?
БАПТЫСТА
З дабром, зяцёк!
ПЕТРУЧ’Ё
Якое там дабро!
БАПТЫСТА
А вы ўпару, мы рады маладому.
ТРАНЬЁ
Убор ваш, як рагаціна ў рабро.
ПЕТРУЧ’Ё
Каб нават лепшы быў, я ў заварусе
Надзеў бы толькі гэты ў цесцеў дом.
Як жывы, цесць? А дзе ж мая Катуся?
Чаго вы ўсе так здзіўлены кругом,
Як быццам я статуй з манашскай келлі
Альбо камета?
БАПТЫСТА
О, шаноўны зяць,
Як вам вядома, сёння ў нас вяселле,
I мы тут пачыналі бедаваць,
Што вас няма. Ды вось і вы знаскоку —
Мы зноў бядуем: што на вас за ўбор?
Ды гэта ж ганьба нам, бяльмо на воку
Вясельнае бяседы ўсёй, сіньёр!
Скідайце лахманы.
ТРАНЬЁ
Што за прычына
Так доўга разлучала вас з дзяўчынай?
Чаму, адкуль, з якога сутарэння
Вы прыляцелі ў гэтым апярэнні?
ПЕТРУЧ’Ё
Расказваць — доўга, слухаць — сумната:
Я абяцаў прыбыць — прыбыў, чаго вам болей?
Спазніўся — на дарозе слізгата,
Вы ж разумееце,— адзін у полі,
Дарога невядомая. Пасля
Дакладна апішу ўсё, дружа любы.
Ну дзе ж Катулька? — Пчолка,— да вулля!
Ужо нярана; нам пара да шлюбу.
ТРАНЬЁ
У гэткіх трантах, барані вас божа,
З’явіцца да нявесты? Вы — вар’ят!
Хадзем ка мне; я дам убор прыгожы,
Паспагадаю вам, як брату — брат.
ПЕТРУЧ’Ё
Не дакучайце! Так вось і з’яўлюся.
БАПТЫСТА
Хоць да вянца вы замяніце ўбор!
ПЕТРУЧ’Ё
Ні ў якім разе. Што вы тут, сіньёр,—
Ўсё вопратка ды вопратка! Катуся
Вянчаецца са мной, не са штанамі.
Каб змог я, што яна ў мяне ўнутры
Парве, пашаматае без пары,
Змяніць на транты, то, сказаць між намі,
Я палічыў бы транты за знаходку.
Ды што я тут балакаю ўсім вам,
А не іду вітаць сваю лябёдку
I запрашаць радню на месу ў храм.
Выходзяць ПЕТРУЧ'Ё і ГРУМ'Ё.
ТРАНЬЁ
Ну што ты з ім?.. Крыўлянні, адгаворкі;
Ён нейкі план забраў у галаву.
Хадзем усё ж прасіць, каб хоць знадворку
Пераапрануўся ў лепшае ў царкву.
БАПТЫСТА
Пайду за ім і гляну, што рабіць.
Выходзяць БАПТЫСТА, ГРЭМ'Ё і СЛУГІ.
ТРАНЬЁ
Сіньёр, к яе каханню неабходна
Спагаду і любоў да вас схіліць
Баптысты так, каб ён сказаў: «Я згодны».
Для гэтага мне трэба падшукаць
Якога-небудзь падуанца-дзядзьку,
Што даў бы згоду пізуанцам стаць,
Каб ролю выканаць Лючэнц’ё-бацькі,
I тут, у Падуі, каб паручыўся
За сумы, што ад вашага імя
Тады пры сватанні не паскупіўся
У спадчыну за вас прызначыць я.
Калі знайду такога, вашы шанцы
Жаніцца на сваёй красуні Б’янцы
Лічыце пэўнымі.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Каб пільным вокам
Пракляты Ліч’ё тут, на кожным кроку,
За Б’янкай не сачыў, мы б пры прыёры
Даўным-даўно звянчаліся ў саборы.
А ўжо тады, каб нават цэлы свет
Паўстаў на нас, парушыць запавет
Было б па часе — я зрабіў сваё;
Што ўзяў у рукі, дудкі, брат,— маё!
ТРАНЬЁ
Турбот у нас — не схопіш і ў бярэмя.
Тут трэба тонка, з мерай пачуцця,
Каб акалпачыць пня старога Грэм’ё,
А разам з ім і хітрага цясця
Дый й Ліч’ё-скрыпачу падсунуць дулю,
I ўсё вам на карысць, мой гаспадар.
Уваходзіць ГРЭМ'Ё.
Вы ад вянца, сіньёр, ляціце куляй?
ГРЭМ’Ё
Лячу, як з перапуду на пажар.
ТРАНЬЁ
Жаніх з нявестай адбылі дадому?
ГРЭМ’Ё
Дадому ці ў салому — невядома,
А жанішок, сіньёр, скажу вам — зелле.
ТРАНЬЁ
Ну не такі ж упарты, як яна.
ГРЭМ’Ё
Ён — чорт, нячысты дух, бязбожны шэльма.
ТРАНЬЁ
Дык што ж,— да пары, чорт і сатана.
Як кажуць, чорт за чорта ды ў балота.
ГРЭМ’Ё
Яна — галубка ў параўнанні з ім,
Ягнё бязмоўнае, святая цнота,
Анёлак, легкакрылы херувім.
Вось вы ўявіце, мой сіньёр, карціну:
Царква. Вікарый, скончыўшы абрад,
Пытае: «Згодны дзеву Катарыну
У жоны ўзяць?» А ён, нібы снарад,
Як вухне: «Згодзен, забіраю дзеўку».
Ажно канонік трэбнік долу бразь;
Нагнуўся, каб падняць, а той знячэўку
Як штурхане, аж толькі шпора — хрась...
Служыцель культу — носам у падлогу,
А ён: «Маліся, ксёндз, за грэшных богу».
ТРАНЬЁ
А калі ксёндз падняўся, маладуха
Аблаяла Петруч’ё?
ГРЭМ’Ё
Вы — фантаст:
Збялела і дрыжала ўся без духу,
Як на асіне ліст у грозны час.
А ён каноніка ўшчуваў, гарланіў,
Нібыта ў тым уся была віна.
I толькі на канцы, пасля вянчання,
Калі паднеслі маладым віна,
Схапіў з падноса чашу і са спрытам
Кіўнуў, гукнуў: «Здарова будзь, каток».
Нат не скрывіўшыся, адзіным глытам
Каўтнуў — і толькі аблізнуў раток.
Як быццам ён пасля страшэннай буры
З камандай баляваў сабе ў шынку.
Зарагатаў, а чашу так і шпурыў
У твар каноніку, не юнаку,
Які — яму здалося — прагна сліну
Глытаў і трос казлінай барадой,
А потым хап за шыю Катарыну
I гэтак цмокнуў проста ў вусны ёй,
Што ажно рэха ўдарыла ў скляпенне...
Я з сораму і ганьбы ледзь жывы
Перахрысціўся ды да пабачэння,
А ўслед за мной і ўсе — бягом з царквы.
Такога апраметнага вянчання
Я колькі жыў не бачыў за свой век.
Ён чортам створан — гэты чалавек.—
Ідуць. Чуваць жа музыкі ігранне.
Уваходзяць ПЕТРУЧ'Ё, КАТАРЫНА, Б'ЯНКА, БАПТЫСТА, ГАРТЭНЗ'Ё, ГРУМ'Ё і ГОСЦІ.
ПЕТРУЧ’Ё
Сіньёры, сіньёрыны,— шчыры дзякуй
Вам за турботы і за ваш абед.
Вы тут нагатавалі нам прысмакаў
I спадзяваліся са мной як след
За стол засесці, выпіць, разгуляцца,
Але, на жаль, нам не спрыяе час,
Я з вамі вымушаны развітацца.
БАПТЫСТА
Няўжо вы нанач едзеце ад нас?
ПЕТРУЧ’Ё
Так, еду. Дом не блізка — аж за светам.
Вы не здзіўляйцеся, калі б вам знаць,
Якія справы і якія мэты
Мяне і коней прымушаюць гнаць,
Вы б самі папрасілі: ад’язджайце.
Ну, госцікі шаноўныя, бывайце.
Яшчэ раз дзякую. Усе вы чулі
I бачылі, як я сябе ўсяго
Аддаў чароўнай ёй, сваёй Катулі,
Аддаў навек, а не на нейкі год,
Ва ўладу паслухмянай, мілай жонкі.
Балюйце з цесцем тут, а нам не час;
Апаражняйце вінныя бачонкі
I добрым словам памінайце нас.
ТРАНЬЁ
Дазвольце запрасіць вас на бяседу.
ПЕТРУЧ’Ё
Не, не магу.
ГРЭМ’Ё
Я богам вас прашу, Застаньцеся.
ПЕТРУЧ’Ё
Я еду, еду, еду.
КАТАРЫНА
Магчыма, я крану яго душу: Застаньцеся!
ПЕТРУЧ’Ё
Застацца? Як я рады!
КАТАРЫНА
Застацца рады?
ПЕТРУЧ’Ё
Не, я рад таму,
Што сэрца ў жонкі поўнае спагады
Да мужа. Радуйся, шчаслівы муж!
I ўсё ж я не магу пабыць да рання,
Бо мушу дома быць яшчэ да дня.
КАТАРЫНА
Застаньцеся ў імя майго кахання.
ПЕТРУЧ’Ё
Не! — Грум’ё, дзе ты? Накарміў каня?
ГРУМ’Ё
Дык дзіва што, сіньёр, і накарміў і напаіў.
З’елі авёс і аўсюк, а цяпер ім каюк.
Пашкадавалі б вы дзяўчатак-кветак.
ПЕТРУЧ’Ё
I рад бы — не магу!
КАТАРЫНА
Ах, калі гэтак,—
Як знаеш, я не еду ні сягоння,
Ні заўтра — аж пакуль не захачу.
Шлях вольны; сабірайся — і па конях,
Марнуй сябе ў сядле альбо начуй
У полі, пад дажджом. Я застаюся,
Пакуль не надакучыць піць, гуляць.
Сябе вы паказалі, не стаюся,—
Натура, гонар — нечага сказаць.
ПЕТРУЧ’Ё
Катулька, супакойся і не злуйся.
КАТАРЫНА
Злую, кіплю, калі не на сваім
Пастаўлю.— Вы не бойцеся; ён хлусіць,
Ён застанецца; будзем разам з ім.
ГРЭМ’Ё
Ну, дзякуй табе, бог — захамуталі;
Цяпер пачнецца шум-бурум, сіньёр.
КАТАРЫНА
Садзіцеся за стол, чаго пасталі?
Жанчыну, што не ўмее даць адпор,
Апошні задавака ўраз абдурыць.
ПЕТРУЧ’Ё
Яна, як бачыш, іх адсюль пратурыць.—
Сіньёры, трэба слухаць маладую;
Ідзіце баляваць, закусваць, пець
I прапіваць касу яе крутую,
Каб маладым хутчэй прыбытак мець:
Дзяцей пабольш ды грошай з паўасьміны.—
А ты, Катулька, хоць і з кіслай мінай,
Усё ж сямейнай даўнасці нічым не руш:
Не злуй, не хмарся: свет сышоўся клінам,
Дзявоцтва час кароткі: я твой муж,
А ты — мая маёмасць і падпора,
Мой дом, мой скарб, мой свіран і засек,
Мой вол, асёл і стол — мая сіньёра,
Якой я ахвярованы на здзек.
Ты ўсё на свеце і ў адным абліччы.
Вось ты стаіш — мадонна без прыкрас.
Хай пальцам хто кране — зубоў не злічыць,
Ці, скажам, нападзе ў нядобры час,
Я ў крык: — Дай зброю, Грум’ё.— I за тымі
Разбойнікамі, будзь іх пяць ці шэсць —
Ратуй, слуга, сіньёру гаспадыню,
Калі ты цэніш рыцарскую чэсць.
Не бойся, Кэт, ніхто нас не зачэпіць,
Калі б іх нават цьма была — мільён.
Выходзяць ПЕТРУЧ'Ё, КАТАРЫНА і ГРУМ’Ё.
БАПТЫСТА
Няхай ідуць. Вось гэта пустазвон.
Яе, напэўна, ў прыпражку прычэпіць.
ГРЭМ’Ё
Каб не пайшлі, дык я б памёр ад смеху.
ТРАНЬЁ
З усіх шалёных шлюбаў іхні шлюб —
Найшалянейшы.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Дурням на пацеху.—
Сіньёра, ён сястрыцы вашай люб?
Б’ЯНКА
Шалёная з шалёным і сышлася.
ГРЭМ’Ё
Яна Петруч’ё з розуму звяла.
БАПТЫСТА
Суседзі, людзі, хоць бяда збылася
I маладых няма каля стала,
Затое ж закусь на стале гарою.
Лючэнц’ё сядзе ў нас за жаніха,
А Б’янка — ёй, адсутнаю сястрою.
ТРАНЬЁ
Хай прывыкае, бо яе ж чарга,
I ёй нявестаю засесці скора.
БАПТЫСТА
Так, так, Лючэнц’ё.— Ну, хадзем, сіньёры.
Выходзяць.
АКТ IV
СЦЭНА I
Загарадны дом Петруч'ё.
Уваходзіць ГРУМ'Ё.
ГРУМ’Ё
Прападзіце вы пропадам, усе загнаныя клячы, усе шалёныя гаспадары і ўся непралазная дарожная гразь! Ці быў чалавек калі-небудзь так збіты, знябыты, так змучаны і так забруджаны? Мяне паслалі наперад раскласці цяпельца, а самі прыплюганяцца грэцца. Не спарадзіла б мяне маці рухавым, выносным, а толькі недарослым, давялося б маім губам прымерзнуць к зубам, языку — к нёбу, а сэрцу — к вантробам яшчэ да таго, пакуль бы даклыпаў да цяпла, каб так-сяк адтаяць. Але цяпер сагрэюся, дзьмухаючы на вугалькі, бо пры такім надвор’і адубее не то што я — таракан, а і велікан. Дзе ты, Кэрціс, агу!
Уваходзіць КЭРЦІС.
КЭРЦІС
Хто гэта гукае такім прастуджаным голасам?
ГРУМ’Ё
Лядзяк. Калі сумняваешся, дык можаш скаўзануцца па мне ад плячэй да пятак, узняўшы разбег з галавы да шыі. Агню, хутчэй агню, спагадлівы Кэрціс!
КЭРЦІС
Гаспадар мой з жонкай едзе, Грум’ё?
ГРУМ’Ё
О так, Кэрціс, едзе. Давай, давай хутчэй агню! Паменш вады ў роспытах.
КЭРЦІС
Няўжо яна такая ўпартая свавольніца, як тут ідзе пра яе пагалоска?
ГРУМ’Ё
Была такой, добры Кэрціс, ды збылася на гэтай сцюжы. Ну ты ж сам ведаеш, зіма бярэ ў свае шоры і мужчыну, і жанчыну, і скаціну; зацугляла і ўтаймавала яна і даўняга майго гаспадара, і цяперашнюю маю гаспадыню, і мяне самога, дзядуля Кэрціс.
КЭРЦІС
Гэй, ты, аршын з шапкай, вунь табе бог, а вось парог: я не скаціна.
ГРУМ’Ё
Усяго аршын ды яшчэ і з шапкай? Адзін твой рог даўжынёй з фут, а я ні на цюцельку не карацейшы за яго. Раскладзеш ты, нарэшце, агонь ці не? А то я паскарджуся на цябе нашай новай гаспадыні, і ты як бач адчуеш ласку яе рукі, бо да яе самой цяпер ужо рукой падаць; і гэта цябе крыху падскварыць; вельмі ж ты ўжо марудзіш пры такой гарачай справе.
КЭРЦІС
Прашу цябе, добры мой Грум’ё, раскажы, што дзеецца на свеце.
ГРУМ’Ё
Марозіць, мароз і холад усюды, акрамя тваёй справы, а таму, Кэрціс, распальвай агонь. Зрабі сваю работу і наслухаешся ў ахвоту, бо гаспадар з гаспадыняю змерзлі, як ледзякі.
КЭРЦІС
Агонь жа гарыць, зірні, як шугае. Не адпірайся, дзяціна Грум’ё, выкалочвай навіны.
ГРУМ’Ё
Ну, «дзяціна, ну, хлапчына, будуць казкі і навіны». Будуць, Кэрціс, і ў мяшок не забярэш.
КЭРЦІС
Э, ты круцель вядомы: толькі круціш ды чмуціш.
ГРУМ’Ё
Падкладвай дроў, каб камін ажно роў. Надта ж мяне прадзьмула, браце,— зуб на зуб не трапляе. Дзе гэта кухар? Ці згатавана вячэра, ці прыбрана кватэра, ці разасланы дываны, ці змецена павуціна са сцяны? Мільён турбот, дружа Кэрціс, і ўсе на «ці». Ці апрануліся слугі ў абновы і белыя панчохі, а ўся чэлядзь — у святочныя ўборы, ці ўсё яшчэ сноўдаюцца па пакоях у зашмальцаваных рызманах? Ці вычышчаны лыжкі і міскі зверху і з сярэдзіны, ці разасланы абрусы? Ці ўсё гатова, я пытаюся?
КЭРЦІС
Усё гатова, не турбуйцеся; заклінаю — навіны.
ГРУМ’Ё
Перш за ўсё, знай, што мой конь стаміўся, падбіўся, а гаспадар з гаспадыняй рынуўся.
КЭРЦІС
Як гэта ім собіла?
ГРУМ’Ё
Вельмі проста: з сядла ды ў гразь. Ён і яна выкачаліся, як у лужыне парасё,— вось і ўсё.
КЭРЦІС
Працягвай, золатца Грум’ё.
ГРУМ’Ё
Падстаў вуха.
КЭРЦІС
Вось яно — вуха.
ГРУМ’Ё
Аплявуха.
(Дае яму поўху.)
КЭРЦІС
Дык гэта ж значыць навіну адчуць, а не пачуць.
ГРУМ’Ё
Таму гэта і называецца адчувальнай навінай. А поўхавіцай я табе пастукаўся ў вуха, каб ты лепей слухаў. Пачынаю казаць. Перш-наперш, мы спускаліся з касагорыны: ён за ёю, адным словам, абое.
КЭРЦІС
Абое на адным кані?
ГРУМ’Ё
А табе канечне ведаць?
КЭРЦІС
Чаму мне — і каню.
ГРУМ’Ё
Ну дык расказвай сам: вось калі б ты не перабіў мяне, ты б пачуў, як яе конь спатыкнуўся, кульнуўся і як яна апынулася пад канём; ты б пачуў, у якой яна была калатушы, як запэцкалася па вушы; як ён усё кінуў-рынуў, а яе пад канём пакінуў, як ён на мяне наваліўся і як за тое біўся, што яе конь паваліўся, і як яна клыпала па гразі, каб развесці мяне з ім, як ён лаяўся і як яна яго ўпрошвала — а да таго ж нават і слова «просьба» не прызнавала,— як я енчыў, што ажно коні разбегліся па полі, як у яе распаўзлася аброць, а ён, звяруга, збіў на мне падпругу,— і безліч такіх векапомных падрабязнасцей, якія цяпер для цябе ні гаў-гаў, ні кукарэку, і памрэш ты недарэкам.
КЭРЦІС
Мяркуючы нават па гэтым урыўку, ён яшчэ больш наравісты, чым яна.
ГРУМ’Ё
А як ты думаў? I гэта ты сам і самы фанабэрысты з усёй тутэйшай чэлядзі адчуеце на сваёй скуры, як толькі ён прыбудзе дадому. Ды што гэта я тут рассупоньваюся? Кліч Натаньела, Джозэфа, Нікласа, Філіпа, Уолтэра, Ласуна ды іншых. Няхай яны хоць прычэшуцца, пачысцяць свае сінія камзолы і падвяжуць зафлюндраныя панчохі, бо на іх усіх сарамата глядзець; накажы ім, каб паводзілі сябе прыстойна, расшаркваліся левай нагой і не кранулі нават валаска ў хвасце каня гаспадара, пакуль не пацалуюць яму ў ручку. Яны ўсе прыбраліся?
КЭРЦІС
Усе.
ГРУМ’Ё
Пакліч іх сюды.
КЭРЦІС
Гэй, вы,— чуеце? Вы павінны сустрэць свайго гаспадара, каб зрабіць ласку сваёй гаспадыні.
ГРУМ’Ё
А яна сама з ласкай?
КЭРЦІС
Хто ж гэтага не ведае?
ГРУМ’Ё
Ты, калі склікаеш людзей, каб зрабіць ёй ласку.
КЭРЦІС
Для іх зрабіць гаспадыні ласку — усё роўна як бы аддаць доўг.
ГРУМ’Ё
Яна едзе сюды на тое, каб рабіць даўгі.
Уваходзяць НЕКАЛЬКІ СЛУГ.
НАТАНЬЕЛ
З прыездам, Грум’ё!
ФІЛІП
Як жывеш, Грум’ё?
ДЖОЗЭФ
Што новага, Грум’ё?
НІКЛАС
Сябра Грум’ё!
НАТАНЬЕЛ
Як маешся, вусаты дзяцюк?
ГРУМ’Ё
Прывітанне ўсім вам, галубы мае! Як жывы-здаровы, сівакі мае? Што новага, буркунчыкі? Сябрына мая, дружына мая! Ну, і досыць для прывітання. А зараз скажыце, шчырыя другі мае, ці ўсё ў вас гатова, ці ўсё на месцы?
НАТАНЬЕЛ
Усё чысценька гатова. А гаспадар блізка?
ГРУМ’Ё
Рукой падаць: можа, нават тут, а таму не будзьце... Лёгкі чорт на ўспаміне. Цішэй: я чую яго крокі.
Уваходзяць ПЕТРУЧ'Ё і КАТАРЫНА.
ПЕТРУЧ’Ё
Куды ж змяло ўсіх гэтых лайдакоў?
Каля варот — ніводнага зладзюгі:
Ні стрэмя патрымаць, ні жарабкоў
Адвесці ў стайню некаму.— Дзе слугі
Натаньел, Грэгары, Філіп?
СЛУГІ
Мы дома;
Мы дома ўсе. Мы тут даўно стаім.
ПЕТРУЧ’Ё
«Мы тут; мы дома». Гэта невядома,
Ці ўсё ў вас дома, злыдні, гультаі —
Ні паваротлівасці, ні запалу.
Дзе ж пасланец мой, Грум’ё-абібок?
ГРУМ’Ё
Вось толькі ж, толькі што зайшоў у залу
Ваш абібок, якому зад і бок
Счарнілі вы надоечы папругай.
ПЕТРУЧ’Ё
Разява, кляча дохлая, кіжлай.
Ці ж я не загадаў табе, наруга,
Нас выйсці сустракаць пад самы гай
I за сабою весці гэту «схізму»?
ГРУМ’Ё
Калі ж Натаньел латаў свой сурдут,
А Пітэр, выбачайце, ставіў клізму,
А Габрыэль, здаецца, шыў хамут;
Уолтэр — той, казалі, ля сталярні
Тачыў кінжал. I толькі пад рукой
Былі Адам і Рэльф, ды на вяндлярні
Ўсё кашляў Грэгары. Вось тут і строй
Такое войска беднаму кур’еру,
А ўсё ж я іх пастроіў і прывёў.
ПЕТРУЧ’Ё
Марш, лайдакі! — Прынесці нам вячэру.
НЕКАЛЬКІ СЛУГ выходзяць.
(Петруч'ё напявае.)
«Дзе дні юнацтва засталіся?
Дзе дні...»
Ты, Кэт, сядай і не сумуй.
Ох-ма, жыццё, жыццё...
Уваходзіць СЛУГА, несучы вячэру.
Ну, што ж ты, Кіса,
Стаіш, маўчыш? Сядай.— А ты, статуй,
Сцягні мне боты. Чуеш, недаробак?
(Напявае.)
«Жыў-быў дзябёлы капуцын,
Ліхі ахвотнік да жанчын...»
Лягчэй, халява,— вывіхнеш нагу.
Цягні другі — і атрымай заробак.—
(Дае слузе поўху.)
Вады падаць! — Кэт, што ж ты ні гу-гу?
Развесяліся.— Дзе вы, арыштанты?
Прывесці пса Траіла! — Прэч, цюхцяй;
Пакліч сюды кузена Фердынанда.
СЛУГА выходзіць.
Кэт, Фердынанд — наш мілы хлопчык-пай.—
Вы дзе пантофлі дзелі і ці скора
Дасце вады?
Уваходзіць СЛУГА з тазам.
Ну, мый жа рукі, Кэт,
I будзь за гаспадыню.
СЛУГА ўпускае з рук таз.
Ох ты гора! —
Няўклюда, сухарукі шпінгалет.
(Б'е слугу.)
КАТАРЫНА
Не біце, ён неназнарок; не біце!
ПЕТРУЧ’Ё
Кіжлай, шлапак, сляпая курая.—
Сядайце, Кэт, і трошкі закусіце.
Памолішся сама ці, можа,— я?
Тут што, рагу з бараніны?
1-шы СЛУГА
З ягняці.
ПЕТРУЧ’Ё
Хто пpадаваў?
ПІТЭР
(слуга)
Я.
ПЕТРУЧ’Ё
Гэта ж вугалі.
Згарэла ўсё дазвання. О, пракляцце!
Дзе кухар? Выкапаць хоць з-пад зямлі
I зараз жа — сюды! Ці ж не распуста?
Як вы адважыліся мне падаць
На нейкіх кішках шэрую капусту?
Прыбраць, вы чуеце? Усё прыбраць!
(Змятае ўсё са стала і раскідае па сцэне.)
Ах лізуны збрадлівыя, падлюгі!
Вы што — бубніць? Чакай жа мне, лайдак!
КАТАРЫНА
Прашу вас, муж, не трэба заварухі.
У мяса, я сказала б, добры смак.
ПЕТРУЧ’Ё
А я кажу, што тут прыгаркі ў мясе,
Нібы яго пяклі на пажары.
Не то што я, а кошка б не ўзялася
Такое палізаць. Мне дактары
Ад смажаніны раяць адхрысціцца:
Яна турбуе жоўць і будзіць гнеў.
I нам абоім лепей папасціцца,
Бо й без таго з касцямі б часам з’еў
У злосці я цябе, а ты — Петруч’ё.
Не будзем хрумстаць гэту карыну.
Перагавеем ноч пасля заручын;
Ўжо ж неяк перацерпім ноч адну,
А раніцай нам пададуць сняданне.
Хадзем, каток, на шлюбны ложак наш.
Выходзяць КАТАРЫНА, ПЕТРУЧ'Ё і КЭРЦІС.
Уваходзяць паасобку НЕКАЛЬКІ СЛУГ.
НАТАНЬЕЛ
Ты, Пітэр, бачыў гэта ўтаймаванне?
ПІТЭР
Па кліну клінам ды абухам пляж!
Уваходзіць КЭРЦІС.
ГРУМ’Ё
Ну, дзе ён дзеўся?
КЭРЦІС
Там, у спальні, чытае ёй пропаведзь аб устрыманні.
Шуміць, грыміць, і лаецца, і бэсціць,
А ёй, гаротнай, гэта ў навіну:
Не знае, дзе прылегчы, дзе прысесці,
Маўчыць, як непрытомная са сну.
Хадзем, хадзем адсюль! Ён зараз прыйдзе.
Выходзяць.
Уваходзіць ПЕТРУЧ'Ё.
ПЕТРУЧ’Ё
Дзе мука, там, гавораць, і навука,
А мне двайная мука, што й казаць.
Упадабаць свавольніцу не штука,
Ды як з ёй жыць? Спрабуй тут рады даць.
Мая саколка хмурая сягоння:
Не снедала. Ну, што ж — скубі валлё,
Пакуль не закрычу: «Акыш — у лёт
За зайцам узагнаным у пагоню!»
Нейк галубятнікі мне гаварылі,
Як прыручыць галубку, каб стралой
На свіст гаспадара, злажыўшы крылле,
З-пад хмар ляцела ўніз, на вільчык свой —
Пазбавіць трэба сну, не даць спачыну,
Як беркута, каб выбіць дух ліхі.
Вось так і я ўтаймую Катарыну
I выб’ю наравісты дух благі.
Не спала тую ноч і зноў не будзе
Адпачываць і ў гэту — пахадзі,
Пабудзь у калатні, у перапудзе
Ды мужу ўсім і ўсюды дагадзі.
Падняў учора гвалт з-за парушынкі
Ў булёне, з-за прыгарачкі ў рагу,
А сёння «пакаштуе смак разінкі»,
Калі я ў спальні гэтак жа змагу
Віхурай усхадзіцца, прычапіцца
Да шлюбнае пасцелі і пачну
Падушкі, коўдры і яе спадніцы
Шпурляць пад ногі і не дам ёй сну
Ніводнае хвіліны.
А знябытай,
Асалавелай кошачцы сваёй
Зманю, што муж нервовы і сярдзіты
З кахання: ён душы не чуе ў ёй.
Пачне драмаць. «Ах, спаткі захацела?» —
Пачну шаптаць на вушка: шу-шу-шу.
Такою ласкай можна выбіць з цела
Не толькі дух благі. Мой бог,— душу!
А наравы змяніць — і пагатове.
Не ўсё ж мядок, калі пайшло на тое.
Вам што, сіньёры, шкода маладой?
Лепш не магу. Парайце вопыт свой.
(Выходзіць.)
СЦЭНА II
Падуя. Перад домам Баптысты. Уваходзяць ТРАНЬЁ і ГАРТЭНЗ’Ё.
ТРАНЬЁ
Няўжо магчыма, каб сіньёра Б’янка
Любіла не Лючэнц’ё, а другога?
Хто толькі не накпіў з мяне, дурнога:
Замест гасцінца — дзірка з абаранка.
ГАРТЭНЗ’Ё
Каб вам праверыць праўду слоў маіх,
Паслухайце цішком «навуку» іх.
Адыходзяць убок.
Уваходзяць ЛЮЧЭНЦ'Ё і Б'ЯНКА.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Расказвайце пра поспехі ў чытанні.
Б’ЯНКА
А вы — пра вашы поспехі ў каханні.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Любві навука — гэта мой прадмет,
А раб навукі — у любві аскет.
Б’ЯНКА
Вам лепш бы майстрам быць таго прадмета,
А не рабом яго.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Я вам на гэта
Адно скажу: хай сведкай будзе бог, —
Аскет — ваш раб, і ён ля вашых ног.
Адыходзяць убок.
ГАРТЭНЗ’Ё
Паспех і поспех — сутнасць не адна:
Тут розніца ўся ў націску.— Скажыце:
Не вы мне прысягалі, што яна
Кахае толькі вас?
ТРАНЬЁ
Э, лепш маўчыце.
Каварства пад прыгожанькім абліччам.
Паверце, Ліч’ё, крыўдна мне — хоць плач.
ГАРТЭНЗ’Ё
Прэч гульні ў жмуркі! Я, сіньёр,— не Ліч’ё
I не скрыпач. Так-так, і не скрыпач.
Абрыдла мне таіцца тут пад маскай
Дзеля яе адной, што можа ўзяць
Кумірам сэрца нейкага падпаска,
А сыну двараніна ганьбы даць.
Дык вось, сіньёр, мяне завуць Гартэнз’ё.
ТРАНЬЁ
Сіньёр Гартэнз’ё, я так часта чуў
Пра даўнасць вашых да яе прэтэнзій,
Што вам па шчырасці сказаць хачу:
Цяпер, пераканаўшыся ў каварстве
I легкадумнасці яе пустой,
Я разам з вамі, за яе махлярства,—
Пры ўмове, калі згодны вы са мной,—
Адмоўлюся ад Б’янкі назаўсёды.
ГАРТЭНЗ’Ё
Сіньёр Лючэнц’ё, гляньце вы на іх:
Цалуюцца, мілуюцца. Я згодны:
Клянуся ад імя усіх святых,
Што век не закрану яе, не гляну.
Яна не варта жару пачуцця
Маёй душы, якой і боль, і рану
Нанесла гэта здраднае дзіця.
ТРАНЬЁ
I я клянуся, што не ажанюся
З ёй ні за што, каб нават са слязьмі
Яна прасіла. Лепей утаплюся,
Чым параднюся з гэткімі людзьмі.
Цьфу, аж агідна, як яна там трэцца
Каля таго ўюна.
ГАРТЭНЗ’Ё
Хай цэлы свет
Яе асудзіць, збэсціць і зрачэцца.
А я, сіньёр, я здзейсню запавет.
Праз дзень ці два з багатай удавою
Аформлю шлюб. Яна мяне даўно
Трымае на прыкмеце. Бог з табою,
Гардыня Б’янка... Вам цяпер адно
Скажу я, мой сіньёр, на развітанне:
Не хараством сваім, а дабратой
Жанчына заваёўвае каханне.
Ну і бывайце! Клятвы я сваёй
Не адмяню.
(Выходзіць.)
ТРАНЬЁ
(сам сабе)
А складна ўсё ж маню.—
Сіньёра Б’янка, пажадаць вам шчасця,
Якое вам не снілася дваім?
Такога шчасця, што і ўсе напасці
Рассеюцца, нібы на ветры дым.
Падцікаваўшы вашае спатканне,
Сіньёры Траньё і Гартэнз’ё, іх
Я падтрымаў: я з імі ўжо ў кампаніі —
Вас выракліся.
Б’ЯНКА
Праўда, удваіх?
ТРАНЬЁ
Абодва.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Значыць, Ліч’ё — не жаніх?
ТРАНЬЁ
Ён парашыў да нейкай удавіцы
Пасватацца, жаніцца ці ўдавіцца.
Б’ЯНКА
Дай бог ім радасць.
ТРАНЬЁ
Ён яе ў баранні
Ражок сагне і вышкаліць.
Б’ЯНКА
Няўжо
Ён так хваліўся?
ТРАНЬЁ
Ў школу ўтаймавання,
Здаецца, запісаўся ваш дружок.
Б’ЯНКА
Куды? А дзе была такая школа?
ТРАНЬЁ
Была і ёсць. Там класнаю сіньёрай
Сіньёр Петруч’ё, швагер ваш вясёлы,
Дасціпна выкладае, як і чым
Выструньваць паслухмяны, ціхі нораў
У наравістых непакор-жанчын.
Б’ЁНДЭЛА
Сіньёр, сіньёр, ад бегання і посту
Я збіўся з ног, нібы стары ганчак.
I вось, нарэшце,— бачыце, ля мосту,
З узгорка клыпае сюды апостал,—
Ён нам якраз.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
А хто ён, небарак?
Б’ЁНДЭЛА
Не ведаю: гандляр ці таннай платы
Педант-настаўнік; па сваёй хадзе,
Гадах і выгляду — ён ніштаваты
Для нашай справы. Вунь, сюды ідзе.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ну, як па-твойму?
ТРАНЬЁ
А не падвядзе?
Калі прастак і згодзіцца ўсё чыста,
Што я яму скажу, на веру ўзяць,
То будзе за Вінчэнц’ё, і Баптысту
Паабяцае ўсё, што па ўгаворы
Мы абяцалі ў спадчыну аддаць
Сіньёры Б’янцы. А цяпер, сіньёры,
Зрабіце ласку не перашкаджаць.
Выходзяць ЛЮЧЭНЦ'Ё і Б'ЯНКА.
Уваходзіць ПЕДАНТ.
ПЕДАНТ
Дапамагай вам бог, сіньёр.
ТРАНЬЁ
I вам, сіньёр.
У пуць ці мо завернеце на двор?
ПЕДАНТ
Пабуду з тыдзень тут, куплю спажывы,
А там — дарога зноў у самы Рым,
А з Рыма ў Трыпалі, каб толькі жывы.
ТРАНЬЁ
Адкуль вы?
ПЕДАНТ
Я — вандроўнік, пілігрым
З самое Мантуі.
ТРАНЬЁ
Не смеяцеся?
Вы з Мантуі? Пан бог вас барані.
I за сваё жыццё не баіцеся
У нашай Падуі?
ПЕДАНТ
Жыццё? Ні-ні.
Не разумею вас: чаго баяцца?
ТРАНЬЁ
Ды вам жа тут з-за кожнага вугла,
Як мантуанцу, беднаму паяцу,
Смерць пагражае — куля ці страла.
Ваш мантуанскі герцаг пасварыўся
За нешта з нашым, наш жа жываглот,
Каб дапячы вам і каб разарыўся
Ваш край, ён загадаў увесь ваш флот
Знянацку захапіць — усе карветы...
Мне дзіўна, што не чулі вы аб тым;
Хоць вы і нетутэйшы, ды аб гэтым
Усюды ўжо даўно вядома ўсім.
ПЕДАНТ
Авой-авой, сіньёр, дык я ж загінуў.
Мне тут па фларэнтыйскіх вэксалёх
Належыць доўг, працэнты з палавіны...
ТРАНЬЁ
Я спачуваю вам, сіньёр, дальбог,
I ад душы хачу вам даць параду.
Скажыце мне, вы ў Пізе не былі?
ПЕДАНТ
Быў, быў, сіньёр,— у госці ездзіў к брату;
Славуты горад — вежа, караблі,
I ўлады не скупяцца на прыёмы.
ТРАНЬЁ
Вам там сіньёр Вінчэнц’ё не знаёмы?
ПЕДАНТ
Старэйшына гандлёвае канторы?
Купец магнат? На жаль, у іхні дом
Я не хадзіў, а чуў аб ім замнога.
ТРАНЬЁ
Ён бацька мой, і шчыра вам скажу:
Вы так падобны да майго старога.
Б’ЁНДЭЛА
(сам сабе)
Як малако — на бурую іржу.
ТРАНЬЁ
Аддаючы даніну падабенству,
Я вам, сіньёр, гатоў дапамагчы,
Каб вас уратаваць. Мяне з маленства
Спагадваць людзям бацька прывучыў.
Для вас, скажу я,— танна і сярдзіта
Быць двайніком Вінчэнц’ё ў гэты час.
Пад іменем яго, з яго крэдытам,
Вы, можа быць, паселіцеся ў нас?
Старайцеся трымацца ў ролі брава.
Вы разумееце мяне, сіньёр?
Жывіце і спраўляйце вашы справы.
Ну, як — згаджаецеся? Угавор?..
ПЕДАНТ
Я згодны. Цэлы век вам буду ўдзячны.
Вы ж мне жыццё і волю збераглі.
ТРАНЬЁ
Дык пойдзем. I самому хлеб той смачны,
Што з бедаком у горы падзяліў.
Між іншым, я звяртаю вашу ўвагу:
Мой бацька неўзабаве будзе тут,
Каб даць гарантыю майму пасагу
I вынесці апошні свой прысуд
Па справе сватаўства майго да меншай
Дачкі Баптысты. Рушым жа, сіньёр.
Шчэ будзе часу — гутарку завершым,
А зараз трэба вам змяніць убор.
Выходзяць.
СЦЭНА III
Пакой у доме Петруч'ё.
Уваходзяць КАТАРЫНА і ГРУМ'Ё.
ГРУМ’Ё
Не, ні за што на свеце не пасмею.
Каб мог, дык я ж бы вас перасцярог.
КАТАРЫНА
Што божы дзень — то горш мне з гэтым змеем:
Сагнуў, скруціў мяне ў баранні рог.
Няўжо ён для таго са мной пабраўся,
Каб голадам марыць мяне? Жабрак.
Што ў нас, бывала, ля дзвярэй спыняўся,—
I той у дар атрымліваў пятак,
А не пятак, то і куском не грэбаў...
Я ж, век не ведаючы, як прасіць,
Як галадаць, я рада крошцы хлеба,
Глытку вады, каб горла арасіць!
Я прагну адпачынку, як збавення —
Забыцца б сном, зваліцца напавал.
I вось: замест яды — яго маленне,
Замест спачынку — лаянка і гвалт.
Я вар’яцею, клекачу ад злосці,
Што гэты здзек мой скараспелы муж
Тлумачыць тым, што гэта ўсё з любосці,
З замілавання да мяне. Чаму ж
Ён на сабе такое ўтаймаванне
Не хоча спрабаваць? I, сапраўды,
Калі б я ўночы спала, ела ўранні,
Няўжо б з таго памерла я тады
Ці захварэла? — Грум’ё, ты хоць трошкі
Дастань харчоў, хаця б пакаштаваць.
ГРУМ’Ё
Кусочак шынкі ці цялячай ножкі?
Што вам па густу?
КАТАРЫНА
Хопіць жартаваць;
Хутчэй нясі хоць што, без перабораў.
ГРУМ’Ё
Баюся я: ад мяса будзе боль
У жываце.— Мо вам рубцы пад нораў?
КАТАРЫНА
Ахвотна з’ем. Ты прынясі пабольш.
ГРУМ’Ё
Я й рад бы, але ж крыху страшнавата:
Трыбух для жоўці шкодны — вось бяда.
А як наконт грудзінкі, вы — не хваты?
З хранком сярдзітым? Смачная яда.
КАТАРЫНА
З’ем, не пытай: я ўсё гатова з гора
Са смакам з’есці.
ГРУМ’Ё
Так,— не без прычын.
Але ж хранок — ён можа ўзбурыць горыч.
КАТАРЫНА
Грудзінку прынясі, а хрэн пакінь.
ГРУМ’Ё
Без выбару: альбо хранок з гарчыцай,
Альбо нічога; выбар невялік.
КАТАРЫНА
Не раздражняй, каварная лісіца,
Мяне харчы цікавяць, а не лік.
Я з голаду не знаю, дзе прысесці.
Хутчэй прынось абы-якую дрэнь:
Дзве стравы ці адна — абы пад’есці.
ГРУМ’Ё
Ну, што ж, цудоўна: я прыношу хрэн.
КАТАРЫНА
Душыся хрэнам сам, ілгун каравы;
Пайшоў адгэтуль, чортаў абармот!
Кпіць проста ў вочы пералікам страваў,
Калі ў мяне к спіне прысох жывот.
Чума на вас усіх, на вашу зграю!
Ты чуеш,— прэч, у будку марш сваю.
Уваходзіць ПЕТРУЧ'Ё з талеркай у руках, за ім — ГАРТЭНЗ'Ё.
ПЕТРУЧ’Ё
Катулечка, ну як ты пажываеш?
ГАРТЭНЗ’Ё
Сумуеце, сіньёра?
КАТАРЫНА
Не, пяю.
ПЕТРУЧ’Ё
Развесяліся, глянь разок з усмешкай,
Які ў цябе руплівы, добры муж:
Сам пёк, сам смажыў, поркаў галавешкі,
Не ў свой упрогшыся мужчынскі гуж,—
I вось прынёс, каб заслужыць падзяку
Хаця б за ўвагу, клопаты.
(Ставіць талерку на стол.)
Маўчыш?
Відаць, мае прысмакі не да смаку
I за старанні мне ў падзяку — шыш.
(Да слуг.)
Прыміце прэч!
КАТАРЫНА
Прашу вас, не прымайце.
ПЕТРУЧ’Ё
За харч падзякуй, звычай ёсць такі.
Хто дзякуе, тым кажуць: «Спажывайце».
КАТАРЫНА
Што ж, дзякуй.
ГАРТЭНЗ’Ё
О, жаніх, вы гаваркі
Прыдзірлівы педант, што нам аж сорам.—
Сіньёра, я падсяду ў пару к вам.
ПЕТРУЧ’Ё
(шэпча на вуха Гартэнз'ё)
Гартэнз’ё, ты адзін з’еш гэты скорам.—
Жуй, жуй, каток, работу дай зубам,
Бо час бяжыць, а мы павінны сёння
Дапяць у Падую пад ноч хаця
I там гульнуць. Журботнае дзіця,
Пакінь нуду. Дзе пешкі, а дзе конна
Даедзем, дойдзем — і на людным сходзе
Так здзівім свет раскошаю абноў —
Шаўкамі плаццяў па агюшняй модзе,
Плюмажаў, фіжмаў, брыжаў і штаноў,
Капелюшоў, візітак, руж і рушак,
Пярсцёнкаў, завушніц, калье, камей
I розных фінціфлюшак і бразгушак,
Што зайздрасць вочы выесць у гасцей.
Ты скончыла жаваць? Кравец чакае,
Каб аксамітам твой аздобіць стан.
Уваходзіць КРАВЕЦ.
Ідзі сюды. Чаго дрыжыш, як Каін?
Кладзі тавар.
Уваходзіць КРАМНІК.
А што ў цябе, кафтан?
КРАМНІК
Капелюшок, сіньёр, для ваша кіска.
ПЕТРУЧ’Ё
Ну-ну, развязвай вузел, пакажы.
А гэта што тут — плісавая міска,
Кіла ці вымя дойнае казы?
I ты асмеліўся мне ў дом прыстойны
Прынесці бессаромна гэту дрэнь —
Курыны вылівак, благі падойнік,
Што хоць варон пужаць на кол надзень?
Цьфу! Забірай свой лямец і па згодзе
Паказвай большы.
КАТАРЫНА
Гэты — самы шык.
Цяпер капелюшы малыя ў модзе,
Блін-капялюш — апошняй моды крык.
У свеце ўсе прыстойныя жанчыны
Такія носяць.
ПЕТРУЧ’Ё
Вось і ты, калі
Пакорнай, свецкай станеш, Катарына,
Сабе закажаш гэты самы блін,
А да тае пары не мар аб новым.
ГАРТЭНЗ’Ё
(убок)
Не скора ж прыйдзе той жаданы час.
КАТАРЫНА
Чакайце, я, здаецца, маю слова
I я скажу адкрыта, без прыкрас.
Я не дзіця, і верце — я не хлушу —
Не вам раўня, а слухалі мяне,—
А стане прыкра, зашпаклюйце вушы;
Язык, як мяліца,— усё самне,
Што коле ў сэрца, і сыпне кастрыцай —
Калючай праўдай, жорсткаю, як жвір.
Бо станеш уступаць вам і таіцца,
Ад крыўды рынеш галавой у вір.
ПЕТРУЧ’Ё
Э, што там гаварыць: убор не модны
Варэнік, бурбалка, шаўковы торт.
Люблю цябе, што ты са мною згодна.
КАТАРЫНА
Любі ці не любі, а слухай, чорт:
Не згодна, і хачу капэлюш-чэпчык
Вось гэты, толькі гэты,— не другі.
КРАМНІК забірае клумак і выходзіць.
ПЕТРУЧ’Ё
Кравец, а ты там што ў парозе шэпчаш?
Прынёс заказ? Ды што ж гэта — кругі,
Якіясь абручы? Ты не для ціра
Ўсё гэта нашпіляў? Тут што — рукаў?
Дальбог, пузыр. Раздутая марціра
I ромбы, нібы кросны ў павука;
Надрэз, прарэз, прарэха на прарэсе —
Курыльніца з цырульні: крыжык, крыж,
Так-сяк і накасяк. Чаго ты трэшся,
Чаго блішчыш? Чакаеш на барыш?
Ты спадзяешся, што табе заплацяць
За твой так званы падвянечны ўбор?
ГАРТЭНЗ’Ё
Ўсё ясна: быць ёй без чапца і плацця.
КРАВЕЦ
Вы ж самі загадалі мне, сіньёр,
Пашыць і па сезону і па модзе.
ПЕТРУЧ’Ё
Так, загадаў у час падгатаваць,
Па модзе скроіць і пашыць — і годзе.
А хто ж табе загадваў сапсаваць?
Складай манаткі і скачы панура;
Даскачашся, як блошка, на пліце:
Заказы знікнуць, знікне кліентура,
I кішкі справяць хор у жываце.
Бяры свой хлам, рабі з ім што захочаш
I — з богам!
КАТАРЫНА
Я ізноў адкрыта ў вочы
Скажу: такога плацця я ніколі
Не бачыла — прыемны мне фасон,
Па модзе, зграбнае. Вы, муж-саколік,—
Страшыдла, пудзіла пужаць варон
З мяне зрабіць хацелі б?
ПЕТРУЧ’Ё
Гэта праўда,
Але не я, а ён, вось гэты чмут.
КРАВЕЦ
Сіньёра, ваша міласць, плаццю рада.
ПЕТРУЧ’Ё
Страшэннае нахабства! Лжэш, хамут.
Выкручваешся, вуж, цурбан, напарстак,
Крывы аршын, шырынка і прарэх.
Ты, спрытная блыха, пакінь штукарства,—
Мне ў злосці не да жартаў, пустабрэх!
Запечны цвыркунок, а бачыш — прытак,
Кусае спадцішка. Сляпая моль.
Ці чулі — ён, вось гэта шпуля нітак,
Мне грубіяніць, сыпле ў рану соль?
Вон, вон з пакоя, вылівак курыны!
Абрэзак, лапікла з азадка — вон!
А то я так цябе тваім аршынам
Прамеру, што ў вушах зазвоніць звон.
Я гавару, што плацце ты схалтурыў.
КРАВЕЦ
Не, ваша міласць, плацце ў самы раз:
Прыгнана і пашыта па фігуры,
Як Грум’ё, ваш слуга, і даў заказ.
ГРУМ’Ё
Я даў матэрыю, а не ўказанне.
КРАВЕЦ
А ўсё ж, вы як сказалі мне пашыць?
ГРУМ’Ё
Іголкай з ніткай і дадаць старанне.
КРАВЕЦ
А скроіць як сказалі вы? Маўчыць!
ГРУМ’Ё
Ты многіх рабіў фасоністымі?
КРАВЕЦ
Многіх.
ГРУМ’Ё
А мяне цябе не перафасоніць: я не хачу, каб мяне абалванілі і перафасонілі. Сцвярджаю, што я загадаў свайму гаспадару плацце пакроіць, а не пакрамсаць яго на дробныя шматкі; а пагэтаму ты хлусіш.
КРАВЕЦ
Чакайце, вось запіска, дзе сказана аб пакроі плацця.
ПЕТРУЧ’Ё
Чытай, што напісана.
ГРУМ’Ё
Напісана — кабыла лысая, жарабё рабое — з’еў воўк абое. Аднак запіска яўна хлусіць, калі ў ёй сказана, што гэта гаварыў я.
КРАВЕЦ
(чытае)
«Па-першае, свабодна аблягаючае плацце».
ГРУМ’Ё
Клянуся, сіньёр гаспадар, што, калі я каму-небудзь гаварыў «свабодна аблягаючае плацце», няхай мяне зашыюць у яго падол і лупцуюць да смерці канцом суровай ніткі; я проста сказаў «плацце».
ПЕТРУЧ’Ё
Чытай далей.
КРАВЕЦ
(чытае)
«З невялікім круглым каўняром-жабо».
ГРУМ’Ё
«Каўняром» — гаварыў, а «жабы» — не памятаю.
КРАВЕЦ
(чытае)
Рукаў — трубачкай.
ГРУМ’Ё
Не рукаў, а два — гэта я казаў.
КРАВЕЦ
(чытае)
«I каб рукавы з выдумкай».
ПЕТРУЧ’Ё
Вось, вось: гэта якраз і выдумка, Грум’ё.
ГРУМ’Ё
Тут памылка ў запісцы, сіньёр, яўная памылка. Я гаварыў, каб рукавы былі спярша выкраены, а пасля ўшыты, і я табе, кравец, дакажу гэта, хоць твой палец і ўзброены напарсткам.
КРАВЕЦ
Я гавару праўду. Папаўся б ты мне ў другім месцы, я б табе даказаў!
ГРУМ’Ё
Дык, калі ласка,— я перад табой; дай мне ў рукі твой аршын, вазьмі запіску і дубась не шкадуючы.
ГАРТЭНЗ’Ё
Барані бог, Грум’ё. Тады ў яго не будзе аніякіх шанцаў на аплату.
ПЕТРУЧ’Ё
Мне вас шкада, а плацце не па мне.
ГРУМ’Ё
Нашто ж па вас? Яно па гаспадыні.
ПЕТРУЧ’Ё
Забірай яго ў карысць твайго гаспадара.
ГРУМ’Ё
I не падумай, нягоднік, забіраць плацце маёй гаспадыні ў гардэроб твайго гаспадара.
ПЕТРУЧ’Ё
А што? Ты што пад гэтым разумееш?
ГРУМ’Ё
Пад гэтым — нічагуткі, а вось глыбей —
Глыбокі змест і форму. Я не дам.
Дарыць яе уборы нейкай глыбе,
Азызлай з тлушчу — нечай там мадам!
ПЕТРУЧ’Ё
(на вуха Гартэнз'ё)
Скажы, што ты краўцу за ўсё заплаціш.
(Да Краўца.)
Бяры і прэч — і больш не галагань.
ГАРТЭНЗ’Ё
(на вуха Краўцу)
Кравец, я заўтра заплачу за плацце.
Згаджайся з ім ва ўсім, паддаквай, гань.
Ідзі. Гаспадару скажы мой дзякуй.
КРАВЕЦ выходзіць.
ПЕТРУЧ’Ё
Ну што ж папішаш, Кэт, на бацькаў баль
Паедзем мы ў будзённым, пахадзякі,
У гэтых трантах, на вялікі жаль.
Прынята і вядзецца так спрадвеку,
Што цэняць не ўпакоўку, а тавар.
Бо не адзежа красіць чалавека,
А розум. Як праз аблачыны ўдзень
Багацце сонца ззяе, так і зроду
Свіціцца чэсць праз бедны ўбор людзей.
Ці ж салавейка не раўня удоду,
Якога апярэнне багацей?
Няўжо мы станем выхваляць яхідну
I ганіць вераценніка-вугра
За тое, што на выгляд ён агідны,
А футра у яхідны з серабра?
О не, каток! Цябе твой скромны выгляд
Не зганьбіць і не ўнізіць ані-ні.
Ён так табе да твару, быццам выліт.
А будзе сорамна, ва ўсім віні
Мяне, нягодніка. Пара дадому.
Развесяліся. Едзем жа гуляць.
Кліч слуг. Вось будзе радасці старому!
Стаеннікаў за браму падагнаць,
Туды — за ўзгорак, у канец прысады.
Мы дойдзем, тры вярсты — не дальні свет.
Разыдземся крыху. Вось будуць рады,
Раптоўна, нечакана — на абед
Такія госці! Ранак нейкі шэры.
Зарэе. Сем гадзін — не больш цяпер.
КАТАРЫНА
Ўжо дзве гадзіны дня. Мы не паспеем,
Не толькі на абед, а й на вячэру.
ПЕТРУЧ’Ё
Мы выедзем у сем, дакладна ў сем.
I што ў цябе за нораў, Катарына,
Ці я раблю што, ці кажу, ці нем —
Ты ўсё наперакор? Гэй вы, дружына,
Назад! Не еду. Будзем тут датуль
Сядзець, пакуль свой нораў не паправіць
Мая непаслухмяная Катуль.
ГАРТЭНЗ’Ё
(убок)
Дальбог, ён хутка сонцам стане правіць.
Выходзяць.
СЦЭНА IV
Падуя. Перад домам Баптысты.
Уваходзяць ТРАНЬЁ і ПЕДАНТ, пераапрануты пад Вінчэнц'ё.
ТРАНЬЁ
Сіньёр, вось дом Баптысты. Мо заглянем?
ПЕДАНТ
Чаму б і не? Не ведаю, калі,
Гадоў таму за дваццаць — мы ў Мілане
З ім разам дні са два ці тры жылі
Ў гасцініцы «Пегас». Павінен ведаць.
ТРАНЬЁ
Цудоўна. Пастарайся як мага
Трымацца з гонарам старога дзеда.
ПЕДАНТ
Ручаюся.
Уваходзіць Б'ЁНДЭЛА.
А вось і ваш слуга.
Вам і яго не шкодзіла па дружбе
Наструніць.
ТРАНЬЁ
Не хвалюйцеся.— Гэй, ты,
Прайдоха, ты хітруй ды ведай службу:
Я — сын, ён — бацька, а удвух — сваты.
Ты зразумеў?
Б’ЁНДЭЛА
Ха, гора б больш не меў.
ТРАНЬЁ
Баптысту, што прасіў я, перадаў ты?
Б’ЁНДЭЛА
Сказаў, што бацька ваш ужо прыбыў
Ў Венецыю і што не сёння-заўтра
Ён будзе тут.
ТРАНЬЁ
Падбіўся ад хадзьбы,
Вазьмі — глыні. З табою не загінеш.
Баптыста йдзе. Іграйце ж роль, стары!
Уваходзяць БАПТЫСТА і ЛЮЧЭНЦ'Ё.
Сіньёр Баптыста, лёгкі на ўспаміне.
(Да Педанта.)
Ён — той сіньёр, што я вам гаварыў.
(Да Баптысты.)
Прашу вас, будзьце добрым бацькам, цесць,
I як пасаг, аддайце вашу Б’янку.
ПЕДАНТ
Чакай, сынок.— Вітанне вам і чэсць.—
Сіньёр, дазвольце? Я сягоння зранку
Прыбыў сюды, каб атрымаць даўгі,
I тут, як снег на галаву — навіна:
Мой сын Лючэнц’ё, хлопец не благі,
Здаецца, хоча стаць у вас за сына;
Між ім і вашаю дачкою — лад.
Спагадлівы да вашай добрай славы
I верачы, што для любві адклад —
Вядзе разлад, як бацька, я вам штосьці
Скажу: Кэт любая яму і ён ёй любы —
Хай жэняцца. Сіньёр, мы ў маладосці
Былі такімі. Не пярэчу шлюбу.
Калі я вам, сіньёр Баптыста, ўладзіў
Пад ваш намер, то шчэ магу дадаць,
Што як упобач сядзем — справу зладзім.
А мне ў машне завязкі развязаць,
Шурхнуць казной — мы ў гэтым не падгадзім.
Нявестку забяспечыць я гатоў,
Каму-каму, а вам не пашкадую,
Пакрыю ўсе выдаткі ў барышы...
БАПТЫСТА
Сіньёр, за праўду, кажуць, не крыўдуюць.
Мне ваша шчырасць вельмі па душы,
Ваш сын Лючэнц’ё і мая пястушка,
Як двое галубкоў ці спарышы —
Адна душа, а як наконт кахання,
Дык хто ж іх ведае — мо строяць пастку?
Але калі вы згодны завяшчанне
Пацвердзіць і тым самым Б’янцы частку
Дакляраваць з іх скарбаў і дабра,
Калі яна, крый божа, заўдавее,—
Дык і па ўсім. Па прыказцы: з двара
На двор суседу добрым ветрам вее,
Калі сусед не злодзей, а радня.
ТРАНЬЁ
Цудоўна, цесць. I дзе ж бы гэта зручна
Было нам пасядзець хаця б з паўдня,
Прыгубіць чарачку на знак заручын
I шлюбны наш аформіць дагавор?
БАПТЫСТА
Не ў нас, Лючэнц’ё, сцены маюць вушы:
Мой дом — не дом, а пастаялы двор:
Там безліч слуг, і Грэм’ё там дасужы,
А ён на гэта мае тонкі слых.
ТРАНЬЁ
Дык, калі ласка, к нам — мы будзем рады.
Мы з бацькам пражываем удваіх,
Вось там без подслухаў, без шуму, здрады
Уладзім справу як і мае быць.
Вы па сваю дачку пашліце Камб’ё,
А па натарыуса пабяжыць
Мой пасланец. Сіньёр, каб мы чакалі,
Што выйдзе так, дык мы б накрылі стол,
А тут цапом-лапом — закускі мала.
БАПТЫСТА
Тым лепш. Дык вы бяжыце к нам, сакол,
Скажыце Б’янцы, каб мяне чакала,
I можаце таксама ёй сказаць,
Што ў Падую прыбыў стары Вінчэнц’ё
I што яго сынок — мой мілы зяць,
А Б’янка — жонка любая Лючэнц’ё.
Б’ЁНДЭЛА
О божа, хай жа будзе ў добры час!
ТРАНЬЁ
Не божкай, а бяжы, калі сказалі.
Б'ЁНДЭЛА выбягае.
Сіньёр Баптыста, мы праводзім вас.
Прашу. Вы ўжо прабачце — не чакалі:
Закускі мала — толькі сальцісон.
Затое ў Пізе мы развяжам торбы.
Выходзяць ТРАНЬЁ, ПЕДАНТ і БАПТЫСТА.
Вяртаецца Б’ЁНДЭЛА.
Б’ЁНДЭЛА
Гэй, Камб’ё!
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ну чаго ты, пустазвон?
Б’ЁНДЭЛА
Заўважылі, як Траньё вам падморгваў?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Дык што?
Б’ЁНДЭЛА
Сто; ён пакінуў мяне тут, каб разжаваць вам сэнс і сутнасць яго знакаў і кіўкоў.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Заклінаю, растлумач!
Б’ЁНДЭЛА
Не заклінайце, а слухайце. Стары карась Баптыста клюнуў і яго пацягнулі; ён цяпер зводзіць рахункі з падробным бацькам падробнага сына.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Ну дык што?
Б’ЁНДЭЛА
Яшчэ раз сто — з вас. Вам належыць вывесці яго дачку на вячэру.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Далей?
Б’ЁНДЭЛА
Не далей, як у царкву святога Лукі. Стары канонік у любы час гатовы да вашых паслуг.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
А што з гэтага?
Б’ЁНДЭЛА
Вось гэтага я не ведаю; а толькі, як на мой розум, за тог. пакуль яны будуць заняты фальшывым забеспячэннем, вам варта было б забяспечыць яе за сабой cum privilegio imprimendum solum[22]. Хутчэй тупайце ў касцёл, захапіце з сабою псаломшчыка і некалькі прыстойных сведак.
Калі вы будзеце такі бязвольны,
То й не пабачыць Б’янкі вам ніколі.
(Збіраецца ісці.)
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Паслухай, Б’ёндэла.
Б’ЁНДЭЛА
Няма калі. Я знаў адну верціхвостку, якая аднойчы выскачыла ў агарод нарваць пятрушкі, каб начыніць труса, натрапіла на нетруслівага і выскачыла замуж. Гэта і вам навука, сіньёр,— бярыце прыклад з тае дзеўкі. Да пабачэння, сіньёр, адзью! Мой гаспадар наказаў мне схадзіць у сабор святога Лукі і сказаць свяшчэнніку, каб той быў гатовы сустрэць вас з вашым апендыксам. (Выходзіць.)
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Я ўсё змагу, чаго яна жадае,
Бо я ўсяго хачу, чаго й яна.
Сумненні прэч. Ты чуеш, маладая,
Наш лёс адзін — і воля ў нас адна.
На рызыку, як і на суд народны,
Ідзе адважны і высакародны. (Выходзіць.)
СЦЭНА V
Праезная дарога.
Выязджаюць ПЕТРУЧ’Ё, КАТАРЫНА, ГАРТЭНЗ'Ё, за імі — подбегам СЛУГІ.
ПЕТРУЧ’Ё
Хутчэй, хутчэй — да бацькі ж, у цяпло
Спяшаемся. Як месячна на полі.
КАТАРЫНА
Шчэ відна. Гэта дзённае святло.
ПЕТРУЧ’Ё
А я кажу, што месячна. Даволі!
КАТАРЫНА
Я не сляпая: сонца не зайшло.
ПЕТРУЧ’Ё
Клянуся сынам маці — сам сабою,
Сабой клянуся: што б там ні было:
Маланку, месяц, зоркі — ўсё такое,
Што свеціць уначы — я бачыць рад,
А сонца мне не трэба, я не еду.—
Гэй, ездакі, вяртайцеся назад!
Усё наперакор. Яна са свету
Мяне зжыве упартасцю ліхой.
ГАРТЭНЗ’Ё
Згаджайцеся, бо нам і не даехаць.
КАТАРЫНА
Каб недалёкі шлях, дык я з табой
Счапілася б насмерць. А так — хай вехаць,
Хай месяц, смольны корч, хай медны таз
Там свеціць — мне ўсё роўна, мне ўсё роўна.
Я больш не буду. Вось вам мой адказ.
ПЕТРУЧ’Ё
Я гавару, што месяц.
КАТАРЫНА
Праўда, поўня.
ПЕТРУЧ’Ё
Хлусня, ды гэта ж сонца, божы дар.
КАТАРЫНА
Бог з ім, з тым дарам. Мо і праўда — сонца?
А скажаце не сонца, гаспадар,
Я паўтару, бо так і трэба жонцы.
Непастаянны месяц, як і вы,
Чым назавеце, тым яму і звацца.
Цішэй вады, сіньёр, ніжэй травы
Я буду перад вамі.
ГАРТЭНЗ’Ё
Бог мой, братцы,
Петруч’ё,— крэпасць пала! Вось адкрыцце!
ПЕТРУЧ’Ё
Так і павінен шар на ўвесь разгон
Таціцца па наклоне дна у карыце,
А не паўзці, як п’яны на адхон,
Але цішэй. Там хтось да нас кульгае.
Уваходзіць ВІНЧЭНЦ'Ё.
Сіньёра, добрай раніцы! Куды вы? —
Скажы мне шчыра, Кэт, без балаўства:
Ты бачыла хоць раз такое дзіва —
Асанкі, свежасці і хараства?
Румянца з белізною шчок змаганне,
Пад крыллем броваў — іскры яркіх зор,
I на нябесным твары ўсмешкі ззянне,
Самой прыгожасці найлепшы ўзор? —
Красуня, вам яшчэ раз прывітанне! —
Кэт, пацалуй яе за хараство.
ГАРТЭНЗ’Ё
Той дзед ад гэтакага шанавання
I канчаткова страціць розум свой.
КАТАРЫНА
Чароўная ў самой красе дзяўчына,
Куды спяшаешся, ў якую даль?
Найшчаслівейшая з жанчын жанчына,
Сынку каторай шчодры лёс, як дар,
Аддасць цябе, радні сваёй уцеху.
ПЕТРУЧ’Ё
Кэт, ды у цябе апілкі ў галаве.
Глянь, гэта ж грыб-смарчок, мішэнь для смеху,
А ты дзяўчынаю яго завеш.
КАТАРЫНА
Даруй, дзядуня, мне маю памылку:
Праменні сонца слепяць вочы — змрок.
Кругі ў вачах, зялёныя пражылкі.
Вось зараз бачу: ты — стары дзядок.
Даруйце, калі ласка, мне няўдачы.
ПЕТРУЧ’Ё
А ты, стары, не гневайся, прабач.
Скажы, куды ты клыпаеш, бядача?
Магчыма, падвязём на пары кляч.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Сіньёр і вы, сарока-сіньёрына,
Вы так мяне здзівілі,— проста смех.
Я з Пізы і вось дыбаю да сына,
Каторы ў Падую шукаць уцех
Паехаў і прапаў. Хачу сустрэцца.
Маё імя Вінчэнц’ё.
ПЕТРУЧ’Ё
А сынка?
ВІНЧЭНЦ’Ё
Дык жа і вісуса Лючэнц’ё зваць.
ПЕТРУЧ’Ё
Сустрэча наша — цуд, магу сказаць,
Цяпер ужо не можна памыліцца;
Ты — бацька мой па нітачцы вянка:
Мая швагерка, вось яе сястрыца,
Выходзіць замуж за твайго сынка.
Ты не дзівіся і не плач з адчаю,
Яна дачка багатага купца,
Адзін другога варты. Я канчаю
I з вашага дазволу, як айца,
Вас абдыму, старога двараніна.
Паедзем разам сына сустракаць.
Такая будзе радасць бацьку й сыну!
ВІНЧЭНЦ’Ё
А вы не смеяцеся з бедака?
Вы гэта праўду кажаце, без жартаў,
Якімі спадарожным галаву
Марочаць выскалякі і банкарты?
ГАРТЭНЗ’Ё
Я гэта шчырай праўдай назаву,
Як чалавек старонні, я не блазан.
ПЕТРУЧ’Ё
Прыедзем — сам пабачыш, што і як.
Жарт жартам, бо язык жа не завязан.
Выходзяць ПЕТРУЧ'Ё, КАТАРЫНА, ВІНЧЭНЦ'Ё і СЛУГІ.
ГАРТЭНЗ’Ё
Вось гэта дык Петруч’ё, вось мастак!
Ў такога б нежанатым павучыцца,
Яго майстэрству жонкай кіраваць.
Я ж пакажу табе, мая ўдавіца,
Як з наравістых нораў выбіваць.
(Выходзіць.)
АКТ V
СЦЭНА I
Падуя. Перад домам Лючэнцё.
Уваходзяць спачатку ГРЭМ'Ё, за ім — Б'ЁНДЭЛА, ЛЮЧЭНЦ'Ё і Б'ЯНКА.
Б’ЁНДЭЛА
Мякчэй і хутчэй, сіньёр: канонік чакае.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Лячу, Б’ёндэла. Магчыма, ты цяпер спатрэбішся ім дома; пагэтаму пакінь нас.
Б’ЁНДЭЛА
Ну, не, я хачу зірнуць, як за вамі зачыняцца дзверы сабора, а тады ўжо з усіх ног пабягу да дзвярэй свайго гаспадара.
Выходзяць ЛЮЧЭНЦ'Ё. Б'ЯНКА і Б'ЁНДЭЛА.
ГРЭМ’Ё
Дзіўлюся, што няма дагэтуль Камб’ё.
Уваходзяць ПЕТРУЧ'Ё, КАТАРЫНА, ” ВІНЧЭНЦ'Ё, ГРУМ'Ё і СЛУГІ.
ПЕТРУЧ’Ё
Сіньёр, вось дзверы: гэта дом Лючэнц’ё,
А каля рынку цесця майго дом.
Я пабягу туды, а вы сустрэньце
Любоў вось тут. Спяшайцеся — бягом!
ВІНЧЭНЦ’Ё
Спачатку выпіць вы са мной павінны;
Я спадзяюся ў дом вас запрасіць,
А ў доме знойдуцца для госця віны.
(Стукае ў дзверы.)
ГРЭМ’Ё
Не чуюць: вам мацней патрэбна біць.
ПЕДАНТ выглядвае з акна.
ПЕДАНТ
Хто гэта так грукае, нібы збіраецца выламаць дзверы?
ВІНЧЭНЦ’Ё
Скажыце, сіньёр, сіньёр Лючэнц’ё дома?
ПЕДАНТ
Дома, але да яго нельга.
ВІНЧЭНЦ’Ё
А калі б хто-небудзь прынёс сотню-другую дукатаў, каб павесяліцца, то тады б можна?
ПЕДАНТ
Пакіньце вашы сотні пры сабе; пакуль я жыў, ён ні ў чым не будзе мець патрэбы.
ПЕТРУЧ’Ё
Ну, я ж казаў вам, што вашага сына ў Падуі вельмі любяць.— Вы чуеце, сіньёр? Спыніце балбатню, перадайце, калі ласка, сіньёру Лючэнц’ё, што яго бацька прыбыў з Пізы і чакае тут каля дзвярэй, каб пагаварыць з ім.
ПЕДАНТ
Ты хлусіш: яго бацька прыбыў з Падуі і глядзіць вось з гэтага акна.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Ты яго бацька?
ПЕДАНТ
Так, сіньёр, калі верыць яго маме.
ПЕТРУЧ’Ё
(да Вінчэнц'ё)
Ну, што вы на гэта скажаце? Ды гэта ж чыстае ашуканства — прысвойваць сабе чужое імя.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Схапіце гэтага нягодніка! Я ўпэўнены, што ён збіраецца абмахлярыць каго-небудзь у гэтым горадзе ад майго імя.
Вяртаецца Б'ЁНДЭЛА.
Б’ЁНДЭЛА
Бачыў іх у саборы ўдваіх. Пашлі ім бог шчаслівага плавання.— А-яй, хто ж гэта? Мой стары гаспадар Вінчэнц’ё. Цяпер мы прапалі. Усё пайшло прахам.
ВІНЧЭНЦ’Ё
(убачыўшы Б'ёндэла)
Хадзі, хадзі сюды, лежань.
Б’ЁНДЭЛА
Спадзяюся, я ад вас не залежу, сіньёр?
ВІНЧЭНЦ’Ё
Ідзі сюды, шэльма. Ці ты ўжо не памятаеш мяне?
Б’ЁНДЭЛА
Не памятаю вас? Не, сіньёр, я не магу вас памятаць хоць бы сабе і таму, што я вас з роду ў вочы не бачыў.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Як? I ты, адпеты нягоднік, ніколі ў вочы не бачыў бацьку твайго гаспадара, старога Вінчэнц’ё?
Б’ЁНДЭЛА
Як? Майго старога, высокашаноўнага гаспадара? Дык дзіва што бачыў, сіньёр: зірніце, вунь ён выглядае ў акно.
ВІНЧЭНЦ'Ё
Выглядае? Я ж табе выгляну!.. (Б'е Б'ёндэла.)
БёНДЭЛА
Ратуйце, ратуйце, добрыя людзі! Тут нейкі шалёны старац хоча мяне забіць. (Выбягае.)
ПЕДАНТ
Барані, сынок! Заступіцеся, сіньёр Баптыста.
(Адыходзіць ад акна.)
ПЕТРУЧ’Ё
Кэт, адыдземся ўбок і паглядзім, чым закончыцца гэтая валтузня.
Адыходзяць убок.
Уваходзяць ПЕДАНТ, БАПТЫСТА, ТРАНЬЁ і СЛУГІ.
ТРАНЬЁ
Сіньёр, хто вы такі, што дазваляеце сабе вольнасць біць майго слугу?
ВІНЧЭНЦ’Ё
Хто я такі, сіньёр? Не, хто вы такі, сіньёр? — О бяссмертныя богі! Ах шыбенік, ах нягоднік! Шаўковая камізэлька. Аксамітныя штаны. Пурпурны плашч. Пірамідальны капялюш. О, я абкрадзены, ашуканы дурань! У той час, калі я скуплюся ў Пізе, мой сын з гэтым шалахвостам-слугою праматвае ўсё направа і налева ва універсітэце.
ТРАНЬЁ
Ды што вы, што такое?
БАПТЫСТА
Што здарылася, ці ў сваім ён розуме?
ТРАНЬЁ
Сіньёр, на выгляд вы — чалавек паважны, пажылы дваранін, а гаворка ваша выдае вас за прыдурка. Што вам да таго, калі б я насіў на сабе нават жэмчуг і золата? Дзякуючы майму багатаму бацьку я маю на гэта сродкі і нашу.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Твайму бацьку! Ах, махляр! Ён жа вырабляе ў Бергама парусы.
БАПТЫСТА
Вы памыляецеся, сіньёр, памыляецеся. Скажыце, калі ласка, як, па-вашаму, яго імя?
ВІНЧЭНЦ’Ё
Як яго імя? Ці ж я не ведаю, як яго імя? Я ж выхоўваў яго з трох гадоў: яго імя Траньё.
ПЕДАНТ
Прэч пайшоў, недарэчны асёл! Яго завуць Лючэнц’ё; ён мой адзіны сын і спадчыннік усіх маёнткаў, якія належаць мне, сіньёру Вінчэнц’ё.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Лючэнц'ё? О, ён забіў свайго гаспадара! — Вяжыце яго, загадваю вам ад імя герцага.— О, сын мой, сын мой! — Скажы, душагуб, дзе сын мой Лючэнц’ё?
ТРАНЬЁ
Паклічце сюды паліцыю!
Уваходзіць СЛУГА з ПАЛІЦЭЙСКІМ.
Вядзіце гэтага прыдурка ў турму! — Цесць Баптыста, патурбуйцеся, калі ласка, каб яго адправілі.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Адвесці мяне ў турму?
ГРЭМ’Ё
Стой, гарадавы! Ён у турму не пойдзе.
БАПТЫСТА
Не заступайцеся, сіньёр Грэм’ё; я вам кажу, што ён пойдзе ў турму.
ГРЭМ’Ё
Асцерагайцеся, сіньёр Баптыста, бо вас уцягнуць у брудную гісторыю. Магу прысягнуць, што гэта сапраўдны Вінчэнц’ё.
ПЕДАНТ
Прысягні, калі пасмееш.
ГРЭМ’Ё
Не, не пасмею.
ТРАНЬЁ
Вы, магчыма, сказалі б, што і я не Лючэнц’ё?
ГРЭМ’Ё
Не, я ведаю, што вы — сіньёр Лючэнц’ё.
БАПТЫСТА
Забірайце круцяля. У турму яго!
ВІНЧЭНЦ’Ё
Вось як у вас зневажаюць і прыцясняюць іншаземцаў.— О несусветны нягоднік!
Уваходзяць Б'ЁНДЭЛА з ЛЮЧЭНЦ'Ё і Б'ЯНКАЙ.
Б’ЯНКА
Мы загінулі! Вунь ён. Адрачыцеся ад яго, адступіцеся, інакш усе мы прапалі.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
(становячыся на калені)
Даруй мне, бацька.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Радасць ты мая.
Б'ЁНДЭЛА, ТРАНЬЁ і ПЕДАНТ выбягаюць.
Б’ЯНКА
(становячыся на калені)
Даруйце, бацька родны.
БАПТЫСТА
Дайце рады,
А дзе ж Лючэнц’ё?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Тут. Лючэнц’ё — я.
Сапраўднага Вінчэнц’ё сын сапраўдны,
Пакуль вы тут з падробным гаварылі,
Мы з вашаю дачкой к вянцу схадзілі.
ГРЭМ’Ё
Вось вам і суд, і справа, безліч сведак —
I ўсё ж вас акаўпачаць напаследак.
ВІНЧЭНЦ’Ё
А дзе ж нягоднік Траньё, дзе той бусел,
Які мне так нахабна ў вочы хлусіў?
БАПТЫСТА
Вы ці не Камб’ё маеце на ўвазе?
Б’ЯНКА
Ваш Камб’ё стаў Лючэнц’ё; я ў адказе.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Зрабіла гэта ўсё адно каханне:
Я дзеля Б’янкі стаў слугою Траньё,
А Траньё ў горадзе для ўсіх быў мною,
I я, сіньёры, назаўжды, навек
Пакаштаваў жаданага спакою:
I шчасця: я — жанаты чалавек!
Даруйце, бацька, Траньё: ён, нявінны,
Стараўся як мага для твайго сына.
ВІНЧЭНЦ’Ё
А пры сустрэчы я ўсё ж расквашу нос таму нягодніку, што хацеў мяне пасадзіць у турму.
БАПТЫСТА
(да Лючэнц'ё)
Паслухайце, сіньёр, як жа гэта вы павянчаліся з маёй дачкой без майго дазволу?
ВІНЧЭНЦ’Ё
Не турбуйцеся, сіньёр Баптыста, мы з вамі паладзім. Але я спачатку хачу расквітацца за такія кпіны.
(Выходзіць.)
ЛЮЧЭНЦ’Ё
(да Б'янкі)
Не хвалюйся, Б’янка: твой бацька не будзе доўга сердаваць.
Выходзяць ЛЮЧЭНЦЁ і Б'ЯНКА.
ГРЭМ’Ё
Пайду і я, бо на чужым вяселлі
Не выпіўка, як кажуць, а пахмелле.
(Выходзіць.)
Выходзяць наперад ПЕТРУЧ'Ё і КАТАРЫНА.
КАТАРЫНА
Пойдзем за імі, гаспадар, паглядзім, чым скончыцца ўся гэтая шуміха.
ПЕТРУЧ’Ё
Пойдзем, але спярша пацалуй мяне, кошачка.
КАТАРЫНА
Што,— пасярод вуліцы?
ПЕТРУЧ’Ё
А ты што, саромеешся мяне?
КАТАРЫНА
Хай бог крые, сіньёр,— не, але я саромеюся цалавацца.
ПЕТРУЧ’Ё
Ах, так? Назад! — Гэй, чуеш, чмут, дамоў!
КАТАРЫНА
Не, не, не трэба, мілы. Пацалую.
ПЕТРУЧ’Ё
Вось і цудоўна, кіска, і — даволі.
Хоць позна, а ўсё ж лепей, чым ніколі.
Выходзяць.
СЦЭНА II
Падуя. Пакой у доме Лючэнц'ё. Вясельны стол.
Уваходзяць БАПТЫСТА, ВІНЧЭНЦ'Ё, ГРЭМ'Ё, ПЕДАНТ, ЛЮЧЭНЦ'Ё, Б'ЯНКА, ПЕТРУЧ’Ё, КАТАРЫНА, ГАРТЭНЗ’Ё і ЎДАВА. У якасці слуг: ТРАНЬЁ, Б'ЁНДЭЛА, ГРУМ’Ё і другія.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Пасля турбот, падману, перашкоды,
Нарэшце паміж намі мір і згода,
Цяпер, калі нам шчасце лёс падкіне,
I усміхнуцца б час былому дзіву.
Вітай жа свёкра, жонка-гаспадыня,
Як я — цясця, сардэчна і пачціва.
Швагерка Катарына, брат Петруч’ё
I ты, Гартэнз’ё з любай удавой,
I ўсе — бярыце дам сваіх пад ручку,
I, проша да стала, каб пір — гарой.
Сядайце, і завершым нашы справы.
Расправай над гарою рознай стравы.
ПЕТРУЧ’Ё
Нам — што? Хутчэй засесці ды пад’есці.
БАПТЫСТА
Гасцінны горад — Падуя, зяцёк.
ПЕТРУЧ’Ё
I людзі ў ім гасцінныя, цясцёк.
ГАРТЭНЗ’Ё
Хай будзе так, але ж каб не напіцца.
ПЕТРУЧ’Ё
Дальбог, Гартэнз’ё за ўдаву баіцца
УДАВА
Сіньёр, паверце: я не з баязлівых.
ПЕТРУЧ’Ё
Разумніца, а ўсё ж і не змаглі вы
Уразумець, што ён трымціць за жонку.
УДАВА
Відаць, вам жонка ўелася ў пячонку.
ПЕТРУЧ’Ё
Уедліва.
КАТАРЫНА
Аб чым у вас гаворка?
УДАВА
Мы з ім сышліся.
ПЕТРУЧ’Ё
Спарыліся? Горка!
А што нам скажа наш маладажон?
ГАРТЭНЗ’Ё
Петруч’ё, твой язык нібы ражон.
Сышліся ў поглядах: — яна сказала.
ПЕТРУЧ’Ё
I толькі? Для такіх дзябёлых мала.
(Да ўдавы.)
Цалуйце мужа, калі ён вам любы.
КАТАРЫНА
Наконт чаго вы буркнулі праз зубы
Пра жонку і пячонку?
УДАВА
Пра мужчын:
Наш мерыць нас, жанчын, на свой аршын,
А ваш, апёкшыся на наравістай,
Гатоў усіх жанчын праводзіць свістам.
Вось я куды цаляла.
КАТАРЫНА
Ў неба пальцам.
УДАВА
О не,— у вас.
КАТАРЫНА
Эй, ты, куцця з закальцам.
Сама нябось з душком.
ПЕТРУЧ’Ё
У нос ёй, Кэт!
ГАРТЭНЗ’Ё
Лупі ёй, удава.
ПЕТРУЧ’Ё
Вось і канцэрт:
Іду ў заклад, што Кэт наколе дроў.
ГАРТЭНЗ’Ё
А муж нашто?
ПЕТРУЧ’Ё
На тое ж. Будзь здароў! (П'е за Гартэнз'ё.)
БАПТЫСТА
(да Грэм'ё)
Дасціпнікі, сусед,— вось тая двойка.
ГРЭМ’Ё
Бадуцца бойка, чуючы папойку.
Б’ЯНКА
Бадуцца? Недасціпна і няўдала;
На вашым месцы я б пажартавала:
Басціся мусіць той, хто носіць рогі,
Напрыклад,— вы, знаток мастацтваў строгі.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Гром смеху разбудзіў у сына жонку.
Дзе й сон падзеўся.
Б’ЯНКА
Гэта я спрасонку.
Гром разбудзіў, але не напалохаў,
І я ізноў засну.
ПЕТРУЧ’Ё
Не будзе сну.
Хто ў бой палез, стральнуўшы хоць бы ў неба,
Павінен паспытаць вайну, як хлеба.
Б’ЯНКА
Дык што ж я — дзіч? Цяцера ці глухар?
Вы цэльцеся, смакуйце новы жарт,
Што раніць чэсць глыбей, чым стрэлы — цела,
А я з куста — пырх-пырх і паляцела.
Выходзяць Б'ЯНКА, КАТАРЫНА і ЎДАВА.
ПЕТРУЧ’Ё
Аперадзіла стрэл.— Як справы, Траньё?
Па гэтай кнігаўцы і ты цаляў
Ды схібіў, брат. Дык вып’ем, як дваране,
За ўдачу тых, хто колісь маху даў.
ТРАНЬЁ
Як з ланцуга спусціў мяне Лючэнц’ё:
Ганчак жа гоніць звера на лаўца.
ПЕТРУЧ’Ё
Дасціпна параўнаў, ажно пячэцца.
ТРАНЬЁ
Сіньёр, вы ж не для краснага слаўца
Так завіхаліся і палявалі
Ды, кажуць, не зусім утаймавалі.
БАПТЫСТА
Петруч’ё, чуеш? — Траньё вас падстрэліў.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Прымі падзяку, добры мой штукар.
ГАРТЭНЗ’Ё
Прызнайцеся, што ён удала цэліў.
ПЕТРУЧ’Ё
Драпок — далёка не смяротны ўдар.
Аднак іду ў заклад — адзін на дзесяць —
Я ранены, а вы разбіты ў пух.
БАПТЫСТА
Зяцёк Петруч’ё, годзе куралесіць:
Наруга ваша горш за ўсіх наруг.
ПЕТРУЧ’Ё
О, я не згодзен. Каб не быць у крыўдзе,
Давай пашлём па жонак пасланцоў,
I той, чыя паслухае і прыйдзе
На выклік мужа, той без лішніх слоў
Бярэ заклад, які мы тут паставім.
ГАРТЭНЗ’Ё
Я згодны. Колькі ставіш?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Дваццаць крон.
ПЕТРУЧ’Ё
Як, дваццаць крон? Бяры, сіньёр, разгон.
За сокала, за выжла ставяць столькі,—
За жонку ж — болей у чатыры столкі.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Хай будзе сто.
ГАРТЭНЗ’Ё
Даволі.
ПЕТРУЧ’Ё
Ціснем рукі.
ГАРТЭНЗ’Ё
Хто пачынае?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Я — і без панукі.—
Б’ёндэла, чуеш? Клікні гаспадыню.
Б'ЁНДЭЛА
Іду. (Выходзіць.)
БАПТЫСТА
За Б’янку я пастаўлю палавіну.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Не трэба, цесць. I ў бацькі крон не мала.
Вяртаецца Б'ЁНДЭЛА.
Ну што? Ідзе?
Б’ЁНДЭЛА
Сіньёра вам сказала,
Што размаўляе і прыйсці не можа.
ПЕТРУЧ’Ё
Занятая размовамі? Мой божа!
Які адказ!
ГРЭМ’Ё
А што ж: старыя песні,
Дай бог, каб вам і гэтакі прынеслі.
ПЕТРУЧ’Ё
Я веру, Кэт пакорна мне адкажа.
ГАРТЭНЗ’Ё
Б'ендэла, друг, па службе патранажа
Яшчэ разок прайдзіся на тэрасу
I папрасі ўдаву прыйсці адразу.
ПЕТРУЧ’Ё
«І папрасі». Пры гэтакай пашане
Якая б не прыйшла?
ГАРТЭНЗ’Ё
Без выскаляння!
Да вашай і пашана не прыстане.
Уваходзіць Б'ЁНДЭЛА.
Ну як, а жонка дзе?
Б’ЁНДЭЛА
Там на дыване.
Гаворыць: «Ну й дзівак жа мой жаніх».
Не пойдзе. Вам сказала йсці да іх.
ПЕТРУЧ’Ё
Што больш, то горш. «Не пойдзе». Ох ты, гора!
Якая неслуш! Ну, такой бяды.—
Эй, Грум’ё,— куляй да маёй сіньёры,
Скажы — я загадаў прыйсці сюды.
ГРУМ'Ё выбягае.
ГАРТЭНЗ’Ё
Адказ вядомы.
ПЕТРУЧ’Ё
Што?
ГАРТЭНЗ’Ё
I не скранецца.
З наседжанага месца.
ПЕТРУЧ’Ё
Ёй суфлёр
Больш не спатрэбіцца.
БАПТЫСТА
Мой бог! Зірніце — прэцца!
Уваходзіць КАТАРЫНА.
КАТАРЫНА
Вы мелі ласку клікаць, мой сіньёр?
ПЕТРУЧ’Ё
А дзе ж сястрыца і ўдава Гартэнз’ё?
КАТАРЫНА
Гамоняць у гасцінай ля каміна.
ПЕТРУЧ’Ё
Схадзі пакліч сюды, а іх прэтэнзій
Не слухай. Клінне вышыбаюць клінам.
Гані ў каршэнь, не пойдуць — валачы.
Скачы, каток, хутчэй, хутчэй скачы!
КАТАРЫНА выходзіць.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Вось дзіва, калі ёсць яны на свеце.
ГАРТЭНЗ’Ё
А што вяшчуе гэты дзіўны цуд?
ПЕТРУЧ’Ё
Мір, згоду, цішыню, любоў і дзеці,
Трывалую сям’ю і правы суд
Главы сям’і і да главы пашану,
А карацей — шчаслівы быт, як рай.
БАПТЫСТА
Дык будзь шчаслівы, зяць мой паважаны,
Ты ў выйгрышы, а я не скупердзяй.
К іх пройгрышу прыбаўлю тысяч дваццаць.
Дачка другою стала — і пасаг
Павінен быць другім.
ПЕТРУЧ’Ё
Сіньёры, братцы,
Я выйгрыш свой у вас жа на вачах
Хачу законна ўзяць і без машэнства,
I пакажу з узораў лепшы ўзор
Яе пакорнасці і паслушэнства.
Ды вось яна — вядзе шумлівы хор
Паклонніц непакорнасці жаночай.
Уваходзяць КАТАРЫНА з Б'ЯНКАЙ і ЎДАВОЮ.
Кэт, ах, які ў цябе нягеглы ўбор!
Скінь на падлогу гэты брыль-збаночак.
КАТАРЫНА скідае капялюшык і кідае яго на падлогу.
УДАВА
Дай бог мне не пачуць такі дакор
Ад мужыка ніколі. Гэта ж дурасць!
Б’ЯНКА
(Катарыне)
Фэ, сорам! Што ты годзіш ліхачу?
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Паверце, што і я таго ж хачу
Ад вашай найпакорнейшай натуры.
Упартасць ваша мудрая і тон
Мне сёння абышліся ў сотню крон.
Б’ЯНКА
У сотню крон? Як гэта легкадумна
Такую суму ставіць! Слухаць сумна.
ПЕТРУЧ’Ё
Кэт, навучы ты гэтых непакорных
Іх абавязку: што такое муж,
I як ім шанаваць мужоў законных,
Каб муж быў муж і да ўсяго дасуж.
УДАВА
Нас павучаць? Вучыце лепш прыдворных.
ПЕТРУЧ’Ё
Кэт, не марудзь. З яе вось і пачні.
УДАВА
О, не!
ПЕТРУЧ’Ё
Пачне! Ну, Кіска, драпані!
КАТАРЫНА
Шаноўная, не злуй, не пырскай слінай.
Навошта ж соль у прымачку да ран
Твайго ж гаспадара і сем’яніна?
Гнеў точыць прыгажосць, як снег — туман.
Ён можа зганьбіць і зняславіць мужа
Ды і ў вачах усіх прынізіць вас.
Благая жонка, што благая лужа,
Дзе свой «тавар» купае свінапас,
А не ручай — крыштальная крыніца,
З якой са смагі кожны рад напіцца.
Мой муж — мой гаспадар і абаронца,
Мой дабрабыт, апека, светач мой.
Я сплю, а ён устаў яшчэ да сонца,
Унурыўся ў работу з галавой.
Каб я ні ў чым ні ў будні, ні ў нядзелі
Не ведала нястачы ані-ні,
Ён, цягавіты, «ў дзеле» ці «пры дзеле»,
Як чорны вол у плузе дзень пры дні.
Пакуль я паняй кволюся ў пярынах,
Ён, мой руплівы, згоніць сем патоў,
I за старанне шчырае даніну
Ад жонкі патрабуе ён, як доўг,
Адзінае — любоў яе, пакорнасць —
Мізэрны мінімум за свой мазоль.
А мы ў падзяку — што? Капрызы, гордасць.
I точым, точым, як тканіну моль.
Мы забываемся — і гэта дрэнна! —
Плебеі мы. I вучыць нас закон:
Плебей — слуга пакорны суверэна.
А хто наш суверэн? Вядома ж, ён —
Наш муж. I непакорных волі мужа
Мы з поўным правам можам тут назваць
Адступніцамі таінства замужжа.
А што да вас, шаноўная ўдава,
То я заўважу: трэба мець сумленне
I сварак пазбягаць. Навошта бой
Там, дзе нам, жонкам, лепш бы на каленях
Маліцца за сямейны супакой!
Хацелі б роўнасці і раўнапраўя,
Каб казыраць, як тузам з рукава?
Дык сам жа бог супроць у гэтай справе,
А разам з боскай воляй — і царква.
Любіць пакорліва, самааддана —
Наш абавязак. Адкажыце: чым
Фарсіць нам перад сілаю тытана,
Затоенай у мускулах мужчын?
Што нашы плечы, рукі, нашы спіны
У параўнанні з ёю? Мякіш. Мы
Сваю пяшчотнасць і любоў павінны
Дарыць мужам, і гэты дар — нямы.
Упартыя, мы слабыя, сястрыцы,
I я была свавольнаю наўздзіў —
Куслівай, злой і горкай чамярыцай,
А зараз — хоць к скуле мяне кладзі.
Я зразумела з часам: нашы пікі —
Салома. Гонар наш і наравы —
Пустая мітусня, пустыя ўпікі.
Замашкі ўсе на роўныя правы —
То ж мімікрыя нашага бяссілля.
Мы сыкаем і лезем на ражон,
А джаліць чым? Падрэзана ў нас крылле.
Дык зложым іх да ног сваіх мужоў
I змірымся. Ну, вось і ўвесь урок,
Які нам трэба ведаць назубок.
ПЕТРУЧ’Ё
Вось гэта жонка! Лепшы скарб на свеце.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Твая ўзяла. Шануй і шчасця зыч.
ВІНЧЭНЦ’Ё
Прыемна ба.чыць паслушэнства ў дзецях.
ЛЮЧЭНЦ’Ё
I непрыемна, калі жонка — сыч.
ПЕТРУЧ’Ё
Кэт, нам пара з табой «на бакавую» —
Ты прамахнуў, Лючэнц’ё,— паспяшыў;
Цаляў па роўнай, а схапіў крывую —
Наругу, злую,— вось каб я так жыў.
Не ўсё, брат, сонейка, што слепіць вочы.
Хай бог пашле вам асалоду ўночы.
Выходзяць ПЕТРУЧ'Ё і КАТАРЫНА.
ГАРТЭНЗ’Ё
Ну — пара: кошачка і кот падласы!
ЛЮЧЭНЦ’Ё
Дзіўлюся, як яна яму здалася?
Выходзяць.
Сон у Іванаву ноч
Пераклад Алеся Разанава
Дзейныя асобы:
ТЭЗЕЙ, герцаг Афінскі
ЭГЕЙ, бацька Герміі
ЛІЗАНДР, ДЗЯМЕТРЫЙ } кахаюць Гермію
ФІЛАСТРАТ, маршалак цырымоній і гульняў пры двары Тэзея
ХВІГА, цясляр
ЗЭДЛІК сталяр
МАТАВІЛА, ткач
ДУДКА, наладчык арганных мяхоў
ХРАПА, бляхар
НЕДАЕДАК, кравец
ІПАЛІТА, царыца амазонак, нарачоная Тэзея
ГЕРМІЯ, кахае Лізандра
АЛЕНА кахае Дзяметрыя
АБЯРОН, цар эльфаў і феяў
ТЫТАНІЯ, царыца эльфаў і феяў
ПУК, альбо ГАРЭЗА РОБІН, эльф
ДУХМЯНЫ ГАРОШАК, ПАВУЦІНКА, МАТЫЛЁК, ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА } эльфы
Іншыя ЭЛЬФЫ і ФЕІ са світы Абярона і Тытаніі
СВІТА Тэзея і Іпаліты
Месца дзеяння: Афіны і лес непадалёку.
ДЗЕЯ I
З’ЯВА I
Афіны, палац Тэзея.
Уваходзяць ТЭЗЕЙ, ІПАЛІТА, ФІЛАСТРАТ і СВІТА.
ТЭЗЕЙ
Да нашага вяселля, Іпаліта,
Рукой падаць. Чатыры дні — й Купалле.
Але павольна ветах растае
I замінае спраўджвацца жаданням,
Бы тая скнара-мачаха ў маёнтку
Ліпіць, рыпіць, а пасынку — трывай.
ІПАЛІТА
Чатыры дні пяройдуць шпарка ў ночы,
Чатыры ночы зачаруе сон,
I маладзік, бы лук срабрысты, гожа
Прарэжацца ў нябёсах і азорыць
Наш урачысты шлюб.
ТЭЗЕЙ
Гэй, Філастрат,
Шыбуй і раскатурхай нашу моладзь,
Гульні гарэзнай горан распалі,
Няхай нуда пляцецца на хаўтуры:
Няма ў нас месца гэтакім гасцям.
ФІЛАСТРАТ выходзіць.
Ах, Іпаліта, у вайне з табою
Тваё каханне я здабыў. За свата
Мне быў мой меч. Але вяселле наша
Згуляем мы на іншы лад: любоўна,—
У баляваннях, досціпах, гульні.
Уваходзяць ЭГЕЙ, ГЕРМІЯ, ЛІЗАНДР і ДЗЯМЕТРЫЙ.
ЭГЕЙ
Будзь баславёны, герцаг наш Тэзей!
ТЭЗЕЙ
Здароў, Эгей!.. Што скажаш, дабрадзею?
ЭГЕЙ
Абураны, я скардзіцца прыйшоў —
На Гермію, дачку сваю. Дзяметрый!
Хадзі сюды! Вось гэты чалавек
Мной, вашамосць, ёй мужам абяцаны.
I ты хадзі, Лізандр! А гэты
Абваражыў душу яе нахабна.
Ты, ты, Лізандр! Ты вершы ёй складаў,
Даваў і браў любоўныя цыдулкі,
Ты па начах пад вокнамі ў яе
Ціліўкаў ёй пра вечнае каханне.
Ты захапіў дзявоцкае ўяўленне,
Ёй дорачы то кудзер свой, то кветкі,
То спражкі, то пярсцёнкі, то ласункі,
То цапстрыкі ўсялякія — усё,
Што цноце неспрактыкаванай міла.
Ты сэрца выкраў у маёй дачкі,
Перавярнуў пакору даччыную
Ў зацятую нязгоду. Вашамосць,
Калі вось тут, перад абліччам вашым,
Яна й цяпер адмовіцца ад шлюбу
З Дзяметрыем — прашу: хай падтрымае
Мяне бацькоў афінскіх прывілея;
Яна — мая, і я над ёю ўладны,
Таму яе аддам, як і рашыў,
Дзяметрыю, а не — тады на згубу,
Як гэта і прадбачыцца ў законе.
ТЭЗЕЙ
Ты чуеш, Гермія? Чуй, мілае дзяўчо —
Быць для цябе павінен бацька богам,
Што даў табе жыццё і прыгажосць:
Ты для яго нібы фігурка з воску...
I гэта ў яго моцы — зберагчы
Альбо не зберагчы яе... Дарэчы,
Дзяметрый чалавек надзвычай годны.
ГЕРМІЯ
Таксама і Лізандр.
ТЭЗЕЙ
Лізандр таксама.
Ды бацькаў голас не за ім, таму
Прыгоднейшым назваць другога трэба.
ГЕРМІЯ
О каб жа паглядзець мой бацька мог
Вачмі маімі!..
ТЭЗЕЙ
Лепш было б, калі
Ягонымі вачамі ты глядзела.
ГЕРМІЯ
Даруйце, ваша светласць, я сама
Не ведаю, адкуль бяру адвагу
І як мне сціпласць не затуліць рот
Пры ўсіх казаць, што думаю ціхмяна,—
Дазвольце мне даведацца усё ж
Найгоршае, што мне наканавана,
Калі я за Дзяметрыя не выйду.
ТЭЗЕЙ
Цябе чакае смерць... Альбо навекі
Цябе адлучаць ад сябрыны нашай.
Таму перапытай свае жаданні,
Пачуй, што скажа маладая кроў,
Перш чым бацькоўскай волі запярэчыць.
Няўжо табе захочацца надзець
Манаскі ўбор, замкнуцца ў цёмнай келлі,
Век звекаваць пустэльніцай бясплоднай,
Маркотны месяц славячы маркотна?!.
Хто, ўтаймаваўшы кроў, ахвяраваў
Сябе дзявоцтву — тройчы баславёны;
Ды ўсё-такі, парфумай стаўшы, ружа
Шчасліўшая за тую, што расце,
Цвіце і памірае нечапанай.
ГЕРМІЯ
I я так аджыву, так адцвіту
I так памру, сваёй дзявоцкай волі
Перад ярмом прымусу не скарыўшы.
ТЭЗЕЙ
Разваж рупліва, і ў купальскі дзень —
У дзень, які пячаткай запаветнай
Мяне з маёй каханаю змацуе,—
Рыхтуйся, зрэшты, ці пайсці на смерць
За непакору бацькавай уладзе,
Ці абвянчацца з тым, каго ён выбраў,
Ці асудзіць прад алтаром Дыяны
Сябе на пажыццёвы манастыр.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Злагодзься, Гермія! А ты, Лізандр,
З маім бясспрэчным правам пагадзіся.
ЛІЗАНДР
Цябе, Дзяметрый, бацька любіць — ты
Жаніся з ім, а мне й дачкі даволі.
ЭГЕЙ
Жартуеш ты, а мне ўсё ж любы ён,
I любасці ўся спадчына належыць.
Дачка мая, і права на яе
Я аддаю Дзяметрыю ахвотна.
ЛІЗАНДР
О валадар! Як ён, я радавіты,
Як ён, багаты, дый мацней кахаю,
І доляю ласкавай, як і ён,
Надзелен шчодра, нат шчадрэй, магчыма,
I самае галоўнае прытым,
Што я дзівоснай Герміяй каханы!
Чаму ж тады я адступіцца мушу?!.
Зусім нядаўна — я скажу як ёсць —
Дзяметрый заляцаўся да Алены,
Нядаравай дачкі: ў сваё сіло
Злавіў яе, збіў з тропу, і дзяўчына,
Кахаючы, ў агні цяпер гарыць,
I не знаходзіць месца, і малітвы
Шалёныя шле гэтаму чмуту.
ТЭЗЕЙ
Я чуў таксама тое-сёе, нават
Пагутарыць з Дзяметрыем збіраўся.
Але, заняты клопатамі ўсімі,
Адклаў размову. Дык хадзем цяпер
Са мной, Дзяметрый, ты, Эгей, таксама:
Мне вас абодвух трэба паўшчуваць.
Ты ж, Гермія, старайся так схіліць
Свае пачуцці, каб яны супалі
З намерам бацькі. Бо інакш...
Інакш стары закон нелітасцівы,
Змякчыць які і мы не маем права,
Табе рыхтуе смерць ці шлюб самоты.
Што, Іпаліта? Што, мая душа?!.
Ідзём ужо. I вы са мною разам.
Я вам павінен штосьці даручыць
Да дня ўрачыстага, параіцца пра штосьці,
Што вас абодвух тычыцца надзвычай.
ЭГЕЙ
Мы рады слугаваць вам, вашамосць!..
ТЭЗЕЙ, ІПАЛІТА, ЭГЕЙ, ДЗЯМЕТРЫЙ і СВІТА выходзяць.
ЛІЗАНДР
Чаму збляднела мілая мая?
Чаму завялі ружы яе шчокаў?
ГЕРМІЯ
Таму, відаць, што не абмыла іх
Вачэй маіх захмараных залева.
ЛІЗАНДР
Усё, што чуў я і што сам чытаў
У казках ці ў паданнях, гаварыла:
Гасцінцам роўным не ідзе каханне.
Альбо не супадае радавод...
ГЕРМІЯ
Ах, злыбеда! Гара даліну лашчыць.
ЛІЗАНДР
Альбо гады няроўныя...
ГЕРМІЯ
Ах, сорам!
Мілуецца пялёстак з сівізною.
ЛІЗАНДР
Альбо выборы твораць сваякі...
ГЕРМІЯ
Ах, чорны дзень! Кахаць чыімсьці зрокам.
ЛІЗАНДР
Калі ж тут акурат усё — вайна,
Бяда і смерць каханню пагражаюць
I робяць яго хісткім, як усклік,
Як цень — міготкім і як сон — кароткім.
Так бліскаўка, успыхнуўшы ўначы,
Раззеўрыць гнеўна долы і нябёсы,
Але раней, чым выгукнеш: «Глядзі!» —
Яе ўжо зяпа цемры паглынае...
Ўсё яркае кароткі мае век.
ГЕРМІЯ
Калі такая зорка ў закаханых —
Пакутаваць, трываць замахі зла,
Прывучымся і самі да трывання.
Ідзе каханне па цярністай сцежцы,
А летуценні, мары, уздыханні
I слёзы — спадарожніцы яго.
ЛІЗАНДР
Ты праўду кажаш... Слухай зараз пільна:
Ёсць цётухна ў мяне, яна ўдава,
Заможная прытым, дзяцей не мае,
За сем вялікіх вёрстаў ад Афін,
Калі браць нацянькі, яе сядзіба.
Я для яе — нібыта родны сын.
Напэўна, мы там зможам павянчацца.
Туды законы наскія дапяць
Не здолеюць. Калі мяне кахаеш,
Дык выкрадайся з дому заўтра ўноч...
А за вярсту ад горада, у лесе,
Там, дзе цябе аднойчы напаткаў,
Прыгадваеш, калі з Аленай разам
Вы раніцу маёвую ўслаўлялі,—
Там буду я чакаць.
ГЕРМІЯ
Лізандр, мой дружа!
Я лукам Купідонавым найдужым,
Яго стралой найвострай залатой,
Венерынай галубкаю святой,
Усім, у чым бярэ каханне сілу,
Тым вогнішчам, якое ахапіла
Царыцу Карфагенскую, калі
Траянец адплываў на караблі,
Ўсёй здрадаю мужчын — ніякім чынам
Зраўняцца з ёй не здолеюць жанчыны,—
Клянуся: я прыйду на месца тое,
Не баючыся цемрадзі лясное.
ЛІЗАНДР
Трымайся клятвы! Вунь ідзе Алена.
Уваходзіць АЛЕНА.
ГЕРМІЯ
Куды ідзеш, Алена-мілавіца?
АЛЕНА
Я мілавіца? О, пакінь цвяліцца.
Не мной Дзяметрый звабіўся ахвоча.
Як зоркі, ясна ззяюць твае вочы,
У жаваранка не званчэйшы голас,
Калі квітнее глог і спее колас.
Была б краса заразлівай — не ўтою,—
Хацела б заразіцца я тваёю.
Усё ў цябе пераняла б рупліва —
I бляск вачэй, і гукаў пералівы.
Валодала б я светам — аддала б
Усё табе, сабе яго ўзяла б.
Адкрый сакрэт, якою варажбою
Дзяметрыя звяла ты за сабою?
ГЕРМІЯ
Ласкавы ён тады, калі я ў злосці.
АЛЕНА
А я ўсміхаюся — злуецца ён чагосьці.
ГЕРМІЯ
Кляну яго — ён яшчэ больш кахае.
АЛЕНА
Малю яго — ён, як сцяна глухая.
ГЕРМІЯ
Хіба ў ягоных шалах я віною?
АЛЕНА
Твая краса. Ах, каб яна маёю
Была...
ГЕРМІЯ
Суцешся! Навіна такая:
Адгэтуль я з Лізандрам уцякаю.
Пакуль каханне стукалася квола,
Бы райскі сад, квітнела ўсё наўкола,
Але ўвайшло — і ўраз усё падсекла,
I неба перакульваецца ў пекла.
ЛІЗАНДР
Табе даверым нашу таямніцу:
Ледзь у люстэрках вадзяных зальсніцца
Аблічча срэбрагожае Дыяны
I жэмчугам абросяцца паляны,
У час, які любоўнікам спрыяе,
Мы выйдзем з брамы гэташняга раю.
ГЕРМІЯ
I ў лесе, дзе з табой за ўцеху мелі
Ляжаць на ложку з дзятлінкі і хмелю
I ў сэрцы песціць маладыя мроі,
Лізандр мяне сустрэне той парою.
Калі павернем ад Афін галовы,
Хай новы свет дае сяброў нам новых.
Перажагнай нас ад ліхіх напасцяў,
I хай табе з Дзяметрыем пашчасціць!
Бывай, Лізандр, дык памятай: да ночы
Гавець павінны нашы вочы.
(Выходзіць.)
ЛІЗАНДР
I я пайшоў... Алена, мне здаецца,
Дзяметрый да цябе наноў прыб’ецца.
(Выходзіць.)
АЛЕНА
Каму лёс шкодзіць, а каму дык мосціць.
Мы роўныя ў Афінах прыгажосцю.
Ды што з таго, калі яму зацьміла:
Што ўсім відаць, таго не бачыць мілы.
Як ён — вар’ят, у гэткім жа парадку
I я, ім засляпёная, вар’ятка.
Запэцканыя, брыдкія прадметы
Каханнем аздабляюцца ў саеты.
Яно не зрокам бачыць, але сэрцам.
I нездарма яго па даўняй мерцы
Малююць невідушчым і крылатым,
Не трэба яму розуму палаты,
Ні просты глузд. Яно — дзіця, і ўпору
Падманвацца яму ў сваіх выборах.
Як дзеці божацца адно перад адным,
Так для кахання ўсе зарокі — дым.
Пакуль Дзяметрый не падаўся ў мены,
Ён градам клятваў абсыпаў Алену.
Але дыхнула Гермія цяплынню —
I град растаў, і клятвы не ў паміне.
Скажу яму пра Гермію на вуха —
Ён рынецца за ёю што ёсць духу
У лес, у ноч. За гэту таямніцу
Удзячнасці яго куплю драбніцу.
Я дорага плачу, ды маю шмат:
Я з ім прайду туды і з ім назад.
(Выходзіць.)
З’ЯВА II
Афіны. Хата ХВІГІ.
Уваходзяць цясляр ХВІГА, сталяр ЗЭДЛІК, ткач МАТАВІЛА, наладчык арганных мяхоў ДУДКА, бляхар ХРАПА і кравец НЕДАЕДАК.
ХВІГА
Ці ўся наша сябрына ў зборы?
МАТАВІЛА
А ты зрабі пераклічку па сваім спісе, тады твар кожнага будзе відаць.
ХВІГА
Вось паімённы пералік тых, хто з усіх афінейцаў прызнаны вартым удзельнічаць у нашай інтэрлюдыі і каму выпадае ўвасобіць яе перад герцагам і герцагіняй у дзень іхняга шлюбавання, калі сцямнее.
МАТАВІЛА
Найперш, даражэнькі Пятрусь Хвіга, скажы нам, што да чаго ў гэтай п’есе, тады прачытай прозвішчы акцёраў — так і дапнеш да самай рыскі.
ХВІГА
П’еса наша называецца: Найжалобная камедыя і найтрагедыйная смерць рыцара Пірама і паненкі Фісбы.
МАТАВІЛА
Цудоўная штука, запэўніваю вас, і пры гэтым пацешная. Давай, даражэнькі Пятрусь Хвіга, выклікай акцёраў па спісе. Панове, не лезьце наперад!
ХВІГА
Я выклікаю, а вы адгукайцеся. Мікола Матавіла, ткач.
МАТАВІЛА
Я тут. Скажы, якая мне ўгатавана роля — і рухайся далей.
ХВІГА
Ты, Мікола Матавіла, увасобішся ў Пірама.
МАТАВІЛА
Хто ён такі, Пірам? Ці каханак, ці, можа, разбойнік?
ХВІГА
Каханак, які найцырымонна адбірае ў сябе жыццё за каханне.
МАТАВІЛА
Ага! Гэта адгукнецца слязьмі, калі паказацца ў поўны рост. Як я ўжо вазьмуся, няхай глядзельная зала хапаецца за вочы: я выклічу вадаспады, я ўзрушу сэрцы, я, калі на тое пайшло, лямантаваць буду. А ўсё ж такі найбольшы мой стрыжань — разбойніцкі. Грэкулеса я згуляў бы хвацка альбо такую ролю, дзе кошку раздзіраюць на шматкі, ажно ўсё верашчыць навокал.
Лупіў Пярун I Гапалон,
У дахі трун, Як медальён,
Крышыў, як тур, Прагнаўшы змрок,
Астрожны мур. Блішчаў здалёк.
Ну як, праняло? А цяпер выклікай астатніх акцёраў. Вось гэта — Грэкулесаўскі стыль, разбойніцкі. Каханак — ён слязлівейшы.
ХВІГА
Францішак Дудка, наладчык арганных мяхоў.
ДУДКА
Я тутака, Пятрусь Хвіга.
ХВІГА
Дудка, ты возьмеш на сябе Фісбу.
ДУДКА
Фісбу? А хто гэта? Хіба вандроўны рыцар?
ХВІГА
Гэта паненка, якую будзе кахаць Пірам.
ДУДКА
Не, далібог, не давайце мне жаночай ролі. У мяне ўжо вусы растуць.
ХВІГА
Гэта не мае розніцы. Ты будзеш выступаць у масцы, а гаварыць можаш самым танюткім голасам.
МАТАВІЛА
Калі знойдзецца маска, дайце мне згуляць таксама і Фісбу. Я буду красамоўнічаць жахліва танюсенькім галаском: «Хвіся, Хвіся!», «Ах, Пірам, каханак мой ненаглядны! Я твая мілая Фісба, я твая абранніца дарагая!..»
ХВІГА
Не, не... Ты згуляеш Пірама, а ты, Дудка, Фісбу.
МАТАВІЛА
Ну, добра! Падавайся далей.
ХВІГА
Беньямін Недаедак, кравец.
НЕДАЕДАК
Мы тут, пане Хвіга.
ХВІГА
Беньямін Недаедак, ты згуляеш Фісбіну матку. Тамаш Храпа, бляхар.
ХРАПА
Вось я, трасцы з хваробаю.
ХВІГА
Ты — Пірамаў бацька, а я — Фісбін бацька. Зэдлік, сталяр, табе даручаецца роля льва. Ну вось, здаецца, і ўсе асобы размеркаваны.
ЗЭДЛІК
А ці ёсць у цябе львіныя рэплікі? Калі ёсць, давай адразу, а то мне навука ідзе, як сырое гарыць.
ХВІГА
Тут і вучыць няма чаго, згуляеш без рэплік: табе давядзецца толькі рыкаць.
МАТАВІЛА
Дайце і мне льва згуляць! Я так буду рыкаць, што ў вас сэрца будзе радавацца; я так буду рыкаць, што сам герцаг скажа: «Ну-тка, хай рыкне яшчэ разок, хай рыкне яшчэ разок».
ХВІГА
Калі ты рыкнеш на ўсё горла, ты перапалохаеш герцагіню і ўсіх паненак. Яны закрычаць, а то і самлець надумаюць, а гэтага хопіць, каб нас усіх павесілі на адным дубе.
УСЕ
А-га-га, перавешаюць нас усіх — і квіта.
МАТАВІЛА
Святая праўда, сябры. Калі мы ў пух і прах перапалохаем мамзэляў, дык лепшае платы і шукаць не давядзецца. Але я так расчулю свой арган, што буду рыкаць, як галубяня ў гняздзечку, я буду рыкаць, як той салавейка ў садзе.
ХВІГА
Апроч Пірама, табе і гуляць нікога нельга, бо Пірам — пісаны прыгажун, кавалер на ўсе сто, з манерамі, выкшталцоны, словам, цюцелька ў цюцельку такі, як ты... Табе проста на раду напісана гуляць Пірама.
МАТАВІЛА
Згода, пераканалі, я бяруся. А ў якой барадзе з ім выстаўляцца?
ХВІГА
У якой хочаш.
МАТАВІЛА
Дык я зарэкамендую яго з барадой саламянага колеру, альбо з вогненна-рудою, альбо нават з пурпуроваю, альбо, лепш за ўсё, з барадой па-натуральнаму жоўтай, ну, як французская крона.
ХВІГА
Французская карона?!. Да твайго ведама, асобныя прадстаўнікі французскай кароны зусім безвалосыя, і табе, у такім разе, давялося б гуляць з паголенай пысай... Шаноўныя панове, калі ласка, вось вашы ролі. I пры гэтым прашу вас, малю і заклінаю, каб да заўтрашняй ночы ўсё ведалі назубок. А заўтра ноччу мы спаткаемся ў замкавым лесе, за вярсту ад горада: там і наладзім пры месяцовым асвятленні сваю рэпетыцыю. Бо сабярыся ў горадзе — прычэпяцца розныя разявакі, салапякі, расплявузгаюць загадзя аб нашым намеры. За гэты час я складу спіс рыштунку для нашага спектакля. Яшчэ раз нагадваю — не падвядзіце.
МАТАВІЛА
Прыйдзем, пра што гаворка. Збяромся і прарэпеціруем свае ролі на ўлонні прыроды бязбоязна і бессаромна. Каб нам не пляснуцца тварам у гразь — трэба старацца. Да скорай сустрэчы!
ХВІГА
Сустрэча — каля Старога дуба.
МАТАВІЛА
Добра. Са скуры павылузваемся, а будзем на месцы.
Выходзяць.
ДЗЕЯ II
З’ЯВА I
Лес непадалёку ад Афін.
Уваходзяць з аднаго боку ФЕЯ, з другога — ПУК.
ПУК
А, фея! Мой паклон! Куды ідзеш?
ФЕЯ
Цераз яр і гушчар,
Курганоў чараду,
Праз шырокі абшар,
Праз агонь і ваду —
Я лунаю безупынна,
Абганяю месяц плынны.
Я служу царыцы феяў,
Перад ёю росы сею.
Вартавыя-першацветы
Увабраліся ў саеты:
Іх рубіны, быццам сіта,
Цэдзяць водар самавіты.
Я з жамчуговых росаў гаю
Ім завушнічкі ў вушкі паўдзяваю.
Ну, мужычок, бывай! Марудзіць годзе —
Сюды царыца з феямі прыходзіць.
ПУК
I цар сюды заявіцца, дарэчы,—
Дабра не будзе з гэтае сустрэчы.
Раз’ятраны, ён з ёю на нажах
З-за хлопчыка, што ходзіць у пажах
У ейнай свіце. Фея падмяніла
Яго ў цара індыйскага. Ён мілы,
Акраса світы, ўсе ў яго ўлюбёны,
Аж зайздрыкі хапаюць Абярона.
З сабою мець яго ён хоча — страх!
Каб разам з ім бадзяцца па лясах.
Але царыца ўпарціцца-такі,
З ім бавіцца, пляце яму вянкі.
Цяпер дзе ні сустрэнуцца міжволі —
Ў гаі зялёным, ці на голым полі,
Ці на паляне зорнай, ці над рэчкай,—
Між імі гэткая закручваецца спрэчка,
Што небаракі-эльфы стрымгалоў
Хаваюцца пад шапкі жалудоў.
ФЕЯ
Як я гляджу, дык ты, па ўсіх прыкметах,
Той дух свавольны, што пужае гэтак
Дзяўчат знянацку, дотыкам ці ўскрыкам,
Збівае падарожных з панталыку,
Той, што здымае ў гладышах смятанку,
Што маслу збіцца не дае ў біянках,
Што адбірае дрожджаў моц у піва,
Ўпарожне круціць жорны ўсім надзіва,
Хто ж яго кліча «даражэнькі Пук» —
Таму ён і памочнік, і сябрук.
Дык ты Гарэза Робін?
ПУК
Угадала.
Бадзяга я начны, штукар удалы.
Сам Абярон рагоча, у гуморы,
Калі я па-кабылляму гутору
I жарабца ўзварушваю да шалу;
Ці яблыкам прыпечаным, бывала,
Стаюся ў кубку кумчыным на дне,
Яна ледзь толькі з кубка сербане —
Я шусь у губы кумчыны!.. I ўраз
На грудзі ёй выплюхваецца квас.
Альбо кабеце, што жалобіць словы,
Я ўслончыкам падамся адмысловым:
Нацэліцца яна ўмасціцца гладка —
Я з-пад яе, кабета плясь азадкам!
Закрэкча гучна, заікнецца квола,
Аж за бакі бяруцца ўсе наўкола.
I божацца гаспадары і госці:
Даўно не мелі гэткай весялосці...
Хавайся, фея! Бачыш: Абярон!..
ФЕЯ
А вунь царыца. Як няўпору ён!
Уваходзяць з аднаго боку АБЯРОН са сваёй СВІТАЙ, з другога — ТЫТАНІЯ са сваёй.
АБЯРОН
Пыхлівая Тытанія?!. I ветах
Сустрэчу нашу, мусіць, не злагодзіць.
ТЫТАНІЯ
Раўнівы Абярон?! Прэч, феі, прэч!
Мне брыдкія і твар яго, і ложак.
АБЯРОН
Стой, неслухмянка! Хто я табе — муж?!
ТЫТАНІЯ
А я хто? Ці не жонка? Ды хіба
Не пакідаў ты ўпотай царства феяў,
Каб на жалейцы ў вобразе Карына
Па днях дудзець і пра каханне баяць
Філідзе вабнай?! А цяпер нашто
Ты з Індыі далёкай заявіўся?!
Таму, што баявая амазонка,
Твая сяброўка ў чабатках прыўкрасных
Шлюбуецца з Тэзеем і ты хочаш
Паслаць іх ложку радасць і памыснасць.
АБЯРОН
Саромейся! Табе хіба ўшчуваць
Мяне за сябраванне з Іпалітай,
Калі з Тэзеем водзішся сама?!
Ці ўпоцемках не ты яго звяла
Ад Перыгены, ўзятае гвалтоўна?
I ці не праз цябе ён адступіўся
Ад Эгле, Арыядны, Анціопы?
ТЫТАНІЯ
Набаяла табе ўсё гэта рэўнасць.
За цэлы год ні разу не ўдалося
У лесе, у ярах ці на пагорках,
Ля рэчкі ціхаплыннай, ля крыніцы
Ці на пясчаным беразе марскім
Пад музыку вятроў нам пакружыцца,
Каб ты не папсаваў нам нашы гульні.
Ад прыкрасці, што рупяцца дарэмна,
Вятры ўзнялі, нібыта ў помсту, з мора
Туман шкадлівы. Ён апаў — і рэчкі
Такою фанабэрыяй напоўніў,
Што тыя пазахоплівалі сушу.
Дарэмна вол ярмо цягнуў, дарэмна
Араты пот ліў: гіне збажына
Зялёнаю, вусоў не прычакаўшы.
Палеткі апусцелі, мрэ жывёла,
Адно жыруе вараннё на трупах.
Гразюкай зацягнула мурагі,
Дзе пастушкі гулялі і ў апуку,
I ў булу — сцёрся гульняў след.
Зімы чакаюць з гора бедалагі.
Начамі вусціш: не пяе ніхто.
I вось ад гневу пабляднелы месяц,
Вады ўладар, паветра завільготніў
I распладзіў раматусы без меры.
Ўсе поры года зрушыліся з месца:
I падае сівагаловы шэрань
У свежыя абдымкі пульхнай ружы.
Затое да кароны зімняй сцюжы
Вянок духмяны з веснавых бутонаў
Прычэплены на смех. Вясна і лета,
Зіма і восень, як на прадстаўленні,
Мяняюцца апраткай, і не можа
Адрозніць свет, якая дзе пара.
I ўсё праз нашы нелады і сваркі
Непамыслоты гэтыя паўсталі.
Мы — іх прычына, мы ствараем іх.
АБЯРОН
Усё ў тваіх руках, аднак. Навошта
Тытанія пярэчыць Абярону?
Прашу я толькі хлопчыка сабе.
ТЫТАНІЯ
Дарэмна ты сабе вярэдзіш сэрца,
За царства феяў не аддам дзіцёнка.
Мне яго маці жрыцаю служыла:
У водары начэй індыйскіх часам
На залатым няптунавым пяску
Сядзелі разам з ёю мы, сачылі
За лайбамі купецкімі, дасціпна
Смяяліся, калі распуснік-вецер
Вятрылы, надзімаючы, цяжарыў.
Жартуючы, яна іх пераймала:
Цяжарная ўлюбёнцам нашым, плаўна
Плыла па сушы, каб вярнуцца тут жа
З якою-небудзь драбязою ў жменях,
Бы з грузам дарагім з краёў заморскіх.
Аднак яна смяротнаю была.
Жыцця ёй каштаваў дзіцёнак мілы.
Я хлопчыка ўзгадую ёй у памяць
I ў памяць ёй не разлучуся з ім.
АБЯРОН
Ці доўга ты прабудзеш тут, у лесе?
ТЫТАНІЯ
Пакуль не павянчаецца Тэзей.
Калі ты ў гульнях нашых месяцовых
I ў карагодах хочаш браць удзел,
Прыстойна, мірна,— заставайся з намі.
А калі не — нам лепш не сустракацца.
АБЯРОН
Аддай дзіця — і я з табою ў згодзе.
ТЫТАНІЯ
Не, нізавошта. Прэч адгэтуль, феі,
Ад Абярона зноў вайною вее.
ТЫТАНІЯ са сваёй СВІТАЙ выходзіць.
АБЯРОН
Ну, што ж, ідзі! Ды з лесу ты не выйдзеш,
Пакуль я за знявагу не адпомшчу.
Сюды, мой слаўны Пук! Ты помніш,
Як слухаў я сірэну, што плыла
Па моры на дэльфіне? Так прывабна,
Так соладка яна тады спявала,
Што хвалі неўтаймоўныя аціхлі
I зоркі пазрываліся з арбіт,
Каб спеў яе паслухаць...
ПУК
Як жа, помню.
АБЯРОН
Прыкмеціў я (хоць ты не мог убачыць),
Як між зямлёй і месяцам халодным
Ляцеў тады са зброяй Купідон.
Ён цэліўся ў вясталку, што пануе
На захадзе, і так пусціў стралу,
Што здолеў бы працяць мільёны сэрцаў!
Ды палкая драціна Купідона
Ў вільготным месяцовым ззянні згасла,
I ў роздуме дзявоцкім, непарушнай,
Ішла сабе царэўная вясталка.
Але я змеціў: трапіла страла
У кветку, што з малочна-белай стала
Ураз барвовай ад любоўнай раны,—
Яе дзяўчаты называюць «чмутай».
Дык варта сокам кветкі той абпырскаць
Павекі спячаму — ўраз, як прачнецца,
Ён загарыцца палам да найпершай,
Якая ў вочы кінецца, істоты.
Знайдзі мне тую кветку — і сюды
Імчыся з ёй, хутчэй, чым праплывецца
Левіяфанам міля.
ПУК
Досыць мне,
Каб абляцець зямлю ўсю, сорак хвіляў.
(Знікае.)
АБЯРОН
Я высачу, калі засне царыца,
I ў вочы нацаджу ёй соку з кветкі.
I вось да той істоты, што найперш
Убачыцца, калі расплюшчыць вочы —
Хай гэта будзе воўк, мядзведзь,ці дзік,
Ці малпа шустрая, ці хто яшчэ,— адразу
Яна душой усёй сваёй прыліпне.
Пакуль з яе не зняты будуць чары —
А зняцца яны змогуць іншым зеллем,—
Яна аддасць мне хлопчыка без бою!..
Сюды хтось набліжаецца. Зраблюся
Я зараз незаўважным і пачую,
Пра што размову весці будуць людзі.
Уваходзіць ДЗЯМЕТРЫЙ, следам— — АЛЕНА.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Цябе я не кахаю! Адчапіся!
Дзе Гермія і дзе Лізандр? Жадаю
Яго забіць, а ёю сам забіты.
У лес яны, ты кажаш, уцяклі?!
I вось я мітушуся ў нетрах дзікіх
I сам дзічэю, Герміі ж не бачу.
Прэч! Адкасніся! Я табе чужы!
АЛЕНА
Магніт з няўмольным сэрцам — не жалеза
Ты да сябе прыцягваеш, а сэрца
Адданае, як сталь. Адкінь жа моц
Прыцягваць так — і я цягнуцца кіну.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Я заляцаюся?
Ўпадаю за табой?
Кажу табе са шчырасцю вялікай:
Не, не кахаю і кахаць не буду...
АЛЕНА
А я ў адказ кахаю ўсё мацней.
Я што сабачка. Бі мяне, Дзяметрый,—
Я толькі буду лашчыцца. Лічы
I сапраўды, што я ў цябе сабачка.
Лупцуй, хвашчы, ганьбуй, але дазволь
Ісці мне, недарэчнай, за табою...
Хіба ў тваёй душы яшчэ ёсць месца,
Ніжэйшае — а мне й такога досыць,—
Чым тое месца, што пасуе псу?!.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Не спакушай нянавісці маёй.
Мне моташна, ледзь толькі цябе ўбачу.
АЛЕНА
Мне ж моташна наўпроці — без цябе.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Ты сціпласць, мусібыць, паклала спаць,
Каб смела дом пакінуць і ўручыцца
Рукам таго, хто трызніць не табой,
Даверыўшы падшэптам цёмнай ночы
I хісткім пакручастасцям пустэчы
Скарб нечапанасці сваёй...
АЛЕНА
Твой гонар
Найлепшая ахова мне. Дзіўлюся
Я на тваё аблічча — і начы
Ужо не існуе, і тут, наўкола,
Не ноч, не пушча, а дзівосны свет,
Бо для мяне ты стаўся цэлым светам.
Ну, як жа мне казаць, што тут сама я,
Калі ўвесь свет са мною размаўляе?!.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Зашыюся я ў нетры, а цябе
Драпежнікам пакіну: хай з’ядаюць!
АЛЕНА
Ах, самы хіжы звер не гэткі жорсткі.
Што ж, уцякай! Хай казкі зменяць воблік:
Хай гоніцца за Апалонам Дафна,
За крумкачом — галубка, лань — за тыграм...
Дарэмны спех, калі ўцякае змога,
А слабасць мкне за ёю наўздагон.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Я не жадаю слухаць больш. Пусці!
А ўчэпішся за мною зноўку — ведай:
Я закатую ў гушчары цябе.
АЛЕНА
Усюды: ў полі, ў горадзе, ў бажніцы
Катуеш ты мяне,— й табе не брыдка?!
Жанчыну ува мне ты зневажаеш.
Змагацца за каханне — каляіна
Не нашая... Не мы прасіць павінны,
А нас...
ДЗЯМЕТРЫЙ выходзіць.
Я — за табой. О слодыч мук —
Займець загубу ад каханых рук.
(Выходзіць.)
АБЯРОН
Спакойнай ночы! Хутка сам, псяюха,
Ён за табой пашпарыць што ёсць духу.
Вяртаецца ПУК.
Вітанне пілігрыму! Кветка ёсць?
ПУК
Вядома. Вось!..
АБЯРОН
Давай яе сюды.
У лесе ёсць ляха, там, дзе ўсё лета
Растуць агаткі, цмен ды першацветы,
Там, дзе знаўкола паспляталі шаты
Ажына, глог, язмін і бэз кашлаты.
Прытомленая скокамі, гульнёй,
Тытанія, бывае, спіць на ёй.
Звычайна там скідаюць скуру змеі —
Апоны найдыхтоўныя для феяў.
Там я ўцаджу ёй гэты сок у вочы,
Каб яры чмур Тытанію марочыў.
Нá і табе! Па гушчарэчы, тут,
Ад дзеўкі гожай хлопец-шалапут
Хаваецца. Дык ты яму павекі
Так нашмаруй, каб твар тае паненкі
У вочы ўпаў яму. Той кавалер
На гарадскі апрануты манер.
I так, глядзі, зрабі, каб моц напалу
Яго нясцерпней, чым яе, праймала.
Сюды вяртайся зноў да першых пеўняў.
ПУК
Мой валадар, усё зраблю найпэўна.
Выходзяць.
З’ЯВА II
Другі лясны кут.
Уваходзяць ТЫТАНІЯ са сваёй СВІТАЙ.
ТЫТАНІЯ
Спярша пакарагодзьце, паспявайце!..
Пасля, на трэць хвіліны, хто куды:
Хто нішчыць чарвячкоў у кветках ружы;
Хто біцца з кажанамі — з іхніх крылаў
Пашыем нашым эльфам камізэлькі;
Хто гнаць сычоў, што вухкаюць на нас
I зеўраць з цемры. Я ж у сон хілюся.
Мяне закалышыце — дый за працу.
ПЕРШАЯ ФЕЯ
(спявае)
Гэй, вужакі, чарвякі,
Мышы, яшчаркі, макрыцы,
Разбрыдайцеся ў бакі,
Прэч ад нашае царыцы!
ХОР
Разам з намі, філамела,
Калыханку снуй умела!
Люлі, люлі, люлі-бай!
Люлі, люлі, люлі-бай!
Хай ні чары, ні пачвары,
Ні памжа, ні патарочча
Сон царыцын не сурочаць!
Спі шчасліва, спачывай!
Добрай ночы! Люлі-бай!
ПЕРШАЯ ФЕЯ
Павукі-крыжавікі,
Не пляціце павуціны,
Жабы, вожыкі, жукі,
Прэч у норы, ў твань, у ціну!
ХОР
Разам з намі, філамела,
Калыханку снуй умела!
Люлі, люлі, люлі-бай!
Люлі, люлі, люлі-бай!
Хай ні чары, ні пачвары,
Ні памжа, ні патарочча
Сон царыцын не сурочаць!
Спі шчасліва, спачывай!
Добрай ночы! Люлі-бай!
ДРУГАЯ ФЕЯ
Яна ўжо спіць. Да працы спорнай
Бяжым, ляцім!.. Хтось будзь дазорнай!
ФЕІ знікаюць. Тытанія спіць.
Уваходзіць АБЯРОН і выціскае сок з кветкі на вочы Тытаніі.
АБЯРОН
Каго ўбачыш, як прачнешся,
Тым захопішся, пратнешся.
I няхай любоўны пал
Воўк, мядзведзь, альбо шакал,
Альбо дзік з лычом-капалкай
У табе запаляць палка.
Абудзіся, як ля твару
Заварушыцца пачвара! (Выходзіць.)
Уваходзяць ЛІЗАНДР і ГЕРМІЯ.
ЛІЗАНДР
Ты знемаглася, ты прыстала дужа,
Я ж, як на тое, з тропу збіўся, дружа.
Ці не знайсці нам дзе які прыстанак
I пачакаць: хай дапаможа ранак?!
ГЕРМІЯ
Ладкуй сабе, Лізандрачка, бярлог,
А я прытнуся побач тут — на мох.
ЛІЗАНДР
I я з табой на гэтае ж радно:
Душа адна — і сховішча адно.
ГЕРМІЯ
Між намі правядзі, Лізандр мой, рыску,
Не выпадае класціся нам блізка.
ЛІЗАНДР
Ці я ў гаворцы схібіў выпадкова?!
Каханне мае розум свой і мову.
I ці не праўда, што кахання сіла
Дзве розныя душы ў адну злучыла
I змацавала гэткаю пячаткай,
Што з іх не знікне шчырасць даканчатку?!
Каб і хацеў, схлусіць бы я не змог.
Навошта нам дзяліць надвое мох?
ГЕРМІЯ
О несумненна, шчыра кажаш ты!
Згарэла б я, відаць, з сараматы,
Калі б цябе ў няшчырасці ўпікнула.
Але, мяне кахаючы, будзь чулы
І ляж, каб падзяляла нас прастора,
Як юнаку і як дзяўчыне ўпору.
Вунь там, вось гэтак. Добрай ночы, мілы!
Кахай мяне аддана да магілы!
Абое засынаюць.
Уваходзіць ПУК.
ПУК
Я абшастаў лес наўсцяж —
Дзе ж падзеўся хлопец наш,
Каб яму ўцадзіць глыбока
Сок чароўны проста ў вока?!
Цемра, ціша... Ша! Хто тут?
Хто зашыўся ў гэты кут?
Гэта ж ён, ва ўсёй акрасе,
У афінскай апранасе,
Фанабэрысты дзівак,
Што ў дзяўчыне страціў смак!..
А яна, як сірата,
Прыкарнула ля куста.
Не пасмела легчы зблізу
Каля гэтага бамбізы.
Дык праз меру яму, шэльму,
Нацаджу я соку ў бельмы
(Выціскае сок з кветкі на вочы Лізандру),
Каб ад моцы шчырых чараў
Палымнеў, нібы ў пажары,
Без аддухі й абароны...
Я ж імчу да Абярона.
(Знікае.)
Убягае ДЗЯМЕТРЫЙ, услед — АЛЕНА.
АЛЕНА
Забі мяне, але спыніся ўрэшце!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Дарэмна ты спадзеўкі ў сэрцы песціш!
АЛЕНА
Няўжо мяне ты кінеш тут, у змроку?
ДЗЯМЕТРЫЙ
Не падыходзь! Стой, дзе стаіш! Ні кроку!..
(Выходзіць.)
АЛЕНА
Я знемагаю. Ледзь плятуцца ногі.
Тым меншы плён, чым большыя вымогі.
Дзе Гермія? Шчаслівай, што ёй морак,
Калі ў паглядзе льсніцца ззянне зорак.
Хіба ад слёз святло яе вачэй?!.
Мае ў слязах купаюцца часцей.
Я брыдкая — о так!..— нібы мядзведзь:
Звяры баяцца на мяне глядзець.
Не дзіва, што й Дзяметрый, ледзь зірне,
Бы ад пачвары, мкнецца ад мяне.
Што за люстэрка падало мне знак,
Каб з Герміяй спаборнічаць?!. Аднак
Тут хтось ляжыць. Лізандр? Няўжо забіты?
Але крыві няма. Ён спіць нібыта...
Лізандр, прачніся! Што з табою, дружа?!
ЛІЗАНДР
(прачынаецца)
Я за табой пайду ў агонь і сцюжу!
Празрыстая Алена! Нібы ў цудзе,
Твая душа высвечвае праз грудзі.
А дзе ж Дзяметрый?! Дзе гэты свінтух?!
Мой меч умэнт з яго дастане дух!
АЛЕНА
Чакай, Лізандр, і словы супакой:
Хай сохне ён па Герміі тваёй —
Яна цябе кахае. Будзь жа рады!
ЛІЗАНДР
Быць радым?! Дзякуй! Анішто парада.
I так я змарнаваў шмат дзён без ладу.
Цябе — кахаю! Па табе — спрагнёны!
Хіба з галубкай параўнаць варону?
Кіруе розум воляю нязменна,
За ўсіх, ён кажа, прыгажэй Алена.
Усё на свеце паспявае ўпору,
Мой розум быў яшчэ няспелы ўчора.
Але паспеў — і ўзяў свае правы:
Маім жаданням розум — стырнавы.
Загадвае ён мне ў вачах тваіх
Чытаць няўтольна кнігу з усіх кніг.
АЛЕНА
Што выклікала гэткія знявагі?
Чым заслужыла кпіны я, чым — звягі?
Няўжо табе, штукар зласлівы, мала,
Што я ў жыцці ніколі не зазнала
Дзяметравай спагады і пяшчоты?
Паздзекавацца йшчэ табе ахвота?
О грэх табе смяяцца, быццам блазну,
З пачуццяў запаветных безадказна!
Ну, што ж, бывай! Не ведала дасюль,
Што рыцарства ў табе напарстак, нуль.
Калі адным адрынута жанчына,
Няўжо для здзеку гэта ўжо прычына?!
(Выходзіць.)
ЛІЗАНДР
Яна не бачыць Герміі. Спі з богам!
Перадаёмся розным мы дарогам.
Так захапленне ласаю ядой
Нязменна адрыгаецца нудой.
І ерась уяўляецца найгнюснай
Таму, хто смакаваў яе на вусны.
Ты — мой ласунак, ты — нуда мая:
Агіднай будзь усім, а мне ўдвая.
Я моц, адвагу, ўсю душу сваю
Па-рыцарску Алене аддаю.
(Выходзіць.)
ГЕРМІЯ
(прачынаецца)
Ратуй мяне, Лізандр, аблегчы муку,
Хутчэй здымі з грудзей маіх гадзюку!
Жахлівы сон! I мітульга ўваччу!
Ну, што ж ты не ідзеш? Я ўся трымчу
Мне снілася: жрэ сэрца мне гадзюка,
А ты глядзіш з усмешкай — і ні гуку.
Лізандр!.. Дзе ён падзеўся?!. Божа!..
Няма. Прапаў? Пусты ягоны ложак.
Лізандр! О дзе ты? Адгукніся мне!
Малю цябе! Мяне ты чуеш? Не?..
О, я дарма маруджу і чакаю:
Яго альбо пагібель напаткаю!
(Выходзіць.)
ДЗЕЯ III
З’ЯВА I
Лес.
ТЫТАНІЯ спіць.
Уваходзяць ХВІГА, МАТАВІЛА, ЗЭДЛІК, ДУДКА, ХРАПА і НЕДАЕДАК.
МАТАВІЛА
Ці ўсё наша кодла ў зборы?
ХВІГА
На сто працэнтаў. Мясціна, вам скажу, якраз для нашай рэпетыцыі. Вось гэтая зялёная палянка будзе нам сцэнай, а вунь тыя кусты глогу — прыбіральняй. I мы разыграем усё рыхтык, як перад самім герцагам.
МАТАВІЛА
Пятрусь Хвіга!
ХВІГА
Я слухаю цябе, шаноўны Матавіла.
МАТАВІЛА
У гэтай кумедыі пра Пірама і Фісбу ёсцека сёе-тое, што сяму-таму будзе не па нутры. Па-першае. Пірам мусіць паказаць свой меч, каб закалоць сябе сваёю рукою, а гэтага не перажыве аніякая пані. Што ты на гэта скажаш?
ХРАПА
Трасцы з хваробаю! Гэта ж крымінальная справа.
НЕДАЕДАК
На разумную галаву, ад забойстваў насмерць мы проста абавязаны адпіхнуцца абедзвюма рукамі.
МАТАВІЛА
Ні ў якім разе! Я прыдумаў такую хітрую штуку-друку, што ўсё ўдасца як мае быць. Напішыце мне пралог. I хай пралог растлумачыць, што нашай зброяй мы не прычынім сабе шкоды і што Пірам на самой справе не забівае сябе. А для большай гарантыі скажыце ім, што я, Пірам, зусім і не Пірам, а ткач па прозвішчы Матавіла. I ўвесь іхні страх растане як дым.
ХВІГА
Добра, мы такі пралог змайструем. I напішам яго вершам па восем і па шэсць складоў.
МАТАВІЛА
Не, ты гэты верш яшчэ трохі надтачы. Няхай будзе па восем, а потым яшчэ раз па восем.
ХРАПА
А ці не набяруцца, трасцы з хваробаю, пані ад нас ільвінага страху?
НЕДАЕДАК
А-я-яй, далібог, набяруцца, і сумнявацца не даводзіцца.
МАТАВІЛА
Вы толькі сабе ўявіце, панове! Упусціць ільва ў жаночы асяродак — хай нас бог крые! — гэта жахлівы намер. Бо няма сярод пярнатых драпежнікаў большага злыдня, чым жывы леў. Нам тут трэба ох як паварушыць мазгамі.
ХРАПА
Няхай жа другі пралог растлумачыць, што гэты леў зусім і не леў.
МАТАВІЛА
Правільна! А лепш за ўсё, каб ён сам сказаў, хто ён такі. I каб палавіна яго чалавечай пысы была відаць з-пад ільвінай шкуры. I галоўнае, няхай ён сам загаворыць праз гэтую шкуру і ўсё растлумачыць. Ну вось так, напрыклад: «Далёкашаноўныя спадарыні!..», альбо: «Прывілейныя пані і паненкі! Я ласкава хацеў бы вам пажадаць...», альбо: «Я зычліва хацеў бы вас перасцерагчы...», альбо: «Я ад шчырага сэрца хацеў бы вас папрасіць, каб вы не пужаліся і не заплюшчвалі вачэй. Маё жыццё належыць вам. I калі вы дапускаеце, што я прыйшоў сюды львом, то для мяне гэта смяротная роспач. Але я зусім-зусім не леў і не даводжуся яму ніякім родзічам. Я такі самы чалавек, як і ўсе людзі». I няхай ён тут жа назавецца: без усялякіх фігляў-мігляў так і скажа, што ён Зэдлік, сталяр.
ХВІГА
Так мы і зробім. Але застаюцца яшчэ дзве перашкоды. Перш за ўсё — як увесці ў залу месяцовае святло? Бо, як вядома, Пірам і Фісба сустракаюцца пры месяцовым святле.
ХРАПА
А ці свеціць месяц у той вечар, як нам прадстаўляцца ?
МАТАВІЛА
Хто мае каляндар? Неадкладна праверце, дзе будзе ў той вечар месяц, дзе будзе ў той вечар месяц.
ХВІГА
Не хвалюйцеся, месяц у той вечар свеціць.
МАТАВІЛА
Тады ўсё добра. У той зале, дзе мы будзем паказвацца, адчынім вялікую аканіцу — і хай сабе месяц свеціць проста ў акно.
ХВІГА
Ідэя! А яшчэ лепш будзе, калі нехта ўвойдзе з абярэмкам хмызу і з ліхтаром і абвесціць, што ён прадстаўляе месяцовае святло. Ну, а па-другое вось што: нам у той зале патрабуецца сцяна. Бо Пірам і Фісба, як сведчыць аповесць, размаўлялі праз шчыліну ў сцяне.
ХРАПА
Але ж, трасцы з хваробаю, сцяну ў залу ніяк не ўцягнеш. Як, па-твойму, Матавіла?
МАТАВІЛА
Няхай хто-небудзь увасобіць і сцяну. I хай яго абпэцкаюць якой-небудзь тынкоўкай, альбо глінай, альбо якой вапнай, каб усе здагадаліся, што гэта сцяна. I хай ён вось так растапырыць пальцы: праз гэтую шчыліну Пірам і Фісба і будуць між сабой субяседнічаць.
ХВІГА
Ну калі ўсё так і зробіцца, то будзем лічыць, што мы на кані. А цяпер ладкуйцеся, дзе хто можа, і бярыцеся за свае ролі. Пірам, з цябе пачынаем. Калі скончыш сваё прамаўленне, адхіляйся адразу ў кусты. I гэтак — усе, адзін за адным... Увага!..
За імі ззаду з'яўляецца ПУК.
ПУК
Што за кацапы гарлапаняць тут,
Паблізу ад царыцынай калыскі?
Ля-ля!.. Тэатр!.. Ну, я тады глядач,
А калі трэба — і акцёрам буду.
ХВІГА
Пірам, пачынай! Фісба, бліжэй сюды, бліжэй!
МАТАВІЛА
«Я з твайго рота подых рэстарана...»
ХВІГА
Што ты вярзеш?!. Подыхі старанна... Старанна...
МАТАВІЛА
«...подыхі старанна,
О Фісба, п’ю, ўнутры ў мяне пажар...
Ажно я чую галасы і лямант.
Чакай, прыйду я зноўку. Твар у твар».
(Выходзіць.)
ПУК
Ну і Пірам! Дзівосны экземпляр!..
(Выходзіць.)
ДУДКА
А зараз мая чарга красамоўнічаць?
ХВІГА
Ну, ведаеш!.. А чыя ж яшчэ!.. Ты мусіш уцяміць, што ён падаўся, каб толькі ўбачыць лямант, які ён пачуў, а потым зноў вернецца да цябе.
ДУДКА
«Вяльможнейшы Пірам, бялейшы за лілею,
Ружовейшы за ружу ў густой лістоце той,
Надзейны, быццам конь, што ўсё рабіць умее,
Каштоўны, як брыльянт, з паставай маладой...
Мы стрэнемся, Пірам, ля Нінчынай магілы...»
ХВІГА
«Ля Нінавай магілы», хлопча! Але табе яшчэ рана гэта казаць, гэта ты скажаш Піраму потым. Шпарыш усю ролю галопам, усё змяшаў у адну кучу. Пірам, уваходзь. Ён заскочыў наперад цябе. У яго рэпліцы апошнія словы былі «...з паставай маладой».
ДУДКА
Ага! «Каштоўны, як брыльянт, з паставай маладой».
Уваходзяць ПУК і МАТАВІЛА з аслінай галавою.
МАТАВІЛА
«Каб я быў прыгажун, я быў бы толькі твой!..»
ХВІГА
О, жах! О, пекла! Маліцеся, людцы! Ратуйцеся!.. Тут насланнё! Нячыстая сіла! На помач!..
ХВІГА, ЗЭДЛІК, ДУДКА, ХРАПА і НЕДАЕДАК уцякаюць.
ПУК
Я за вамі, людцы, ўслед,
Я ў кальцо замкну ваш свет.
Праз балота і карчы
Буду гнаць вас і таўчы.
То пад ногі сяду пнём,
То забліскаю агнём.
Буду рохкаць, выць, іржаць,
Дапякаць і пагражаць,
Адусюль на вас глядзець:
Вось я — пудзіла-мядзведзь,
Вось я — дзік, сабака, конь,
Вось я — зманлівы агонь!
(Знікае.)
МАТАВІЛА
Аднак чаго яны ўсе так усхадзіліся? Ведаю-ведаю: гэта ўсё штукі, каб збіць мяне з панталыку.
Убягае ХРАПА.
ХРАПА
Матавіла, трасцы з хваробаю! Цябе перавярнулі! О, што я бачу на табе!..
МАТАВІЛА
Што ты яшчэ можаш бачыць, недавярак?! Хіба што сваю асліную булдавешку!
ХРАПА выбягае. Убягае ХВІГА.
ХВІГА
Ратуй цябе бог, Матавіла! Ратуй цябе бог! Цябе абалванілі! (Выбягае.)
МАТАВІЛА
Мяне не проймеш. Наскрозь бачу іхнія шахі-махі! Яны змовіліся даказаць, што я асёл. Спуду на мяне нагнаць. Няхай што хочуць вычвараюць, я з гэтага месца не зрушуся. Буду шпацыраваць сабе туды-сюды і песні галёкаць, каб яны чулі, што я не спалохаўся. (Спявае.)
Пені-пенічка-вяснічка,
Чорны, з рыжай дзюбай дрозд,
Зяблік, пташка невялічка,
Чыжык-чыж — куртаты хвост...
ТЫТАНІЯ
(прачынаецца)
Мяне анёл у ложку з кветак будзіць.
МАТАВІЛА
(спявае)
Вера-вера-верабейка,
I зязюля, што вякі
Нам вясткуе весткай нейкай,—
Мы ж маўчым як мерцвякі...
Шчыра кажучы, хто стане спрачацца з такой дурніцай? Хто скажа шэрай шэльме, што яна нахабна брэша, колькі б разоў яна ні паўтарала сваё ку-ку?!
ТЫТАНІЯ
О не змаўкай, яшчэ спявай, яшчэ!..
Твой дзіўны голас лашчыць мне душу,
Твой зорны твар уражвае мне вочы,
А прыгажосць — і дзе ты ўзяў яе?!.—
Табе маё каханне аддае!..
МАТАВІЛА
Я, пані, мяркую, што ў аснове вашай гаворкі не хапае нітак розуму. Зрэшты, яно і не дзіва, бо каханне і розум у наш век не дужа між сабой ладзяць. Ад гэтага добрым суседзям адна шкода, аднак яны нічога не могуць зрабіць, каб іх запрыязніць. Ну як? Бачце, я часам і жартаўнік не абы-які.
ТЫТАНІЯ
О так, твая мудрасць такая ж, як і прыгажосць.
МАТАВІЛА
Ну, гэта кампліменты: я і не мудры, і не прыгожы. Але б калі ў мяне хапіла глузду выблытацца з гэтых нетраў, дык на астатняе мне яго хопіць.
ТЫТАНІЯ
О не!.. О не!.. Пакінь свае намеры —
Ты будзеш жыць заўжды ў маёй кватэры.
Багіня — я, наўкол — мае паветы:
У іх ніколі не мінае лета.
Цябе кахаю! Будзь са мною, друг!..
Чатыры эльфы да тваіх паслуг —
Каб жэмчуг даставалі табе з мора
І калыхалі, калі дрэма зморыць.
Цябе ачышчу ад зямнога праху —
I, роўны нам, ты залунаеш птахам.
Хутчэй сюды, Гарчычнае Зярнятка,
Гарошак, Павуцінка, Матылёк!
З’яўляюцца чатыры ЭЛЬФЫ.
ДУХМЯНЫ ГАРОШАК
Я тут!
ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА
Я тут!
ПАВУЦІНКА
I я!
МАТЫЛЁК
I я!
УСЕ ЧАЦВЁРА
Што загадаеш?
ТЫТАНІЯ
Аддана пану гэтаму служыце —
З ім бегайце, кружыцеся, скачыце.
Каб ён быў у гуморы — ўсе чацвёра
Малінаю карміце яго ўпору,
Суніц прыносьце поўныя кашы,
З чмяліных гнёздаў мёду гладышы,
Рабіце з вошчаных пчаліных лап
Свяцільнікі начныя, каб
Іх запаліць ад светлякоў сцярожка
I весці файна мілага да ложка.
А з крылаў махаонаў — абдзімалы,
Каб месяцовасць спаць не замінала.
Цяпер яму паклон аддайце дбала.
ДУХМЯНЫ ГАРОШАК
Паклон табе, земляжыхар!
ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА
Паклон!
ПАВУЦІНКА
Паклон!
МАТЫЛЁК
Паклон!
МАТАВІЛА
Ад шчырага сэрца, ваша шаноўнасць, прашу мне прабачыць, але ці нельга даведацца імя вашай шаноўнасці?
ПАВУЦІНКА
Павуцінка.
МАТАВІЛА
Вельмі рады буду бліжэй з вамі пазнаёміцца, шаноўная спадарыня Павуцінка. Калі я раптам парэжу сабе палец, асмелюся звярнуцда да вас за дапамогай. А якое вы імя носіце, высокашаноўны пан?
ДУХМЯНЫ ГАРОШАК
Духмяны Гарошак.
МАТАВІЛА
Калі ласка, перадайце ад мяне найсардэчнае прывітанне пані Лупінцы, вашай маці, і пану Струку, вашаму бацьку. Дужа цешуся, што пазнаёміўся з Вамі, мілы пане Духмяны Гарошак. А як вы завяцеся, дабрадзею?
ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА
Гарчычнае Зярнятка.
МАТАВІЛА
Любы пане Гарчычнае Зярнятка! Я выдатна ведаю вашу дабрату і што зносіць ваша цярплівая радзіна ад гэтай ненажэрнай бессаромніцы Кілбасы. Паверце, вашы сваякі не раз выціскалі слёзы з маіх вачэй. Прагну бліжэй пазнаёміцца з Вамі, даражэнькі пане Гарчычнае Зярнятка.
ТЫТАНІЯ
Вядзіце зараз мілага на дачу.
Здаецца, месяц траціць сваю ясь.
А плача месяц — кожны квет з ім плача,
Што цнота згвалтавалася чыясь.
Ну, дык ідзіце, ды глядзіце — ціха.
Выходзяць.
З’ЯВА II
Другі лясны кут.
Уваходзіць АБЯРОН.
АБЯРОН
Цікава, ці прачнулася царыца
I хто ёй першы ў вока ўпаў, каго
Яна цяпер без памяці кахае?
З'яўляецца ПУК.
А вось і ён.
Ну, неўтаймоўны дух,
Што адбылося — далажы — наўкруг?
Чакаю весткі важнай ад пасла.
ПУК
Тытанія ўкляпалася ў асла!..
Другі з ім не зраўняецца і трошкі.
Царыца, значыць, спала ў сваім ложку,
Калі афінскіх дурняў талака,
Што кормяцца з пілы ды малатка,
Прывандравала ў лес, сярод начы,
Каб адну п’есу тут ператаўчы.
Акцёры тыя з ёй надзею мелі
З’явіцца на Тэзеевым вяселлі.
Па ходзе рэпетыцыі Пірам —
Яго іграў найпершы іхні хам —
Пакінуў прадстаўленне — і ў карчы.
А я ў той час, пад прыкрыццём начы,
Дуротны чэрап замяніў асліным.
Тут і да Фісбы выйсці ён павінны.
А выйшаў — дык тэатр наўцекача,
Бы качкі ад лаўца-сцерагача,
Калі раптоўна выдасць ён сябе
Альбо вароны, калі стрэльба б’е.
Пруць, падаюць, піхаюцца кацапы,
I я лаўчу між імі ціхай сапай.
Палохаюць сабой адзін другога,
«Ратуйце! Гвалт! — крычаць.—
На дапамогу!..»
А сціхнулі, галовы ўтнулі ў плечы —
Загаварылі стрыманыя рэчы.
На сцэну выйшлі хмызнякі цяперка:
Праверкаю хапалі за магеркі,
Заставы — дрэвы, кантралёры — пні...
Я іх завёў — хай круцяцца ў крутні!
Не выбрацца збянтэжаным сябрам.
Застаўся на палянцы сам Пірам.
I вось пры гэткім розыгрышы ўдалым
Тытанія асла сабе прыдбала.
АБЯРОН
Я не чакаў ямчэйшай пастаноўкі.
З адным заданнем справіўся ты лоўка.
А як наконт пыхліўца-хлапака?
ПУК
Апрацаваў. Даваў ён храпака.
Дзяўчына з ім ляжыць — непадалёку.
Яна яму ўпадзе адразу ў вока.
Уваходзяць ДЗЯМЕТРЫЙ і ГЕРМІЯ.
АБЯРОН
Ідуць сюды абое. Сцішся, стой!..
ПУК
Дзяўчына тая, ды хлапец не той!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Чаму ты бэсціш, хто цябе кахае?
Хай ворагу даецца лютасць тая.
ГЕРМІЯ
Яшчэ ўшчуваю толькі, ды няшчасце
Ўжо да кляцьбы загадвае прыпасці.
Калі тваёй рукой Лізандр забіты —
Ў крыві па пояс, да канца брыдзі ты
I мне ўгатуй таксама гэту ж згубу.
Як сонца — дню, адданы быў мне любы.
Каб ён уцёк, калі я спала?!. Не!..
Не можа быць!.. Лягчэй паверыць мне,
Што пракапалі шар зямны ў Афінах
Наўпрост, наскрозь, на тую палавіну,
Да нашых проціземцаў — антыподаў,
Каб месяц сонца ўбачыць мог заўсёды...
Няўжо забіў?! Ах, неба ў сведкі клічу:
Глядзіш забойцам, страшнае аблічча.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Я не забойца, я забіты ўсё ж.
Ты ў сэрца мне бязлітаснасці нож
Накіравала, а сама — о божа!..—
Нібы Венера ў небе, ззяеш гожа.
ГЕРМІЯ
Які Лізандру з тваёй мовы плён?
Скажы, Дзяметрый, дзе падзеўся ён.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Я труп ягоны кіну лютым псам!
ГЕРМІЯ
Як я трываю гэта? Псіна — сам.
Прэч, дрэнь! Я мацюкацца стану.
Двурушны твой язык, душа — з рызману.
Няма табе больш месца між людзей —
Кажы мне праўду, чуеш, ліхадзей!
Забіў яго?!. Было табе з ім блага?!.
А ў вочы паглядзець не меў адвагі
I соннага прыкончыў?!. Ма-лай-чак!..
Гадзюка так зрабіла б ці чарвяк.
Дык хай цябе кахаюць чарвякі,
О прападзі ты пропадам — такі!..
ДЗЯМЕТРЫЙ
Пакінь, аднак, свае сляпыя кляты —
Ў крыві Лізандра я не вінаваты.
Не мёртвы ён: што-што, але не гэта.
ГЕРМІЯ
Дык ён жывы?!. О, не чыні сакрэту!..
ДЗЯМЕТРЫЙ
А што ў аддзяку будзе мне за тое?
ГЕРМІЯ
Ніколі больш не бачыцца са мною.
Ты цешышся з маёй бяды, ліхвяр!
Агідны мне і голас твой, і твар.
Я адыходжу, але ўжо мяне
Не смей больш бачыць — мёртвы ён ці не!
(Выбягае.)
ДЗЯМЕТРЫЙ
Ісці за ёю — ганьбіцца ў граху.
Лепш прыкархну дзе-небудзь тут крыху.
Маркоціцца маркота даастатку,
Калі не аддае ёй сон падатку.
Пасплю, дальбог, сабе я тут часіну —
Вось і аддасца нейкая часціна.
(Кладзецца і засынае.)
АБЯРОН
Што ты зрабіў?!. Як зблытаў ты ўсё,ўрэшце!..
Абпырскаў вочы шчырыя чыесьці.
Праўдзіваму падсунуў зману лусту,
А рэспуста не выбавіў з распусты.
ПУК
Так водзіцца здаўна ў людскім хаўрусе:
Адзін хтось кажа праўду, процьма — хлусіць.
АБЯРОН
Сюды-туды крутніся вокамгненна
I расшукай афінскую Алену.
Яна каханнем хворая, збляднела,
Адно ўздыхае, як душа без цела.
Прываб яе сюды якою вабай,
Я ж вочы ўстаўлю гэтаму нахабу.
ПУК
Глядзі — бягу, хаваюся ў імглу
Імклівей за татарскую стралу. (Знікае.)
АБЯРОН
(выціскае сок на павекі Дзяметрыю)
Квет барвовы, квет сурочы
Хай прасочваецца ў вочы,
У вантробы і ў сустаў,
Каб станоўчым хлопец стаў,
У пячонку і ў мазгі,
Каб ён вобраз дарагі
У сабе насіў нязгасна
I прасіў у дзеўкі краснай,
Падхапіўшыся ва ўзруху,
Каб дала яму аддуху!
Вяртаецца ПУК.
ПУК
Валадар! Усё чын чынам —
Набліжаецца дзяўчына.
Той, абпырсканы, амеля
Ёй пра сувязь сэрцаў меле.
Ну, падзівімся забаву —
У смяротных глузд кульгавы.
АБЯРОН
Будзе шум тут. Скрый сябе ты —
Бо прахопіцца і гэты.
ПУК
Хочаш — падай, хочаш — стой:
Двое склешчацца з адной.
Я люблю, калі ўсе рэчы
Мітусяцца ў калатэчы.
Уваходзяць ЛІЗАНДР і АЛЕНА.
ЛІЗАНДР
Я не цвялюся — падзівіся проста!
Ці тужыць здзек? Ці плача гамана?
А я ў слязах. Хрышчонай гэткім хростам
Прысязе не ўласцівая мана,
Хіба прысяга можа быць маною,
Асвечаная праўдаю самою?!
АЛЕНА
Па-д’ябальску ты круцішся, імгліш,
Прысягай вынішчаючы прысягу.
На Герміі ты ставіш крыж, вазьмі ж
I пакладзі прысягі дзве на вагі —
Што Герміі даваў і мне затым:
Адна вага ў іх, і абедзве — дым.
ЛІЗАНДР
Я быў без глузду, калі з ёю спрогся
АЛЕНА
Як і цяпер, калі раз-два, й адрокся.
ЛІЗАНДР
Дзяметрый не цябе — яе кахае.
ДЗЯМЕТРЫЙ
(прачынаецца)
Алена! Німфа, ўвасабленне раю!
З чым бляск вачэй тваіх я параўнаю?!
Крышталь — падробка! Губ тваіх ласункі —
Як вішні, што чакаюць пацалунка!
Руку ўзнясеш — і ўжо, нібы вароны,
Чарнеюць Таўра снежныя кароны.
Царэўна чысціні! Дазволь прыпасці
Да гэтай ручкі — да пячаткі шчасця.
АЛЕНА
О пекла! Ганьба! Змовіліся разам
З мяне блюзнерыць, дапякаць абразай!..
Каб вы былі шляхетнейшых паводзін —
Мне раны не вярэдзіў бы ніводзін.
Няўжо вам простай непавагі мала,
Што дорыце даважкі гэтак дбала?!
Каб вы былі мужчыны не знадворку,
Вы прыпынілі б гэтую гаворку —
Дзе заляцанні пазіраюць скоса,
Дзе хваласпевы джаляць, быццам восы.
Спіраліся за Гермію ў каханні,
Цяпер жа за Алену — ў ганьбаванні.
Вось дык геройства, рыцарскія чыны —
Увесці ў слёзы, ўвесці ў плач дзяўчыну
Без дай прычын... Ці гэта новы знак
У кодэксе мужчынскасці, магчыма,—
Каб з небаракі здзекавацца так?!
ЛІЗАНДР
Тут лішняе, Дзяметрый, крываслоўе.
Ты Гермію кахаеш. На здароўе!
Я на яе з ахвотаю, спаўна
Правы перадаю: твая яна.
А мне ўступі, прашу цябе, Алену —
Яе кахаю пачуццём нятленным.
АЛЕНА
Якія шахі-махі зношу, мены!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Бяры, Лізандр, сабе свой скарб агулам.
Я заляцаўся?! Гэта ўжо ў мінулым.
Да Герміі хадзіла сэрца ў госці,
Цяпер прыйшло дадому, ягамосці,
Каб тут застацца!..
ЛІЗАНДР
(Алене)
Хлусіць ён, не вер!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Чужое веры не ганьбуй, блюзнер!
А не, дык пакаранне напаткае.
Глядзі, хто тут! Каго кахаеш — тая.
Уваходзіць ГЕРМІЯ.
ГЕРМІЯ
Сляпая ноч, што засланяе вока,
Для вуха адтуляецца далёка.
Хай гасіць розум зроку, ды затое
Слых абвастрае чуйнасцю двайною.
Знайшоў цябе, Лізандр, не мой пагляд —
Праз цемру слых мяне вёў наўздагад.
Чаму ты знік? Мне жах вярэдзіў грудзі...
ЛІЗАНДР
Калі каханне кліча — не марудзяць.
ГЕРМІЯ
Куды? Якое? Ўпрочкі ад мяне?
ЛІЗАНДР
Не бачыш — і дзівуешся, я ж — не.
Маё каханне — вось яно: Алена,
Чыя краса ў нябёсы б’е праменна.
Табой жа пагарджаю: невідушча
Зідушчага расшукваеш ты ў пушчы.
ГЕРМІЯ
Што кажаш ты?!.— Дзівотныя манеўры....
АЛЕНА
I ты, і ты — о трэба ж! — з іхняй хеўры!
Цяпер я разумею: вы ўсе трое
Інсцэніроўкі гнюснае героі.
Няўдзячніца, адступніца-сяброўка!
Ты, значыць, стала іхняй памагатай,
Каб ганьбаваць мяне супольна з імі?!
Няўжо былое нашае сяброўства,
Сардэчныя размовы і гадзіны,
Якія мы дзялілі па-сястрынску,
Шкадуючы, што час занадта хутка
Разлучыць нас,— усё гэта забыта?!.
Дзяцінны век і школьныя гады?!.
Мы, як два боствы ўмелыя, з табою
Пасеўшы побач, жвава, ў дзве іголкі
Адзін узор, бывала, вышывалі,
Спяваючы адну і тую ж песню.
I нашы рукі, душы й галасы —
Усё было адзіным. Мы раслі,
Нібы двайняткі-вішні: звонку — розна,
Але сумесна сутнасцю самой;
Дзве ягадкі, але з адной сцяблінкі;
Два целы, але з сэрцам, што адно;
Дзве часткі аднаго герба, якія
Вянчаюцца каронаю адной.
Ганьбуючы мяне, адначасова
Ганьбуеш ты і нашую любоў.
Учынак не сяброўскі, не дзявоцкі —
Цябе за гэта ўвесь наш род асудзіць,
Хаця знявагі зношу я адна.
ГЕРМІЯ
Пра што ты кажаш? Што на ўвазе маеш?
Не я цябе ганьбую, ты — мяне.
АЛЕНА
А хто ж яшчэ Лізандра падбухторыў,
Каб ён мяне хваліў, хадзіў за мною?
А хто свайго другога заляцанка,
Які мяне нагой піхаў, намовіў,
Каб ён мяне зваў німфаю, багіняй,
Нябеснай, райскай? Чаму раптам той,
Што брыдзіўся мяне, мяне вялічыць?
Чаму Лізандр умомант забывае
Сваё каханне, што насіў у сэрцы,
I прысягае мне ў каханні палкім?
Няма сумнення: з тваёй згоды толькі.
Не гэтак ясна шчасце свеціць мне,
Не гэтак, як цябе, удача лашчыць,
Кахаць і некаханай быць — мой лёс...
Ён варты не пагарды, а спагады.
ГЕРМІЯ
Куды ты хіліш — я не разумею.
АЛЕНА
Прыкідвайся, блазнуй, вачамі лыпай,
Ну а за спінай дык рабі гіморы,
З хаўрусам пераміргваючыся кпліва,—
Магчыма, вас праславіць гэты жарт.
Калі б вы мелі гонару на шэлег,
На грош спагады — так рабіць не сталі б.
У нечым і сама я вінавата.
Ды ўсё паправіць смерць альбо расстанне.
ЛІЗАНДР
Чакай, Алена! Мне сказаць дазволь —
Жыццё маё, душа мая, Алена!
АЛЕНА
Ах, як прыгожа!
ГЕРМІЯ
Не цвяліся, любы!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Прасіць не варта — я яго прымушу.
ЛІЗАНДР
Ты не прымусіш, а яна не ўпросіць:
Дым — яе просьбы, дым — твае пагрозы
I я свайго жыцця не пашкадую,
Каб прысароміць кожнага, хто кажа,
Што я хлушу... Не, не хлушу — кахаю!.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Мацней, чым ён, кахаю я — павер!..
ЛІЗАНДР
Ідзі і дакажы на справе гэта.
ДЗЯМЕТРЫЙ
I ты са мной!
ГЕРМІЯ
Дык што гэта, Лізандр?!
ЛІЗАНДР
Прэч, эфіопка, прэч!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Трымай, трымай!
Ха-ха! Ён толькі пыл пускае ў вочы,
А сам ні з месца. Баязлівец пан.
ЛІЗАНДР
Пусці, назола! Адчапіся, кошка!
А то страсу цябе, нібы вужаку.
ГЕРМІЯ
Чаму ты гэткі грубы стаў? Адкуль
Такія перамены, мой каханы?
ЛІЗАНДР
Каханы твой?! Прэч, бурая татарка!
Згінь, здрадлівае зелле, згінь, атрута!
ГЕРМІЯ
Жартуеш ты?
АЛЕНА
Ага, з табой на пару.
ЛІЗАНДР
Я спраўджу свой намер, Дзяметрый!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Кволы,
Гляджу я, у цябе ён, каб паверыць.
Ты б далучыў да абяцанняў доказ.
ЛІЗАНДР
Дык што ж я мушу — даць ёй кухталёў
Альбо насмерць зацюкаць? Ненавіджу,
Ды болю прычыняць ёй не жадаю.
ГЕРМІЯ
Твая нянавісць мне баліць найболей.
Ты ненавідзіш?! А за што, за што?!.
Што здарылася раптам? Што набегла?
Я гэткая ж прыгожая, бы ўчора.
Ноч наставала — ты мяне кахаў,
Не скончылася ноч — а ты ўжо кінуў.
Дык ты папраўдзе — о багі, багі! — Мяне кідаеш?
ЛІЗАНДР
Далібог, папраўдзе!
Больш не жадаю бачыць твайго твару,
Адкінь сумненні, просьбы, спадзяванні,
А ведай, ведай: не на жарт цябе
Я ненавіджу, а яе кахаю.
ГЕРМІЯ
Ах, вось што!..
Прайдзісветка!.. Моль, што точыць
Бутоны ружы!.. Чорная зладзейка!..
Падкралася ты ў цемры апраметнай
I ўкрала сэрца ў любага...
АЛЕНА
Някепска!
Згубіла ў лесе ты дарэшты сорам,
Дзявоцкую прыстойнасць, што зрываеш
Адказ нясціплы з маіх сціплых вуснаў.
Ачомайся, камедыянтка, лялька!
ГЕРМІЯ
Ах лялька!.. Лялька!.. Зараз разумею —
Ты рост наш параўноўваеш. Цыбатай
Паставай сваёй хвалішся. Мяне
Ты ад Лізандра засланіла ёю,
Прывабіла яго, звяла, купіла.
Ты вырасла ў яго вачах высока,
Бо я не надта ростам удалася.
Ну, тычка маляваная! Якой бы
Малой я ні здавалася, а ўсё-ткі
Да зекраў тваіх кіпцямі дастану.
АЛЕНА
(Дзяметрыю і Лізандру)
Хаця вы і кпіцё з мяне абодва,
Абараніце ад яе. Я зроду
Заядлай не была. Не ўмею біцца
У згодзе з баязлівасцю дзявоцкай.
Хай меншая яна, але змагацца
Не здолею я з ёй.
ГЕРМІЯ
Зноў! Меншая! Вы чулі?!.
АЛЕНА
Ах, Гермія, не злуйся на мяне.
Цябе я ўсёй душой заўжды любіла,
Усе твае сакрэты берагла.
I толькі раз, учора, безразважна,
Дзяметрыю, кахаючы яго,
Ўзяла й адкрыла план уцёкаў вашых.
Ён рынуўся за вамі, я — за ім.
Мяне ён бэсціў, зневажаў бязбожна,
Знявечыць пагражаў, забіць... Я не магу
Тут больш трываць. Дазволь мне — я ў Афіны,
Назад, падамся, а з сабой вазьму
Адно сваю дурноту і другі раз
Сюды больш не вярнуся. Адпусці!..
Маю пакору бачыш ты...
ГЕРМІЯ
Дык з богам!
Ідзі хоць зараз. Хто цябе трымае?
АЛЕНА
Ніхто, апроч майго сляпога сэрца,
Якое застаецца тут.
ГЕРМІЯ
З Лізандрам?
АЛЕНА
З Дзяметрыем.
ЛІЗАНДР
Алена, не хвалюйся,
Яна цябе, клянуся, не зачэпіць.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Не, не зачэпіць, хоць бы й ты быў з ёю.
АЛЕНА
Калі яна злуецца — ведзьма, й годзе.
Баяліся яе — такой — і ў школе:
Няхай малая — лютасці праз меру.
ГЕРМІЯ
Малая! Зноў! Каторы раз — малая.
Вы ж маўчыцё: хай зневажае!.. Так?!.
Пусці!.. Дай да яе дарвацца!..
ЛІЗАНДР
Прэч!
Прэч, ліліпутка, вош, пухір, калючка,
Насенне злое, прэч!..
ДЗЯМЕТРЫЙ
Ажно занадта
Слугуеш той, хто на твае паслугі
Глядзець не хоча. Сам прэч ад яе!
Заступніцтва тваё, тым больш твае прызнанні
Ёй не патрэбны. Калі ты Алене
Хоць заікнешся пра сваё каханне —
То сцеражыся.
ЛІЗАНДР
Гермія мяне
Ўжо не трымае... Калі ты, васпан,
Не баязлівец, то ідзі за мною.
Мы вырашым сам-насам канчаткова,
Хто на Алену мае больш правоў.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Я за табою? Не, плячо ў плячо.
ЛІЗАНДР і ДЗЯМЕТРЫЙ выходзяць.
ГЕРМІЯ
А за цябе ўвесь гэты гвалт, паненка!..
Куды ты? Не ўцякай...
АЛЕНА
О не, о не!..
З табою заставацца страшна мне.
Для бойкі ў цябе рукі лаўкачы,
А ногі — у мяне: каб уцячы.
(Выбягае.)
ГЕРМІЯ
Прыгода за прыгодаю ўначы.
(Выходзіць.)
АБЯРОН
Ты зноўку памыліўся ці знарок
Наблазнаваў, каб цешылася зала.
ПУК
Мой валадар! Само ўсё так супала.
Ты сам жа мне сказаў: той кавалер
На гарадскі апрануты манер.
Хай літуюць мяне спагнання лейцы —
Бо шмараваў я вочы афінейцу.
А не таму — дык гора ў гэтым мала:
Шмат што мяне ў іх ростырках займала.
АБЯРОН
Яны шукаюць месца для міжбою —
Ты зблытай сцежкі ім, каб між сабою
Яны цяпер сустрэцца не змаглі,
Імглу-цямрыцу болей заімглі,
I агарні ўсе зорныя кароны
Мярцвячай чарнатою Ахярона.
Ў Лізандра запазычыўшы гаворку,
Дзяметрыя ты ёй вярэдзь і торкай,
То, як Дзяметрый, гні пагроз крукі...
Хай сябрукі кідаюцца ў бакі,
Пакуль не апусціў на іх галовы
Сон, родны смерці, ступакоў свінцовых
I кажановых крыл... Вось гэтым зеллем
Намаж Лізандру вочы, каб глядзелі
Яны, пазбаўленыя ўроку,
На свет сваім ранейшым зрокам.
Калі ад сну абудзяцца героі —
Ўсё, што было, яны палічаць мрояй,
I ўсе чацвёра рушаць у Афіны,
Каб шчасна жыць, як людзі жыць павінны.
Пакуль з хлапцамі будзеш ты дражніцца,
Дык я дзіцёнка выпрашу ў царыцы.
Яе ад прыкрых зманаў эліксірам
Я ацалю — і скончыцца ўсё мірам.
ПУК
Мой валадар, спяшаймася! Здалёку
Імчацца цмокі цемры праз аблокі.
Паходню запаліў вястун зары —
I прывіды бягуць на цвінтары
Гурмой да трун. Праклятыя, чый прах
На раздарожжах прэе, ў балатах,
Да чарвякоў улегліся ў мярлог,
Каб іхняй ганьбы ўбачыць дзень не змог.
Яны ўцякаюць самі ад святла,
А з імі змрокі — у прытулак тла.
АБЯРОН
Мы — духі, ды не гэткія. Ахвоча
Я часта сам глядзеў Аўроры ў вочы,
Блукаючы па лесе як ляснічы,
Пакуль усход зарою маляўнічай
Не зашугае і праменнарунна
Не пазалоціць стойбішчаў Няптуна.
Але марудзіць годзе: час няўпынны.
Да раніцы мы ўправіцца павінны.
(Выходзіць.)
ПУК
Павяду іх там і тутка
Па палянах і закутках,
Па закрутках і палях
Ім надзіва, ім на страх.
Дык сігай, Пук, жвава, хутка
Тут і тамка, там і тутка.
Адзін ужо ідзе.
Уваходзіць ЛІЗАНДР.
ЛІЗАНДР
Дзяметрый, дзе ж ты? Голас дай!..
ПУК
Я тут!
Мой меч прасветліць зараз твой маршрут.
ЛІЗАНДР
Іду. Іду.
ПУК
Ідзі за мною проста —
Тут роўны пляц.
ЛІЗАНДР ідзе на голас Пука.
Уваходзіць ДЗЯМЕТРЫЙ.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Вашывец ты, кароста!..
Спужаўся? Ўцёк? Ускочыў у кусты?
Лізандр, вылазь, калі мужчына ты!
ПУК
Ты пустабрэх! Ты хвалішся кустам,
Крычыш карчам, што ў бой ляціш, а сам
Хаваешся. Сюды хадзі, шчанюк!
Каб меч не ганьбіць і не пэцкаць рук,
Я дам табе дубца...
ДЗЯМЕТРЫЙ
Эх, ноч як сажа...
ПУК
Ідзі на голас. Тут сябе пакажаш.
Выходзяць.
Уваходзіць ЛІЗАНДР.
ЛІЗАНДР
Ён гойсае наперадзе, няўседа,
Я ўслед прыходжу — не знаходжу й следу.
На ногі ён, прызнацца трэба, лёткі:
Я шпарка джгаю — ён шпарчэй усё-ткі.
Тут што ні крок — выбоіна ці пень.
Мне легчы лепш.
(Кладзецца.)
Прыйдзі, жаданы дзень!
Ледзь зоймецца над светам ранак шары —
Знайду я круцяля, і знойдзе кара.
(Засынае )
Уваходзяць ПУК і ДЗЯМЕТРЫЙ.
ПУК
Ха-ха! Смяльчак! Дык ты баішся бою?
ДЗЯМЕТРЫЙ
На месцы стой, каб стрэцца мне з табою.
Я ўсё вакол агойсаў самапасам,
Ды ўбачыцца не змог з табой сам-насам.
Ты дзе цяпер?
ПУК
Хадзі сюды, я тут.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Заплаціш за круцельства, баламут.
Альбо лепш сам табе я заплачу...
Як я стаміўся, як я спаць хачу!..
Улягуся, напэўна, дзе стаю.
А стане днець — знайду душу тваю.
(Кладзецца і засынае.)
Уваходзіць АЛЕНА.
АЛЕНА
О доўгая, зняможлівая ноч,
Дай месца дню! Прыспеш свае хвіліны!
Каб ад людзей, што жорсткія, як нож,
Хутчэй змагла я адысці ў Афіны.
Хай сон, што засціць зрок і долі злой,
Мяне схавае ад мяне самой.
(Кладзецца і засынае.)
ПУК
Толькі трое? А для спісу
Трэба нам чатыры пысы.
Вунь ідзе: як ноч — пагляд.
Купідон найпершы хват:
Зводзіць з розуму дзяўчат.
Уваходзіць ГЕРМІЯ.
ГЕРМІЯ
Я падаю ад смутку, ад знямогі,
Калючкі колюць, мочыць рос макрэдзь.
Я ледзь іду, я ледзь паўзу, а ногі
Не могуць за жаданнямі паспець.
Спыніцца мушу. Ды прашу ў нябёсаў,
Хай літасцяць Лізандраваму лёсу.
(Кладзецца і засынае.)
ПУК
Моцна спі,
Не сапі,
З тваіх бед
Гэты квет
Цябе выбавіць дазвання.
(Выціскае сок у вочы Лізандру.)
Раніцой Дзеўцы той,
Што ў журбе
Ля цябе,
Зноў прызнаешся ў каханні.
Хай здзяйсняецца прыслоўе:
Што тваё — то на здароўе.
Знойдзе Ян сваю Яніну,
Верабей — сваю мякіну,
I кабылу — удалец,
А канец — вянцам вянец.
(Знікае.)
ДЗЕЯ VI
З’ЯВА І
Лес.
ЛІЗАНДР, ДЗЯМЕТРЫЙ, АЛЕНА і ГЕРМІЯ спяць. Уваходзяць ТЫТАНІЯ і МА ТАВІЛА, ДУХМЯНЫ ГАРОШАК, ПАВУЦІНКА, МАТЫЛЕК, ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА і іншыя ЭЛЬФЫ. У глыбіні — схаваны ад усіх АБЯРОН.
ТЫТАНІЯ
Прымосцімся — у кветкі, у траву!
I ружамі, барвовымі, як душы,
Я ўквечу дарагую галаву,
Я абцалую вушы-велікушы.
МАТАВІЛА
Дзе Духмяны Гарошак?
ДУХМЯНЫ ГАРОШАК
Я тут.
МАТАВІЛА.
Навядзі ў мяне парадак у галаве, Духмяны Гарошак,— начухай, пашкрабі. А дзе мамзэль Павуцінка?
ПАВУЦІНКА
Тут.
МАТАВІЛА
Мамзэль Павуцінка, вазьміце ў руку якую-небудзь прычындалу і ўкакошце, прашу вас, вунь таго нахабнага чмяля ў чырвоных штроксах, што ўсеўся на макаўцы дзядоўніку, і тады, дарагая мамзэль, прынясіце мне яго торбачку з мёдам. Вы, мамзэль, не надта завіхайцеся ў бойцы, каб, крый божа, торбачка з мёдам не лопнула: мне будзе вельмі шкада, калі вы раптам абальяцеся мёдам. А дзе васпан Гарчычнае Зярнятка?
ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА
Тут.
МАТАВІЛА
Дайце мне, калі ласка, вашу руку, васпане Гарчычнае Зярнятка. Ды кіньце вы ўсялякія цырымоніі, мілы васпане Гарчычнае Зярнятка.
ГАРЧЫЧНАЕ ЗЯРНЯТКА
Што загадаеце?
МАТАВІЛА
Ды нічога асаблівага, мой дабрадзею. Вось толькі дапамажыце кавалеру Духмянаму Гарошку шкрэбці маю галаву. Зрэшты, я мусіў бы схадзіць да цырульніка, бо мне здаецца, што маё аблічча стала зусім калматае. А я такі далікатны асёл, што, калі мяне казыча хаця б адна валасінка, мушу пашкрэбціся.
ТЫТАНІЯ
Мо хочаш музыкі пачуць, каханы?
МАТАВІЛА
О, што да музыкі, дык у мяне выдатнае вуха. Няхай сыграюць што-небудзь на клешчах і на трашчотцы.
Чуваць гукі грубай музыкі.
ТЫТАНІЯ
Мо хочаш, мілы, чаго-небудзь з’есці?
МАТАВІЛА
Шчыра кажучы, я ахвотна ўмяў бы цяпер гарнец-другі корму. Я з апетытам пажвакаў бы добрага сухога аўса, але адчуваю, што найбольшую асалоду я цяпер меў бы ад абярэмка сена. З добрым салодкім сенам нішто не можа зраўняцца.
ТЫТАНІЯ
Я маю эльфа ўвішнага: умомант
Абшнырыць ён вавёрчыныя сховы
I прынясе табе арэхаў свежых.
МАТАВІЛА
Я ахвотней схрумстаў бы пару прыгаршчаў сухога гароху. Але няхай цяпер ніхто з тваіх людцаў мяне не турбуе. Мяне цягне на храпака.
ТЫТАНІЯ
Засні, я апляту цябе рукамі.
А вы ідзіце, эльфы, хто-куды.
ЭЛЬФЫ выходзяць.
Так аплятае палявы павой
Бружмелю рукі, так на пальцах вяза
Пярсцёнкамі накручваецца плюшч.
О, як шалёна я цябе кахаю!
Засынаюць. Уваходзіць ПУК.
АБЯРОН
А, Робін, прывітанне! Падзівіся
На гэты абразок — ён варты ўвагі.
Мне робіцца шкада ўжо бедалажкі.
Надоечы сустрэў яе на ўзлеску —
Яна збірала там свайму прыдурку
Найводарныя кветкі; я сварыцца
Стаў на яе, што вось яна вянчае
Найлепшымі вянкамі лоб калматы;
I тыя росы чыстыя, што ззяюць
Святлей за перлы ўсходнія, цяпер
Імгліліся ў вачах маркотных кветак,
Нібы яны аплаквалі свой сорам.
Я паўшчуваў царыцу ад душы —
Пакорліва яна адказ трымала.
Згадаў ёй пра дзіцёнка — не сказала
Ні слова супраць, а паслала эльфаў,
Каб адвялі яго ў маю гасподу.
Цяпер ён мой, і я хачу прагнаць
З яе вачэй туман непамыслоты.
Тым часам ад аслінай мазгаўні
Ты вызваліш афінскага латрыгу,
Каб мог ён разам з іншымі дамоў,
Ачомаўшыся раніцай, падацца;
I разам з іншымі ўсё, што было ўначы,
Успамінаў як сон неверагодны.
(Дакранаецца кветкай да яе вачэй.)
Будзь такою, як заўчора! —
Зараз мы ўсё перачворым.
Разгані, бутон Дыяны,
Купідонавыя зманы.
Прыйдзі ў сябе, Тытанія, царыца!
ТЫТАНІЯ
Мой Абярон! Якая я дурніца!
Мне снілася, што я асла кахаю.
АБЯРОН
Дык вунь ён, твой каханак!..
ТЫТАНІЯ
Як магла я
Пачварай захапіцца?!. Прыкры зман.
АБЯРОН
(Пуку)
Здымі з яго дуротны гэты збан.
А ты, царыца, музыку навей —
Няхай заснуць пяцёра ўсе глыбей.
ТЫТАНІЯ
Гэй, музыку, якая цешыць неба!
Гучыць ціхая музыка.
ПУК
(здымае з Матавіла асліную галаву)
Прачнешся, дурань, дык глядзі як трэба.
АБЯРОН
Грай, музыка! Царыца, дай руку —
Мы пагайдаем спячых талаку
«Лявоніхай» ці «Янкам»... Зноў, сябры,
Мы заўтра ўжо ў Тэзеевым двары
Ўначы ўрачысты рэй свой павядзём,
Багаславіўшы шлюб яго і дом
Ды плюс каханкаў нашых... У нядзелю
Яны згуляюць і свае вяселлі.
ПУК
Цар, увага! Чуеш гук? —
Абвяшчае дзень жаўрук.
АБЯРОН
Мы за цемраю-цямрыцай
Зараз рынемся, царыца.
Абляцім зямлю наўкруг,
Абагнаўшы часу рух.
ТЫТАНІЯ
Дык ляцім жа, мілы муж!
Ты раскажаш мне, чаму ж
Тут, у нетрах, як папала
Між смяротнымі я спала.
Адлятаюць.
Гучаць паляўнічыя рогі.
Ўваходзяць ТЭЗЕЙ, ІПАЛІТА, ЭГЕЙ і СВІТА.
ТЭЗЕЙ
Схадзіце па ляснічага хто-небудзь —
Мы завяршылі ўсе свае абрады.
I перад тым як нас застане дзень,
Няхай мая каханая пачуе
Хартоў і выжлаў музыку. Спусціце
Усю гайню ў заходняй катлавіне.
I зараз жа ляснічага паклічце.
Хадзем, царыца! I вунь з той гары
Паслухаем, як брэх сабачы з рэхам
Зліваецца ў жывое сугалоссе.
ІПАЛІТА
На Крыце, ў лесе, неяк з Геркулесам
I Кадмам зацкавалі мы мядзведзя
Спартанскімі сабакамі. Ніколі
Я музыкі цудоўнейшай не чула.
Нябёсы, горы, лес — усё наўкол
Там екатала. Свет не чуў грымот
Прывабнейшых, мілейшай — спрачаніны.
ТЭЗЕЙ
Мае харты спартанскага заводу:
Масць — што пясок, нібы нажніцы — морды;
Вушамі росы раніцой змятаюць;
Кручкастаногія; падгруддзе ў іх вісіць,
Нібы ў быкоў фясальскіх; хай не порстка
Яны бягуць, затое галасы,
Нібы званы, суладныя. Такому
Сабачаму аркестру аніхто
Дагэтуль не трубіў і не цюгакаў
Ні ў Спарце, ні ў Фясаліі. Аднак
Упэўнішся сама! Што тут за німфы?!.
ЭГЕЙ
Мой валадар! Дачка мая тут спіць.
А вунь Лізандр, а той другі — Дзяметрый.
А вось дачка Нядарава — Алена.
Цікава ўсё-ткі, што яны тут робяць?
ТЭЗЕЙ
Абрады святаянскія, відаць,
Яны спаўнялі, а калі пачулі,
Што будзе гон, чакаць тут засталіся.
Аднак, Эгей, ці не сягоння мусіць
Нам Гермія сказаць пра выбар свой?
ЭГЕЙ
Сягоння, валадар!
ТЭЗЕЙ
Няхай затрубяць,
Каб разбудзіць іх, рогі паляўнічых.
Гучаць паляўнічыя рогі.
ДЗЯМЕТРЬІЙ, ЛІЗАНДР, ГЕРМІЯ і АЛЕНА прахапляюцца.
Ну, прывітанне! Валянцінаў дзень
Даўно прайшоў, аднак лясныя пташкі
Яго цяпер, па ўсім відаць, святкуюць.
ЛІЗАНДР
Даруйце, валадар!
Усе апускаюцца на калені.
ТЭЗЕЙ
Прашу: устаньце.
Я ведаю, абодва вы былі
Зацятыя супернікі ў каханні.
Адкуль жа згода гэтая ўзялася,
Што спіць адна нянавісць ля другой
I не трымае аніякай зброі?
ЛІЗАНДР
Адказ мой будзе цьмяны, валадар,—
Між яваю і сном. Ды я таксама
Не ведаю, чаму тут апынуўся.
Але здаецца...— прагну прыгадаць
Я праўду ўсю...— было ўсё так, вядома:
Мы з Герміяй сюды ўцяклі ўначы,
Намерыўшыся з ёй шукаць прытулку
Ад грознага афінскага закону.
ЭГЕЙ
О досыць з вас, о досыць! Валадар,
Хай прад законам галавой адкажуць!
Яны тайком задумалі ўцячы
І ўкрасці ў нас, Дзяметрый, як зладзеі,—
Ў цябе дык жонку, а ў мяне дык права
Бацькоўскае аддаць табе дачку.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Мой валадар! Алена мне адкрыла
Задуму ўцёкаў іхніх, і тады,
Лютуючы, я ўслед пайшоў за імі,
Кахаючы — Алена ўслед за мной.
Не ведаю, чаму так адбылося,
Але чамусьці ўсё маё каханне
Да Герміі растала тут, як снег.
Цяпер яно мне цацкаю здаецца,
Якой, калі малы быў, захапляўся.
Цяпер жа змест і скарб маёй душы,
Вачэй маіх святло і асалода —
Алена. Я заручаны быў з ёй,
Калі яшчэ пра Гермію не ведаў.
Як у хваробе пагарджаюць ежай,
Я гэтаксама пагарджаў Аленай.
Вярнулася здароўе — смак вярнуўся.
Яе кахаю і яе хачу,
I буду ёй усё жыццё адданы.
ТЭЗЕЙ
У добры час мы стрэліся, сябры,
Раскажаце пра ўсё мне падрабязна.
Змяніць, Эгей, ты мусіш сваю волю.
Ў бажніцы неўзабаве разам з намі
Яшчэ дзве пары злучацца навек.
Аднак світанак зблякнуў — і таму
Мы адкладзём на потым паляванне.
Хутчэй жа ўсе ў Афіны! Нас тры пары,
I нам зазвоняць тры вяселлі ў чары.
Хадзем жа, Іпаліта!
ТЭЗЕЙ, ІПАЛІТА, ЭГЕЙ і СВІТА выходзяць.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Мне ўсё здаецца невыразным, быццам
У хмары перайначыліся горы.
ГЕРМІЯ
Ну, а ў маіх вачах усё дваіцца,
Бы кожнае з іх бачыць паасобку.
АЛЕНА
Ў маіх таксама. Для мяне Дзяметрый
Нібы рубель, які знайшла я раптам:
Ён — мой, і — не...
ДЗЯМЕТРЫЙ
Ці вы перакананы,
Што мы прачнуліся? Мне дык здаецца,
Што мы ўсё спім і снім. Няўжо папраўдзе
Тут герцаг быў і клікаў нас з сабой?
ГЕРМІЯ
I бацька мой быў з ім.
АЛЕНА
I Іпаліта.
ЛІЗАНДР
I нам казаў за ім ісці ў бажніцу.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Дык, значыць, мы не спім. Тады хадзем
I па дарозе сны свае згадаем.
Выходзяць.
МАТАВІЛА (прачынаецца)
Калі наблізіцца мая рэпліка, вы мяне толькі гукніце — і я ў два скокі тут. Аднак я памятаю: спачатку павінны быць словы: «Вяльможнейшы Пірам...» Гэй, вы там! Пятрусь Хвіга! Дудка, наладчык арганных мяхоў! Храпа, бляхар! Зэдлік! Недаедак! Родны божа! Яны паўцякалі, а мяне аднаго тут гібець пакінулі. Ну і відовішча мне прымірсцілася! Я меў такі сон, што глузду чалавечага не хопіць, каб растлумачыць яго. Той, хто надумае гэты сон пераказаць, будзе праўдзівым аслом і нічым іншым. Здаецца мне, што я быў — ніводная жывая душа не здагадаецца, кім я быў. Здаецца мне, што я быў, і здаецца мне, што я меў...— але чалавек быў бы круглым дурнем, калі б намерыўся расказаць у словах, што мне здаецца наконт таго, што я меў. Чалавечае вока не чула, чалавечае вуха не бачыла, рука чалавечая не каштавала, язык чалавечы не спасцігаў, чалавечае сэрца не вымаўляла, што гэта быў за сон. Пра гэты сон Пятрусь Хвіга мне мусіць скласці баладу. Яна будзе называцца «Матавілаў сон», бо ў ім столькі ўсяго наматалася, што кожны, хто паспрабаваў бы яго разблытаць, паставіў бы сам сабе мат. Я праспяваю яе перад герцагам у канцы нашага прадстаўлення. Альбо, для большага эфекту, я праспяваю яе ў час Фісбінага канца.
(Выходзіць.)
З’ЯВА II
Афіны. Святліца ў Хвігавай хаце.
Уваходзяць ХВІГА, ДУДКА і НЕДАЕДАК.
ХВІГА
Ну што, пасылалі па Матавіла? Няўжо ён яшчэ не вярнуўся з лесу?
НЕДАЕДАК
Ад яго ані хуху ані духу. А гэта пэўны знак, што яго зашкрабала нячыстая сіла.
ДУДКА
Калі ён не вернецца, пішы прапала наша прадстаўленне. Без яго нам нявыкрутка.
ХВІГА
I яшчэ якая! Ва ўсіх Афінах, апроч яго, няма нікога такога другога, хто змог бы згуляць Пірама.
ДУДКА
Ага. Такой галавы, як у яго, не мае ніводны афінскі саматужнік.
ХВІГА
I такой прыгожай фігуры. А голас у яго да таго салодкі — ну проста опера слухаеш.
ДУДКА
Оперу, ты хочаш сказаць. Бо ні опер, ні ўчастковы да нас, дзякаваць богу, цікавасці не праяўляюць.
Уваходзіць ЗЭДЛІК.
ЗЭДЛІК
Дабрадзеі! Герцаг вяртаецца з бажніцы, там, апрача яго, яшчэ двое ці трое паненак і кавалераў павянчаліся. Ох, каб наша п’еса пайшла, мы ўсе выбіліся б у людзі.
ДУДКА
Эх, Матавіла-Матавіла, герой наш мілы! I трэба ж ні з таго ні з сяго страціць такі ганарарый. А мог бы мець на кожны божы дзень аж да самай смерці па шастаку. Гэты шастак яго проста не мог бы мінуць. Хай бы мяне павесілі на сухой галіне, калі б герцаг не выклаў яму на кожны дзень шастака. Ён бы заслужыў гэтыя грошы. Шастак у дзень за Пірама альбо — хвігу.
Уваходзіць МАТАВІЛА.
МАТАВІЛА
Дзе гэтыя хлапчакі-смельчакі? Дзе мае сардэчныя камрады?
ХВІГА
Матавіла! Каго мы бачым?! О святая хвіліна! О найшчаслівы дзень!
МАТАВІЛА
Ну, людцы, раскажу вам дзівосы. Але самі ні аб чым у мяне не пытайцеся, бо калі раптам што-небудзь я ляпну не так, я кепскі афінянін. Словам, усё, што са мной здарылася, мае свой сюжэт і свае сакрэты.
ХВІГА
Мы слухаем цябе, наш дарагі Матавіла.
МАТАВІЛА
Але цяперка ша! — ні слова пра мяне. Я вам толькі паведамлю, што герцаг ужо скончыў вячэраць. Хапайце вашы гарнітуры, чапляйце новыя шнуркі да бародаў і новыя матузы да пантофляў — і спехам-пехам збірайцеся ў палацы. Хай кожны яшчэ раз агледзіць сваю ролю, бо, карацей кажучы, мы ўжо трапілі ў параграф. Ва ўсякім разе, Фісба павінна мець чыстую бялізну, а Леў няхай не надумае стрыгчы пазногці: яны павінны вытыркацца з-пад скуры як ільвіныя рэліквіі. I крый божа, дарагія акцёры, не ешце ні часнаку, ні цыбулі, бо ад нас павінна газаваць салодкае дыханне. I я не сумняваюся, што кожны прысутны скажа: якая салодкая камедыя! Але досыць слоў! Шыбуйма наперад! Наперад!
Выходзяць.
ДЗЕЯ V
З’ЯВА I
Афіны. Зала ў палацы Тэзея.
Уваходзяць ТЭЗЕЙ, ІПАЛІТА, ВЯЛЬМОЖЫ і СВІТА.
ІПАЛІТА
Шмат дзіўнага, Тэзей мой, у расказах
Вандроўнікаў начных.
ТЭЗЕЙ
Але наўрад ці
У іх шмат праўды. Я не веру гэтым
Дзіцячым казкам, дзедавым паданням.
Мазгі і ў закаханых, і ў вар’ятаў
Заўжды ў гарачцы; іхняе ўяўленне
Ахоплівае больш, чым успрымае
Цвярозы розум. З галавы да пят
Вар’яты, закаханыя, паэты
Фантазіяй пранятыя наскрозь.
Вар’ят — ён бачыць легіёны д’яблаў:
Каб іх змясціць, і пекла не хапіла б.
Такі ж і закаханы: у цыганцы
Ён здольны ўбачыць прыгажосць Алены.
Паэт жа пазірае ва ўтрапенні
З зямлі на неба, з неба на зямлю.
Ледзь прывідныя вобразы ўяўленню
Абвесцяцца, пяро паэта жвава
Уцелясняе іх, і летуценням
Дае і месца на зямлі, і назву.
Такую здольнасць уяўленне мае:
Калі чакае радасці — стварае
I вестуна, які б яе прынёс.
А ў цемрадзі, дзе страх у вочы едзе,
Мы куст прыняць гатовы за мядзведзя.
ІПАЛІТА
Ў расказах пілігрымаў нашых ёсць,
Па-мойму, не адна гульня ўяўлення.
Пачуцці ў іх мяняліся ўсур’ёз,
Хаця яны й не ведалі прычыны.
Як гэта ўсё і дзіўна, і дзівосна!
ТЭЗЕЙ
Вось і яны. Аж свецяцца ад шчасця.
Уваходзяць ЛІЗАНДР, ДЗЯМЕТРЬІЙ, ГЕРМІЯ і АЛЕНА.
Няхай таварышуе вашым сэрцам
Заўсёды радасць!
ЛІЗАНДР
Ну, а вам стакроццю —
У час вандровак, за сталом і ў ложку!
ТЭЗЕЙ
Што ж нам прыдумаць? Маскарад ці танцы?
Каб скараціць бязмежжа трох гадзін
Паміж вячэрай і спачынкам? Дзе ён,
Маршалак гульняў і пацех вясёлых?
Што мае пад рукою? Ці няма
Відовішча якога, каб аздобіць
Панурую хаду гадзін марудных?
Дзе Філастрат?
ФІЛАСТРАТ
Я тут, вялікі герцаг!
ТЭЗЕЙ
Скажы, чым вечар сённяшні запоўніш?
Балетам? Спевамі? Ну, чым жа яшчэ час
Ашукваць нам, калі не весялосцю?!
ФІЛАСТРАТ
Вось, калі ласка, поўная праграма.
Што ваша светласць пажадае выбраць?
(Падае спіс.)
ТЭЗЕЙ
(чытае)
«Кентаўрава змаганне,— праспявае
Афінскі еўнух пад гучанне арфы».
Не, не жадаю. Я пра гэта й сам
Апавядаў калісьці нарачонай —
Там славіцца мой родзіч Геркулес.
(Чытае.)
Далей. «Шаленства ўхмеленых вакханак,
Што шарпаюць Арфея-песняра».
Старая рэч. Глядзеў яе тады,
Калі вяртаўся з Фіваў з перамогай.
(Чытае.)
«Плач муз дзевяцярых каля труны
Вучонасці, што згінула ў галечы».
Якая-небудзь кплівая сатыра,
Што не зусім стасуецца з вяселлем.
(Чытае.)
«Каротка-доўгі акт: Пірам і Фісба.
Пацешная трагедыя». Як так?
Каротка-доўгі? Трагіка-пацешны?
Снег чорны! Цёплы лёд! Як прымірыць,
Што выключае мір, паміж сабою?
ФІЛАСТРАТ
У гэтай п’есе мо з дзесятак слоў,
Не сустракаў я п’есы карацейшай.
Ды лішнія ўсе дзесяць слоў у ёй —
Таму яна задоўгая. Не знойдзеш
У п’есе аніводнага акцёра
I слова аніводнага, якія
Былі б дарэчы, сэнсу пасавалі.
Трагедыя яна таму, што ў ёй
Пірам жыццё канчае самагубствам.
Дальбог, я рэпетыцыю глядзеў
Праз слёзы, ды праз слёзы смеху.
ТЭЗЕЙ
А хто акцёры?
ФІЛАСТРАТ
Ды тутэйшы люд,
Чаляднікі з шурпатымі рукамі,
Што век не выкшталцоўвалі мазгоў.
У гонар ваш сваю слабую памяць
Яны тлумілі п’есай гэтай.
ТЭЗЕЙ
Што ж,
I мы яе пабачым.
ФІЛАСТРАТ
Вашамосць,
Яна не варта вас; я слухаў п’есу,—
Лухта ўсё гэта, глупства. Вас, вядома,
Забавіць можа іхняя задума,
Яны над ёю рупіліся шчыра,
Каб дагадзіць вам.
ТЭЗЕЙ
Мы пабачым п’есу.
Не можа быць занадта кепскім тое,
Што ахвяруюць нам ад шчырых сэрцаў.
Схадзі па іх. Займайце месцы, дамы.
ФІЛАСТРАТ выходзіць.
ІПАЛІТА
Мне прыкра бачыць, як марнее немач,
А шчырасць выстаўляецца на смех.
ТЭЗЕЙ
Каханая, ты гэтага не ўбачыш.
ІПАЛІТА
Ён кажа, што ўсё гэта абы-што.
ТЭЗЕЙ
А мы ім скажам дзякуй за іх клопат.
Мы прымем іх памылкі, як сюрпрызы.
А іхнія бяссільныя вымогі
Высакародства наша ўзнагародзіць.
Не раз мяне, дзе быў я, красамоўцы
Вітаць хацелі пышнаю прамовай.
Здаралася, аднак,— яны ў спалоху
Збіваліся раптоўна з панталыку
І словы не маглі звязаць у сказы
I авалодаць голасам сваім.
Збляднелыя, яны змаўкалі ўрэшце,
Пакінуўшы мяне без прывітання.
Але, павер, я ў тым зняменні іхнім
Чуў прывітання непадробны голас,
А іхняя нясмеласць мне казала
Больш, чым брахня крыўляк-балбатуноў.
Такая рыса ў пачуцця жывога:
Казаць няшмат, затое значыць многа.
Уваходзіць ФІЛАСТРАТ.
ФІЛАСТРАТ
Пралог ужо гатовы, вашамосць,
Каб распачаць спектакль.
ТЭЗЕЙ
Хай пачынае.
Гучаць трубы.
Уваходзіць ХВІГА ў ролі ПРАЛОГА.
ПРАЛОГ
У чым наш план? Вярэдзіць вам рабро.
Мы не пасмелі б, нават стаўшы зверам,
Вам паказаць нутра свайго дабро.
Вось нашыя сапраўдныя намеры.
Мы не шкадуем рупнасці сваёй.
Каб нашы ўчынкі прычынілі шкоду.
Я лепей бы расстаўся з галавой.
Калі б яна дала на тое згоду.
I вось цяпер мы вам згуляем смела,
Каб стала разуменне зразумелым.
ТЭЗЕЙ
Гэты рызыкант не надта зважае на знакі прыпынку.
ЛІЗАНДР
Ён выехаў на сваім пралозе, як на неаб’езджаным жарабцы: сядзець можа, але спыніцца, дзе трэба, не можа. Адсюль выснова: усякая галава мае свой язык, але не ўсякі язык — сваю галаву.
ІПАЛІТА
Ён сыграў свой пралог, як дзіцёнак іграе на флейце: гук быў, але бракавала ладу.
ТЭЗЕЙ
Яго прамова была, як заблытаны ланцуг: усё ў ім цэлае, але ўсё не на месцы. А што цяпер узычаць нам абраннікі Мельпамены?
Уваходзяць ПІРАМ, ФІСБА, МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО і ЛЕЎ.
ПРАЛОГ
Шаноўныя, вам нешта тут няўцям?
Хвіліначку — і будзе ўсё чын чынам.
Вось гэты пан аздобісты — Пірам,
А гэта Фісба — мілая дзяўчына.
Абпэцканы тынкоўкаю — Сцяна,
Што падзяляла злосна іх сабою.
Праз шчыліну малую (вось яна!),
Гаротнікі, шапталіся абое.
А гэта — Месяцовае Святло
З сабакам, ліхтаром, кустом пахілым.
Каханкі, калі поцемна было,
Збягаліся да Нінавай магілы.
А гэты звер, які завецца Леў,
Прыкмеціў Фісбу, што ішла на стрэчу,
I так яе спужаў (і як ён смеў!),
Што плашч губляюць Фісбіныя плечы.
Леў да яго: хапае плашч прапашчы
I рве яго сваёй крывавай пашчай.
Ажно Пірам з’яўляецца якраз
I бачыць мёртвы плашч, што роспач будзіць.
Выцягвае Пірам свой меч і — ррраз! —
Устрыквае ў свае жывыя грудзі.
Тут Фісба: ах, Пірама ўжо няма,—
Бярэ той меч і колецца сама.
Астатняе пакажуць вам у тварах
Сцяна, Леў, Месяц і каханкаў пара.
ПРАЛОГ, ПІРАМ, ФІСБА, ЛЕЎ І МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО выходзяць.
ТЭЗЕЙ
Цікава, ці загаворыць і Леў?
ДЗЯМЕТРЫЙ
У гэтым не будзе нічога дзіўнага: там, дзе размаўляе гэтулькі аслоў, чаму б не загаварыць і льву?
СЦЯНА
Мы зараз пазнаёмімся са мною:
Я, меднік Храпа, стану тут Сцяною.
Прытым такою, у якой якраз
Прысутнічае шчыліна ці паз.
Праз гэтую адтуліну з ахвотай
Пірам і Фісба знюхваліся ўпотай.
А вапна, і каменьчыкі, і гліна,
Што я сцяна, усім сказаць павінны.
Вось шчыліна: сюды ідзе, туды,
Каб з маладой шаптаўся малады.
ТЭЗЕЙ
Ці можна патрабаваць ад вапны і гліны, каб у іхніх словах было больш клёку?
ДЗЯМЕТРЫЙ
Гэта, вашамосць, самая дасціпная перашкода, якую я калі-небудзь чуў.
ТЭЗЕЙ
Увага! Да Сцяны набліжаецца Пірам.
Уваходзіць ПІРАМ.
ПІРАМ
О ноч! О ноч, якой сам д’ябал брат!
Ноч бачная, калі не бачна ранку!
О ноч! О ноч! Ні ўперад ні назад!
Ці выканае Фісба абяцанку?
І ты, Сцяна, што ўстала на мяжы,
Бацькоўскай варажнечы і валокаў,
Мне шчыліну зычліва пакажы,
Каб мог я да яе прыпасці вокам.
Сцяна растапырвае пальцы.
Паклон табе, шаноўная! Паклон!
Ды што я бачу? Фісбы я не бачу.
О здрадніца Сцяна! Хай мой праклён
Цябе агрэе перуном гарачым!
ТЭЗЕЙ
Па-мойму, Сцяна, калі яна валодае ўсімі адчуваннямі, павінна была б уставіць мазгі Піраму.
МАТАВІЛА
Не, вашамосць, шчыра кажучы, не павінна: «перуном гарачым» — гэта рэпліка Фісбе. Яна зараз будзе ўваходзіць, а я буду назіраць яе праз шчыліну ў Сцяне. Пабачыце, усё будзе акурат, як я сказаў. Вось і яна.
Уваходзіць ФІСБА.
ФІСБА
Ты слухала, Сцяна, мой плач і зовы,
Што ад мяне адлучаны Пірам.
Як часта цалаваў мой рот вішнёвы
Тваю тынкоўку з глінай напалам!
ПІРАМ
Я бачу гук, пру да Сцяны штосілы,
Абы пачуць жаданай Фісбы зрок.
Ты — Фісба?
ФІСБА
Фісба. Ты — Пірам наймілы?
ПІРАМ
Я гэта, я. Рукой падаць. За крок.
Нібы Лімандр, я берагу прысягу.
ФІСБА
Я ж — бы Алена: без цябе не лягу.
ПІРАМ
Шафал не быў адданы так Пракрусе.
ФІСБА
Пракруса на мяне раўняцца мусіць.
ПІРАМ
Дай жа праз дзірку губ сваіх ласунак.
ФІСБА
Дастаўся дзірцы Фісбін пацалунак.
ПІРАМ
Мы стрэнемся ля Нінавай магілы.
ФІСБА
Няхай памру — а палячу на крылах.
ПІРАМ і ФІСБА выходзяць.
СЦЯНА
Тут сваю ролю скончыла Сцяна,
А скончыўшы, ідзе адсюль яна.
(Выходзіць.)
ТЭЗЕЙ
Вось і знікла перашкода паміж суседзямі.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Гэта, па-мойму, для адводу вачэй, вашамосць, бо сцены, як вядома, маюць вушы і падслухоўваюць, не пытаючы на тое дазволу.
ІПАЛІТА
Я не чула ніколі нічога больш бязглуздага, чым гэтая п’еса.
ТЭЗЕЙ
У іхнім рамястве нават самыя лепшыя — толькі цені; ну, а самыя горшыя не будуць выглядаць надта кепскімі, калі ім дапаможа ўяўленне.
ІПАЛІТА
Але гэта будзе не іхняе ўяўленне, а наша.
ТЭЗЕЙ
Калі ў нашым уяўленні яны не стануць горшымі, чым у сваім, яны могуць здацца выдатнымі акцёрамі. Вось уваходзяць дзве высакародныя істоты: Месяц і Леў.
Уваходзяць ЛЕЎ і МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО.
ЛЕЎ
Спадарыні, у кім пачуццяў лішак
Пужацца прымушае дробных мышак,
Засцерагаю, каб ніхто не млеў,
Калі пры вас разявіць зяпу леў,
Бо я не леў і не яго кабета,
Я проста Зэдлік, па сталярцы спец,
Калі б сюды я львом прыйшоў, за гэта
Самому мне прыйшоў бы тут канец.
ТЭЗЕЙ
Надзвычай лагодны звер. I які сумленны!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Самая цудоўная жывёліна, вашамосць, якую я калі-небудзь бачыў.
ЛІЗАНДР
Гэты леў па храбрасці — сапраўдная ліса.
ТЭЗЕЙ
Правільна, а розумам — праўдзівы гусь.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Не зусім так, вашамосць, бо яго храбрасць не можа адужаць розуму, а ліса заўсёды адужвае гуся.
ТЭЗЕЙ
Упэўнены, што ў яго і розум не дужэйшы за храбрасць, бо і гусь не дужэйшы за лісу. Зрэшты, няхай ён сам разбіраецца, што да чаго ў яго звярынцы, а мы паслухаем, што скажа Месяц.
МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО
Рагаты Месяц — мой ліхтар. Ліхтар.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Яму варта было б насіць гэтыя рогі на галаве.
ТЭЗЕЙ
Ён не маладзік. Яго рогі схаваныя ў самой галаве.
МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО
Рагаты Месяц — мой ліхтар. Ліхтар. А я — на гэтым Месяцы жыхар.
ТЭЗЕЙ
Жыхар. Вось тут ён стратэгічна памыляецца. Каб стаць Месяцам, ён павінен быў бы ўлезці ўнутр ліхтара.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Ён не адважваецца ўлезці туды з-за нагарэлай свечкі: баіцца, што і яму нагарыць.
ІПАЛІТА
Мне надакучыў гэты Месяц. Пара б яму і змяніцца.
ТЭЗЕЙ
Мяркуючы па цьмяным бляску яго розуму, ён ужо ў апошняй квадры. Але дзеля прыліку нам варта пачакаць.
ЛІЗАНДР
Кажы далей, Месяц!
МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО
Я толькі хачу вам паведаміць, што ліхтар — гэта Месяц, а я — чалавек на Месяцы, што цярновы куст — мой цярновы куст, а сабака — мой сабака.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Дзякуй. Без яго дапамогі, вядома, мы тут нічога не расшалопалі б. На добры лад, уся гэта кампанія і на самой справе павінна была б атабарыцца ў ліхтары. Але цішэй: ідзе Фісба.
Уваходзіць ФІСБА.
ФІСБА
Вось Нінава магіла. Дзе ж мой мілы?
ЛЕЎ
(рыкае)
Ы-ы-ы!..
ФІСБА ўцякае.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Выдатна рыкаеш, Леў!
ТЭЗЕЙ
Выдатна ўцякаеш, Фісба!
ІПАЛІТА
Выдатна свеціш, Месяц! Папраўдзе, Месяц свеціць вельмі прыемна.
ЛЕЎ шкамутае Фісбін плашч і потым выходзіць.
ТЭЗЕЙ
Выдатна шкамутаеш, Леў!
ДЗЯМЕТРЫЙ
Тут з’яўляецца Пірам.
ЛІЗАНДР
Затое Леў знікае.
Уваходзіць ПІРАМ.
ПІРАМ
О, дзякуй, Месяц, за тваё ірдзенне!
О, дзякуй, брат, за сонечны твой жар!
Магчыма, маё сэрца смутак здзене
I ўбачыць Фісбы ненагляднай твар.
Што гэта? Ой!
О рыцар, стой!
Бяды ляжыць даведка!
Што бачу? Жах!
Імгла ў вачах.
Мая ты пташка! Кветка!
Хто плашчык твой
Заліў крывёй?
Ляціце, фур’і, шпарка!
Мне больш не жыць.
Жывую ніць
Абрэж умомант, Парка!
ТЭЗЕЙ
Такая роспач і згуба такой сяброўкі могуць каго хочаш у слёзы ўвагнаць.
ІПАЛІТА
Мне ад усёй душы шкада небараку.
ПІРАМ
Нашто, Прырода, львоў ты напладзіла?
Маю каханку згвалціў гангстар-леў.
Няма — а-яй! — няма ўжо гэткай мілай
Сярод астатніх маладзіц і дзеў.
Сляза, цячы!
Ты, меч, сячы! —
Зрабі ў Піраме дзірку.
Ў бок левы лезь —
Тут сэрца дзесь.
(Коле сябе.)
На ўвесь абсяг, кроў, цыркай!
Цяпер я труп.
Ірвецца з губ
Душа на неба ў госці.
Замры, язык!
Ты, Месяц,— пстрык!
МЕСЯЦОВАЕ СВЯТЛО выходзіць.
Бразь-бразь — упалі косці.
(Памірае.)
ДЗЯМЕТРЫЙ
Кепска ўпалі яго косці: усяго адно ачко. Ён жа адзін.
ЛІЗАНДР
Нават менш, чым адно ачко: ён памёр — значыць, ён — круглы нуль.
ТЭЗЕЙ
З дапамогай добрага лекара ён яшчэ можа ўстаць на ногі і стаць здаровым аслом.
ІПАЛІТА
Як жа так здарылася, што Месяцовае Святло пайшло перш, чым вярнулася Фісба? Ёй жа трэба яшчэ знайсці свайго Пірама.
ТЭЗЕЙ
Знойдзе яго і пры зорках. Вось і яна сама. Яе імклівым горам і канчаецца п’еса.
Уваходзіць ФІСБА.
ІПАЛІТА
Па такім Піраме, па-мойму, ёй і бедаваць доўга не выпадае. Спадзяюся, што яна выкажацца коратка.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Пылінка перацягне шалю вагаў, калі пачаць узважваць, хто з іх лепшы,— Пірам ці Фісба: ён як мужчына (барані нас бог!) ці яна як жанчына (ратуй нас божа!).
ЛІЗАНДР
Яна ўжо ўгледзела яго сваімі вачанятамі.
ДЗЯМЕТРЫЙ
I пачынае па ім галасіць.
ФІСБА
Ты спіш, дружбак?
Памёр! Як так?
Няма ў мяне Пірама.
Ляжыш — маўчыш
I бачыш ціш,
Цябе схавае яма.
Меў лён валос,
Меў сіні нос
I ружы губ чырвоных.
Ах, плачце ўсе
Па той красе,
Па тых вачах зялёных.
Нажы нажніц
Зноў рэзаць ніць
Нясіце, Паркі,— й квіта!
Вунь мой сябрук.
Бель вашых рук
Яго крывёй заліта.
Ды годзе слоў!
Меч востры, зноў
Пратні жывыя грудзі!
(Коле сябе.)
Усё. Капут. Закончан суд.
Бывай, жыццё і людзі!
(Памірае.)
ТЭЗЕЙ
Месяцовае Святло і Леў засталіся ў жывых, каб пахаваць нябожчыкаў.
ДЗЯМЕТРЫЙ
Мабыць, і Сцяна таксама.
МАТАВІЛА
Запэўніваю вас, што не. Сцяна, якая падзяляла іх бацькоў, зруйнавалася. Хочаце зараз паглядзець эпілог ці паслухаць бергамаскі танец у выкананні двух нашых акцёраў?
ТЭЗЕЙ
Дзякуй, эпілога не трэба: ваша п’еса не мае патрэбы ў апраўданні. Якое апраўданне? Раз усе акцёры пайшлі да Абрама на піва, няма на каго зваліць віны. Далібог, калі б той, хто ўсё гэта напісаў, сам згуляў Пірама і павесіўся на Фісбінай падвязцы, гэта была б выдатная трагедыя. Але яна і без таго такая, і згулялі вы яе слаўна. Так што давайце ваш бергамаскі танец, а эпілог пакінем у спакоі.
Танец.
Апоўнач языком сваім жалезным
Дванаццаць лічыць. Гэй, каханкі, ў ложак
Кладзіцеся! Прыйшла часіна чараў.
Баюся, мы ўсю раніцу праспім,
Як прасядзелі вечар. Ашукала
Бязглуздая пацеха поступ цемры.
Сябры, спаць, спаць! Вас ложак зачакаўся.
Яшчэ два тыдні маем, ягамосці,
Начных пацех, вясельнай весялосці.
Выходзяць.
З’ЯВА II
Тамсама.
Уваходзіць ПУК.
ПУК
Месяц свеціць. Леў раве.
Вые воўчая гайня.
У халупе ці ў хляве
Дрыхне п’яніца-даўбня.
Ў печы паляцца карчы,
Ў лесе вухкаюць сычы.
Чуе хворы плач сычыны —
Бачыць вечка дамавіны.
Час настаў — і трунаў зяпы
Разяўляюць цвінтары.
Духі ўюцца ціхай сапай
У нябесным серабры.
Эльфы з конямі Гекаты
Мы ляцім праз цемрыню.
Нашы гульні, нашы святы
Не ўпадуць у вока дню.
Мы пануем. Нават мыш,
Не паруш святую ціш.
Я прыйшоў з мятлой наперад
Смецце вымесці за дзверы.
Уваходзяць АБЯРОН і ТЫТАНІЯ са СВІТАЙ.
АБЯРОН
Асвятліце сонны дом
Бледным прывідным агнём.
Эльфы з феямі, у згодзе,
Быццам птушкі, ў карагодзе
Лёгка, жвава залунайце,
Маю песню заспявайце.
ТЫТАНІЯ
Ды спачатку ўсёй арцеллю
Упрыгожым словы ў трэлі
I затым усім гуртком
Блаславім мы гэты дом.
Спяваюць і танцуюць.
АБЯРОН
Да світанку там і тут
Абжывіце кожны кут.
Царскі ложак асабіста
Акраплю вадой святлістай.
Хай на ім зачаты плод
Шчасце мае ўсякі год.
Усе пары тры навечна
Злучым повяззю сардэчнай.
Не зазнае іх парода
Прыкрай шкоды з рук прыроды.
Свішч, заечая губа
Ці гузак сярод ілба —
Вады, звыклыя ў людзей,
Не зачэпяць іх дзяцей.
Хай чароўнаю расою
Скропяць эльфы ўсе пакоі,
Каб жылі гаспадары
Тут у міры і ў дабры.
Дык бягом! Усю суполку
Зноў чакаю тут на золку.
БЯРОН, ТЫТАНІЯ і СВІТА выходзяць.
ПУК
Можа, маху даў я дзесьці —
Гэта лёгка ператрэсці.
Палічыце, што вы спалі
I прад вамі сны мільгалі.
Што ішло тут самапасам —
Сну, лічыце, выкрутасы.
I тады парой любою
Ўсё паправіцца сабою.
Слова гонару, калі
Дагадзіць мы вам змаглі,
Дык шчаслівыя акцёры
Яшчэ лепш згуляюць скора.
Не хлушу я — так і будзе.
А цяпер дабранач, людзі!
Вы папляскайце — а Робін
Вам аддзячыць.
Так і зробім.
(Выходзіць.)
Канец