Укладанне, прадмова, звесткі пра аўтараў Л. Казыры. З французскай пераклалі А. Асташонак, Л. Казыра, З. Колас, А. Мароз. 351 с. Тыраж 5300 экз.

— Ну што, будзеш гаварыць ці не?

Яны білі яго бясконца. У абодвух ужо абрываліся рукі. На клубы і спіну вязню страшна было зірнуць. Інспектар Бэлем уздыхнуў: «Ну і быдла! Далібог, іх нічым не проймеш». А яшчэ, чаго добрага, скажуць, што ён не ведае сваёй справы, калі не здолеў нічога выцягнуць з гэтага парсюка.

— Досыць. Адвядзіце, — расчаравана прамовіў ён.

Вязню кінулі вопратку. Каб ён здолеў адзецца, яго трэба было падтрымліваць.

— Можаш паверыць, занятак быў не з прыемных. Як прыгадаю — з душы верне! — трошкі пазней тлумачыў інспектар свайму калегу, седзячы ў кавярні за шклянкай пладовага соку на сахарыне, якім даводзілася частавацца кожны чацвер, калі ты не аматар да піва. Той кіўнуў галавой: «Пасля такой работкі было б няблага прапусціць і па чарачцы шнапсу, каб падбадзёрыцца...»

Камера была невялікая, прынамсі, такой не здавалася. Набліжаўся вечар. Святло ў адтуліне за кратамі прыкметна згасала, хутка набягаў змрок. Яго позірк упаў на парашу. Як да яе дацягнуцца ды яшчэ падняць накрыўку зубамі? Рукі — за спінай, у кайданах, якія не скінеш, а калі ўсё цела ў ранах, рабіць пад сябе — пакута. Турма была набітая бітком, але вязня, як выключэнне, трымалі ў камеры аднаго. Зрэшты, так яму пачувалася якраз спакайней: ён нічога гэтак не баяўся, як блізкасці з крымінальнікамі... а то яшчэ могуць падсунуць качку... Боязь да падсадной качкі не давала яму спакою.

Ён ляжаў на матрацы ў нясцерпным смуродзе, любая пастава, як ні павернешся, праз адну-дзве хвіліны выклікала жудасны боль. Там, дзе скура яшчэ ацалела, пачынаў даймаць сверб; спякота і гнілое паветра рабілі яго невыносным. Пратухлы, моташлівы сяннік, напэўна, кішэў чарвямі, у паветры лёталі мухі, яны сядалі на сваю ахвяру, і ён іх адно толькі здрыгваў.

Невядома чаму вязню ўвесь час вярзліся тоўстыя, вялікія хрушчы, якіх было многа пад горадам гэтай вясной. Яны падалі з дрэваў на спіну і круцілі лапамі, не могучы перавярнуцца. Цяпер быць хрушчом настала яго чарга. Як жа было прыгожа гэтай вясной! Ці можна ўявіць сабе тут той духмяны водар расквітнелых дрэў...

А яшчэ гэтая саламяная пацяруха, што ліпне да цела, лезе пад адзенне, цэлыя тысячы маленькіх саломінак, ад якіх немагчыма дый бескарысна абтрасацца... Дзіўна — пакутаваць больш за ўсё праз гэтую пацяруху, калі ўсё цела ў цябе баліць, калі ўсё спісяжана ранамі. І ў гэтым пачварным брудзе, у гэтым затхлым паветры, якім немагчыма дыхаць, — кідацца ў роспач ад нейкай жоўтай крышанкі, ад дробных былінак, што чапляюцца за адзенне, датыкаюцца да ўсяго сваім адмысловым, высушлівым дотыкам — дотыкам турмы.

«Я нічога ім не сказаў...»

Ён паўтараў гэтыя словы, каб хоць трошкі сябе падбадзёрыць. З распухлай губы цякла кроў. Гэта ўдарыў інспектар, калі вычарпаў усе аргументы. Языком ён намацваў востры край абламанага зуба, у роце было солана.

«Я нічога ім не сказаў...»

Калі наглядчык адчыняў дзверы, ён заўжды прамаўляў адно слова, толькі адно, нібы гаварыў з кітайцам, ён гыркаў у камеру: «Хлеб», або «Перадача», або «Змоўкні!..» Таму што часам вязень, апанаваны незразумелым шаленствам, пачынаў раптам калаціць у жалезныя дзверы абодвума кулакамі... Так бывала і з ім — да таго, як яго скумісавалі... Што б там ні стала, яму трэба было ўбачыць каго-небудзь, няхай нават гэты сшарэлы твар з носам-кірпою, ці, прынамсі, каго пачуць — хоць бы тое адзінае слова, што праціскалася з вуснаў наглядчыка, як саламяная пацяруха з сенніка: «Змоўкні!..» Цяпер ён быў у наручніках. Яго справа пагоршылася. «Змоўкні...»

«Я нічога ім не сказаў...»

«Перадача» — у яго камеры гэтае слова не прамаўлялася. Яно было не для яго.

«Хлеб...» На падлозе валялася палова акрайца, у місе была наліта вада. Але ўсё гэта было даступнае не больш за парашу. Вязень вывернуў шыю і прымерыўся: як дастаць да місы, хоць трошкі змачыць сабе вусны, каб не расплёскаць усёй вады. Калі ў час абходу ніхто не зойдзе, давядзецца чакаць світання.

Гэта быў той змрочны час, калі турма нібы прачыналася. Сцены пачыналі гаварыць сваёю няўцямнай мовай: глухія стукі, то хуткія, то павольныя, самыя размаітыя спалучэнні кароткіх і доўгіх, гэтую дзіўную азбуку яму трэба было б даўно ведаць. Праз увесь будынак ішла размова, перадаваліся пытанні, гучалі адказы. Гэты час для яго быў заўжды катаваннем бяссільнасцю і надзеяй. Ужо сто разоў сусед з камеры побач цярпліва і ўпарта паўтараў заўсёды адзін сігнал. Ён спадзяваўся, што нарэшце яму адкажуць. І вось аднойчы вязень пастараўся паўтарыць гэты сігнал, ён біў у сцяну галавой. Але сакрэт мовы быў яму невядомы, і размова далей не ішла. Зрэшты, сёння ён быў такі слабы, што не мог нават гэтым сігналам засведчыць свайго жыцця. Канцэрт, што гучаў з усіх камер, адбіваўся рэхам у яго хворай, распухлай галаве. Няшчасны дарма прыслухоўваўся да перапляцення загадкавых гукаў. Ён не ведаў, чаго б яму хацелася болей: каб усе гэтыя людзі сціхлі ці, наадварот, — каб іх перастук перарос у аглушальны грукат, ад якога скаланаліся б сцены. Ён нагадваў таго, хто, не ведаючы азбукі Морзе, імкнецца пачуць у навушніках сігналы караблёў, што згубіліся ў моры. Ён сашчэпліваў зубы, заплюшчваў вочы, але быў няздольны заткнуць вушы. Відаць, пачыналася гарачка. Калі яна будзе досыць вялікая, яго могуць пакласці ў лазарэт. Але на гэта не трэба надта разлічваць. Ад такой гарачкі не паміраюць. Звон у вушах. І зноў, і зноў гэты глухі, упарты, настойлівы перастук. Божа мой, пра што ўсе яны гавораць? Ноч была невыносна задушлівая. «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Па ім поўзалі мухі, тоўстыя і шумлівыя. Калі яны прабягалі па карку, вязень перасмыкаўся, як конь у аглоблях. Сверб на жываце было немагчыма больш трываць. Вязень паспрабаваў пачухацца аб матрац, але адно развярэдзіў боль у паясніцы. Гарачка. «Я нічога ім не сказаў...» Гэтая магічная фраза страціла сваю заспакаяльную сілу. Ён паўтараў яе механічна, без ніякай карысці. «Я нічога ім...» Пад павекамі паплылі каляровыя плямы, успыхвалі і адразу тухлі, невыразныя абрысы... статак качак у чароце... Сон упаў, як сетка на паляўнічую здабычу.

Яго пабудзіў невыразны шум, перамяшаны з ізноў расцвеленым болем. Была ўсё яшчэ ноч. Але на ўзроўні вачэй нешта варушылася, захінаючы дрыготкае святло ад наглядчыкавага ліхтарыка. Апошнія словы патанулі ў цемры, грукнулі дзверы. У камеры нехта застаўся! Вязень адчуў, як побач прайшлі дзве калашыны. Нехта варушыўся. Спатыкаўся нават. Куды ўжо ён улез, гэты цяльпук? Было чуваць, як ён дыхае. «Што такое?» Хто з іх сказаў: «Што такое?»

Пэўны час яны вывучалі адзін аднаго. Калі першы вязень уцяміў, што яму ў кампанію падсадзілі таварыша, ён адразу падумаў пра абарону.

Качка! Гэта, відаць, падсадная качка. Безумоўна! «Я нічога яму не скажу», — падумаў ён, і яго раз'ятраныя раны нібы ўмацавалі ў ім гэтую ўпэўненасць. Ён застагнаў. Другі азваўся з цемры: «Нічога, нічога... А ў вас тут зусім няблага! Дазвольце назвацца? Калье, Жазэф Калье...»

Дзівак нейкі, напэўна. Але цікава, як ён выглядае — малы ці высокі, худы ці тоўсты? Ва ўсякім выпадку — качка. Праўда, наконт парашы ён прыйшоў своечасова. І наконт вады — таксама: ён знайшоў місу навобмацак, паднёс да яго губ. «Ды ў вас гарачка, прыяцелю...» Было неяк дзіўна адчуваць у цемры гэтыя рукі без твару.

Што яны абодва падумалі раніцай, калі агледзелі адзін аднаго? Гэтая змрочная камера, бруд, збіты, змэнчаны чалавек з рукамі ў кайданах за спінай адкрывалі новаму вязню ўсю мізэрнасць становішча, у якім ён апынуўся. Першы вязень прыўзняўся на адным баку і пільна глядзеў на няпрошанага госця — на качку. Нейкі нязграбны дзяцюк, хударлявы, асабліва ў гэтым зашырокім адзенні, і вочы дзівотныя, далібог, нейкі пацук... Уражанне ён выклікаў даволі кепскае. І калі глядзеў на чалавека на матрацы, вусны ў яго дрыжалі. Усю ноч яму давялося спаць на падлозе.

— Яны вас збілі? — сказаў ён.

— Здаецца! — адказаў першы.

Яны яшчэ не паспелі як след прызвычаіцца адзін да аднаго, як дзверы зноў адчынілся і да іх далучылі трэцяга. Гэта быў здаравенны бамбіза з чорнай конскаю грывай, што расла клінам з сярэдзіны лоба. Цяпер у абодвух узнікла аднолькавая думка: ужо гэты — пэўна качка!

Седзячы ўтрох у гэтым смуродлівым катуху, не надта раздольным нават і аднаму, яны вымушаны былі класціся адпачываць па чарзе. І тут было даволі цяжка аспрэчваць права на матрац у першага — з яго ранамі і заламанымі за спіну рукамі. Самы гаваркі быў Жазэф Калье. Першы ж адно сціскаў зубы: ці то ад болю, ці ад таго, што лічыў за лепшае адкусіць язык, ніж сказаць хоць слова. Бамбіза ўвесь час паўтараў, што трапіў сюды праз памылку. Яго звалі Дзюпаншэль. Мухі павесялелі — цяпер у іх стайні было ажно тры кані.

— Ну і смярдзіць жа тут, — казаў Жазэф, — проста жах, як смярдзіць!

«Праз памылку? Якую такую памылку? Калі ты патрыёт, памылкі быць немагчыма».

У такім месцы, як гэта, хутка страчваеш лік дням і начам. Міса ледзь цёплай вады, якую яны называюць «суп», кавалак хлеба, што трэба расцягваць аж на два дні, прыборка парашы — усё гэта не надта займае час. Але патроху размова наладзілася. Хоць усё па-ранейшаму гаварылася с асцярогай: праз качку. Жазэф быў электрык, Дзюпаншэль — памагаты ў мясніка. У першага вязня не ўдалося выведаць нават гэтага. Гаварыў ён, як пан. Але было нават смешна ўявіць, каб гэты нябога з абдзертаю скураю, аблеплены мухамі, мог быць на волі панам. Гэта быў светлы шатэн, гадоў каля сарака. Тонкія вусны, таўсматая шыя. Ён аброс нейкай плямістай, пярэстаю барадой. Гэтым ранкам з яго знялі наручнікі. Відаць, на пэўны час яны пакінулі надзею нешта з яго выцягнуць.

Такую надзею былі вымушаны пакінуць і Жазэф з Дзюпаншэлем, бо першы адно паціраў свае набраклыя запясці і з лютым выглядам паўтараў: «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Сваім суседзям па камеры ён таксама не сказаў нічога — апроч таго, што завуць яго Андрэ Мэнар.

Усе ўтрох казалі, што іх узялі за палітыку. Можа, гэта і магло б быць падставай, каб не апасацца адзін аднаго. Але хто ж яго ведае?

Тым больш што Дзюпаншэль, ледзь не адразу, як яго прывялі, заявіў:

— Я б апошні свой грош аддаў, каб даведацца, што яны зрабілі з маёрам Арно.

Калье быў стрэляны верабей: у яго групоўцы ведалі, што маёр Арно, арыштаваны тры тыдні назад, быў акруговым начальнікам падпольнага войска. Але ён прыкінуўся дурнем і папрасіў растлумачыць яму ўсё гэта яшчэ раз. Трэцяга вязня, Мэнара, гэтая размова, здаецца, зусім не цікавіла, яму ставала клопату са сваімі пісягамі. «Чортава качка! Надта проста бярэш!»

Са старэйшым вязнем Калье быў вельмі ласкавы, вельмі ўважлівы. А даўгалыгі бамбіза, дык той наступаў на ногі, нібы вочы заплюшчыўшы. Было б няблага даведацца, да якіх арганізацый яны належаць. Жазэф, нібыта індзеец з племені сіў, самымі дзівотнымі выкрутамі стараўся вывудзіць хоць маленькую звестку. Але побач была качка. Дый хто яго ведае, можа, і сам Жазэф... Аднойчы ён сказаў:

— Хоць бы хутчэй яны там варушыліся! Прызначылі б свайго адваката, ці што. Сам усё адно цяпер не выбераш...

І якраз назаўтра Дзюпаншэля паклікаў яго адвакат.

— Ну і шэнціць табе! — пазайздросціў Жазэф.

— Ды ну — шэнціць, — азваўся той. — Я ж таксама не выбіраў.

Пакуль Дзюпаншэля не было, Жазэф паведаміў Мэнару:

— Не такі ён дурны... Так і гэтак — увесь час намякае, што ён, маўляў, з партыі... Думае, я не бачу, што проста ўбіваецца ў ласку...

Мэнар нічога не адказаў. Ён думаў, што качка хутчэй за ўсё — той даўгалыгі... Але ж і Жазэф... Можа, якраз ён і хоча даведацца... Той як пачуў:

— А я свайго адваката яшчэ нават не бачыў... Мяне дагэтуль трымалі ў адзіночцы.

Што ж, добрая атэстацыя для Жазэфа; лепшай, бадай, і не трэба.

Праз чатыры ці пяць дзён бамбіза — качка ён быў ці не качка — раптам захварэў. Гэтыя здаравякі ўсе толькі з выгляду здаюцца асілкамі, а так, як зірнеш — далібог, нейкія недалужныя! Рэжым у тутэйшай установе, трэба думаць, зусім яму не падыходзіў. Небараку так скруціла жывот, што ўвесь час ён толькі і сядзеў на парашы. Ужо Жазэф яму гэтага не спускаў. Дый як жыць у турме без жартаў.

З медычнага агляду, які рабіўся кожныя тры дні (бо ў турме хоць і было ўсяго тысяча дзвесце вязняў, але з іх добрая тысяча — хворыя), Дзюпаншэль вярнуўся не ў гуморы. Ён асмеліўся расказаць доктару пра Мэнара, які сам не мог пайсці на агляд, але той адказаў, што не збіраецца турбавацца індывідуальна пра кожнага вязня, з якім абышліся не надта ласкава, — іначай гэтаму канца не будзе.

Жазэф накутаваў ад каросты; ад такой задушлівай спёкі і нястачы паветра ў цеснай смярдзючай камеры нярэдка здаралася, што ўранку некаму з іх рабілася блага.

Аднойчы, калі Дзюпаншэль зноў быў у свайго адваката, Жазэф заявіў, што той, хто са скуры вылузваецца, каб нешта даказаць, якраз нічога і не дакажа. Нашто ўсё гэтае ўпартае дбанне? Каб прыцягнуць да іх увагу? Дзеля чаго? Адвакаты, лекары... усе гэтыя шпегі! Тое самае ён паўтарыў і качцы, калі той, вельмі горды за сябе, паведаміў, што яму ўдалося зацікавіць абаронцу сваім лёсам і агідным рэжымам у турме.

— Абаронцу! Мо ў цябе якой клёпкі няма? Чаму ж ты, калі з ім гаворыш, не называеш яго сваёй мамкай?

Г-эх! Каб можна было мець перадачу! Усе думкі былі пра яе, чаго б толькі яны не аддалі хоць за самую малую крышку тытуню! У першыя дні пасля арышту Мэнару яшчэ паспелі зрабіць адну перадачу, але гэта было так даўно.

— Мы ж маем на гэта права! — казаў Дзюпаншэль.

— Слухай, не смяшы ты мяне са сваімі правамі, — не стрымаўся Жазэф. — Маем права, не маем права... Калі яны перадаюць табе пасылку, ты ім павінен падзякаваць, і справе канец!

Яны прагнулі перадачы, прагнулі тытуню. А бачылі адно саламяную пацяруху з турэмных сеннікоў.

Калі аднойчы ў незвычайны час дзверы ў камеру адчыніліся і ўвайшоў наглядчык, не кірпаты, а іншы, з жоўтым, як рэпа, тварам — інспекцыя! — а за ім нейкі худы і доўгі, як палка, тып, што без дай прычыны чухаў свой нос, — нічога добрага яны ад гэтага не чакалі. І тым больш было дзіўна, калі гэты здаравяк раптам узлаваўся, прычым невядома на каго, і наглядчыку гэта было зразумела не болей за іншых. Ён узяў Жазэфа за руку і пачаў рассоўваць яму пальцы:

— Ды ў гэтага тыпа кароста!.. І ў гэтага таксама...

Зусім збіты з панталыку Дзюпаншэль казаў, што ў яго баліць жывот.

— А я вам кажу, што ў вас кароста!

Добра, добра. Няхай будзе кароста, калі яму так падабаецца. Зганяючы мух, доктар — а гэта ж быў доктар! — схіліўся над трэцім вязнем.

— Ганьба! — сказаў ён. — Ганьба!

Ён гаварыў гэтае слова крыху незвычайна, вымаўляючы «г» адначасова і выбухова і мякка: «К-ханьба».

Гэта асабліва ўразіла Жазэфа. Наглядчык спрабаваў быў растлумачыць, што ўсё гэта — праз гэтых вашывых нягоднікаў: іх проста немагчыма прымусіць як след прыбіраць у камеры...

О-го-го! Ну ўжо і даў ён дыхту гэтай паранай рэпе!

— Змоўкніце! К-ханьба! Каб француз так абыходзіўся з французамі!

Яго гнеўны голас аддаляўся па калідоры. А Жазэф у камеры ўжо цвяліўся:

— К-ханьба! К-ханьба!

Тым часам у той жа дзень усіх трох вязняў перавезлі пад вартай у дрыготкай закрытай машыне ў шпіталь на ўзгорку, дзе быў арганізаваны спецыяльны лазарэт, бо ў турэмным і так ужо не было дзе павярнуцца. Дзіўнае пачуццё — ехаць з турмы ў лазарэт праз увесь гэты неспакойны і насцярожаны горад, дзе яны жылі некалі вольна, удзельнічалі ў барацьбе, што ідзе і цяпер — без іх.

Раней гэта была прыватная клініка, не надта сучасная — з вялікімі пакоямі, невысокімі столямі. Да вайны ў ёй лячылі рабочых з суседніх заводаў і фабрык: сацыяльнае забеспячэнне, як гэта ў іх называлася... Цяпер, калі шпіталь зрабіўся часткай турмы, у ім дзіўна перамяшаліся медычны персанал і турэмная варта. Па начах тут заўжды гарэлі блакітныя лямпачкі, і хворыя прачыналіся, адно каб зірнуць на іх кволы бляск пасля непрагляднай турэмнай цемры.

Той самы доктар, які паслаў іх сюды, рабіў агляды і ў клініцы. Усе ўтрох яны ляжалі побач на суседніх ложках. Жазэф ужо добра здружыўся з «панам», як ён яго называў, але той па-ранейшаму быў негаваркі. Абодва яны ўсё яшчэ асцерагаліся качкі. Тым болей што аднойчы, пасля чарговых працэдур, той запытаўся, перагнуўшыся з ложка:

— Слухай, Жазэф, ты не чуў, што там кажуць пра маёра Арно? Здаецца, яны яго зусім ужо закатавалі...

Але дзе ж гэта было, каб вязня трымалі ў шпітальным ложку адно праз нейкую каросту! Аднойчы, калі галоўная медсястра паспрабавала сказаць пра гэта доктару, той паслаў яе вельмі далёка. Слаўны ён дзядзька быў, гэты доктар! Хадзілі чуткі, што ён загадаў нават адхаяць усю турму, ды такога нарабіў шуму!.. Ён запэўніваў, што ў турме — тыфус, а можа, так яно і было? Сваіх трох малайцоў доктар трымаў пад асабістым наглядам.

І калі інспектар Бэлем захацеў зноў пачаць допыт яго пацыента, доктар — а ён быў інспектарам гігіены ў дэпартаменце і ўяўляў сабой нешта накшталт санітарнага прэфекта — так пацешна яго прабраў: «Ні пад якаю маркай! Вы чуеце?! Дзе вы знаходзіцеся? Хто тут начальнік?» — і г. д. Усе проста душыліся ад рогату на сваіх ложках. У тым ліку і сам Мэнар, пра якога ішла гаворка. А інспектар Бэлем адразу зрабіўся нібы шаўковы, ён не ведаў нават, што адказаць.

— Глядзіце, я зраблю, што вас звольняць! Гэта болей так быць не можа! Гэта ж к-ханьба! К-ханьба!

Калі інспектар і доктар пайшлі, Жазэф з Мэнарам, у добрым гуморы, забыліся да таго, што падзяліліся сваімі думкамі пра тое, што здарылася, з качкай. І качка, які раней быў заўжды паслядоўны ў сваіх учынках, тут даў маху.

— А я вось усё думаю, — сказаў ён, — што яны зрабілі з маёрам Арно?..

Адразу запанавала маўчанне. Жазэф на мігах паказаў нешта Мэнару. І той крыху прыўзняўся над ложкам на перавязаных кулаках і сціснуў зубы з такім выглядам, нібыта казаў: «Пачакай, вось толькі выйдзем на волю, ужо ён пабачыць у нас, гэтая качка!» Тым часам санітаркі разносілі лекі.

І ўсё-ткі доўга гэтак быць не магло. Як казаў Жазэф, хутка іх, відаць, павязуць назад — у турму: яны і так ужо добра падыхалі свежым паветрам. Харч у лазарэце быў не тое каб выдатны, але ўсё-ткі кожны дзень тут давалі капусту, і мыцца можна было цёплай вадой, а аднойчы была нават бульба. Што ж наконт таго, каб пагутарыць, дык магчымасцей у агульным пакоі дзеля гэтага было ўсё-ткі больш, як у трохмесным склепе ў суседстве з занадта добра выхаваным панам, які ўвесь час толькі маўчаў, ды яшчэ адным, які з такою наіўнаю пысай пытаўся ў вас, ці ведаеце вы маёра Гэтага ды ці не чулі пра палкоўніка Таго... Ах, даражэнькія ж вы мае!.. А яшчэ ж тут былі прыбіральні, ды якія — амаль як дома, з акенцам, праз якое можна пабачыць неба. А ў аперацыйным пакоі, кажуць, — бо самому Жазэфу трапіць туды шчасця не выпадала, — ёсць акно, праз якое відаць увесь горад... увесь неабсяжны горад, што распасціраецца да самага далягляду, перарэзаны напалам ракой; гэты вялікі горад, пра які яны марылі, думаючы пра тых, хто там жыў, пра рэчы, што іх чакалі, пра ўсё, што там дзеелася — дзеелася, нягледзячы ні на што, нягледзячы на шэра-зялёных паліцыянтаў, што выходзілі з кашараў і шпацыравалі па вуліцах, гарлаючы свае хаўтурныя маршы і грукаючы ў такт абцасамі ботаў. Пра ўсіх тых, хто быў там, на волі, пра іх упартасць, адвагу, смеласць.

Часам, уранку, да іх даносіўся глухі грукат далёкага выбуху, і хворыя прыўставалі на ложках, перашэптваліся: «Ты чуў, га, ты чуў?» Нават вартаўнікі, што стаялі каля дзвярэй, і тыя аднойчы... Жазэф ужо збіраўся нешта сказаць пра гэта, але «пан» зрабіў знак вачыма. І праўда! Ён зусім забыўся пра качку.

Добра. Але аднойчы ўранку ў шпіталь заявіліся бошы — адзін у цывільным і два — ва ўніформе, пры зброі. На дварэ іх чакала машына з шафёрам. Як вы думаеце, што тут было рабіць вартаўнікам і санітаркам? Вядома, яны папрасілі паказаць ім мандат, падпісаны прэфектам, ці яшчэ нейкую такую паперу, але тыя адно наставілі на іх рэвальверы ды гыркнулі:

— Вось наш мандат!

І цывільны прамовіў слова «гестапа» так, нібыта сказаў: «Сезам», — а калі вартаўнікі пагразіліся, што затэлефануюць у прэфектуру, гэта яго зусім не ўразіла. Бошы патрабавалі, каб ім выдалі тры чалавекі, — яны хацелі іх павесці з сабою. І, не зважаючы на пратэсты, следам за санітаркай увайшлі ў пакой, дзе ляжалі хворыя.

Няхай апранаюцца, ды каб хутчэй! І калі Жазэф, якога назвалі першага, крыху закорпаўся, салдат адразу паказытаў яго прыкладам па драбах; а Дзюпаншэля — няшчасную качку — падганялі грымакамі ў зад. Але горай за ўсіх было «пану».

— Мэнар, Андрэ, давай, братку, давай.

Ён не мог стаяць на нагах, у яго яшчэ не зажылі раны — яны ведалі гэта. Але фрыцам на ўсё напляваць.

Трэба было пабачыць, як яны за яго ўчапіліся! Ну ты, варушыся! Хворыя на ложках незадаволена бурчалі. Тады яны наставілі рэвальверы на хворых, і тыя, вядома, адразу сціхлі. Гестапавец загадаў двум ва ўніформе ўзяць Мэнара пад рукі, і — марш! І ўсё пад рулямі рэвальвераў.

«Паганая гісторыйка...» — думаў сабе Жазэф. Але з якою іроніяй ён глядзеў на бамбізу. Вось дзе ўжо ўліпла качка! Гэтыя бошы разбірацца не будуць: прыб'юць і справе канец. Ён заўважыў, што адна санітарка, якая, відаць, была яшчэ не кончанай сучкай, выцірала насоўкаю вочы; зрэшты, такое не падабалася нават вартаўнікам.

Калі яны пераступілі парог, Жазэф як захлынуўся: перад імі, унізе, ад падножжа пагорка распасціраўся ўвесь горад, заліты промнямі вольнага сонца... Здавалася, ён быў заліты срэбрам, іскрыліся стрэхі, між імі прыгожай звілістай сцежкай цякла ўдалеч рака. А там, удалечыні, дымілі камінамі заводы, вялікай зялёнаю плямай вымалёўваўся парк, і белыя абрысы дамоў над даляглядам здаваліся чамусьці палацамі з чарадзейных казак. Грукаталі трамваі, на вуліцах тоўпіўся люд — быў, відаць, поўдзень... Там, унізе, яны ўсе вольныя! Вольныя!.. Яны не спыняюць сваёй барацьбы!..

Жазэф так заглядзеўся, што нават не паспеў падтрымаць таварыша, які спатыкнуўся. Гестапавец вылаяўся па-нямецку, і, на сваё здзіўленне, Жазэф пачуў, як качка шапнуў «пану»:

— Трымайцеся, маёр, яшчэ крыху!

Ён не паспеў нічога падумаць, як іх запхнулі ў машыну, і — паганяй! У крытым кузаве вялікага грузавіка, памечанага знакам вермахта, побач з імі сядзелі чатыры бошы. Яны аб'ехалі кругам садок перад клінікай і... глядзі ты, машына павярнула направа — не ў горад!

І толькі тады гестапавец нарэшце глыбока ўздыхнуў і, нахіліўшыся да «пана», сказаў:

— Прабачце, таварыш маёр, спадзяюся, мы вас там не вельмі прыціснулі?

Што? Як? А качка проста паміраў ад смеху:

— Нябога Жазэф, ну і пыса ж у цябе была, як я пытаўся пра маёра Арно! А што, Марыс, усё-ткі не такія ўжо кепскія ў мяне былі звесткі? Праўда, я спачатку быў сам не ўпэўнены, што перада мной маёр... Але потым доктар пацвердзіў, што гэта ён... Файны ён хлопец, гэты доктар!

Марыс — той, што быў у цывільным, — кіўнуў:

— Дзякаваць вы павінны менавіта доктару. Ён выдатна правярнуў сваю справу... Як толькі да яго па тваім даручэнні прыйшоў адвакат... Го, ды я зусім забыўся, у мяне ж ёсць табе пакет... ад тваёй жонкі... Ну а ты, Калье, чаго ты скурчыў такую пысу? Ці не збіраешся часам заплакаць?

Плакаць, вядома, Калье не збіраўся. Ён ламаў сабе галаву: «Марыс... Марыс... Недзе ж я гэтага хлопца бачыў!»

А маёр Арно гэтак проста ўсё паўтараў:

— Ведаеце... Я нічога ім не сказаў...

Раптам Жазэф прыгадаў:

— Ну, так і ёсць... Гэта ж у трыццаць другім, у сектары V... Я цябе пазнаў, ты — П'еро!

Марыс адказаў:

— Ты ж чуў — мяне завуць Марыс... Не, сапраўды, для таварыша ты нейкі ўжо дужа някемны...

Машына неслася ўсё далей і далей ад горада. Адзін салдат, побач з Жазэфам, насвістваў «Марсельезу».

— Вось табе маеш! — раптам ашаломлена ўскрыкнуў Марыс.

Ён мацаў сябе па кішэнях.

— Што такое?

— Які ж я дурань, крэцін, разява... Забыўся!.. Не магу сабе дараваць!

Усе занепакоіліся.

— А што здарылася?

І Марыс раптам з палёгкай, узрадавана:

— Ды не, усё ў парадку... Вось яны — цыгарэты!

Тоўстая Марта сядзела на сваім столку і ўсё лічыла, загінаючы пальцы, пералічвала, прыкідвала, параўноўвала. На душы ў яе было неспакойна, унізе нешта сціскалася. Яе суседка, кансьержка з васемнаццатага, у падобным выпадку зарабіла шэсцьдзесят тысяч. Праўда, мансарда ў васемнаццатым мае, самае малое, шаснаццаць квадратных метраў. «Але ў мяне, — адзначыла Марта, — не такія загаджаныя туалеты і вада добра даходзіць да верху». Гэта была праўда, з крана на гарышчы біў моцны струмень, а не капала, як у васемнаццатым. Але «ў мяне»... Ад гэтай думкі яна ўсміхнулася. Сабака, які сцеражэ дабро, сам належыць гаспадару, але таксама адчувае сябе крыху гаспадаром, калі брэша. А калі ўдумацца, то і ўпраўляючы — гэта ўсяго толькі вялікая аўчарка, якой таксама нічога не належыць, ён толькі распараджаецца ад імя гаспадара, хлапчука, які валодае ўсім толькі на паперы. Калі капнуць глыбей, то да чаго ж мы прыйдзем? Адкрыецца, што права — гэта неабходнасць. А Марце гэтая мансарда была неабходная... Праўда, не сама мансарда, не, жытло ў яе было, паганае, але было. Ёй было неабходна паджыцца на патрэбе, якую шмат хто меў у гэтай мансардзе. Неабходнасць гэтая была не надуманай, бо яна была зусім без грошай, але і не надта пільнай, бо дах над галавой яна мела. Але другарадная праблема, калі яна ваша, важнейшая за самую надзённую іншага, хіба не?

«Справа не ў гэтым, — сказала яна сама сабе, каб набрацца смеласці. — Трэба разнесці пошту».

Яна абмацала сваё калена. Яе няўдалы мужык-люстэрнік на сваёй праклятай рабоце, не было нікога, каб паслаць наверх. А з гэтым каленам!.. Акрамя Адрыена была яшчэ Эмілі, але яна спала, ці рабіла выгляд, у сваім ложку, раскінуўшыся на прасціне, разамлелая, паружавелая, разам са сваёй дачкой. Яна вярнулася позна, стамілася, яе нельга было будзіць, гэтае дзіця. Марта працягнула руку, узяла пачак лістоў, паклала яго на цырату і трохі разарвала абгортку. «Моцна цалую», заяўляла паштоўка з Корсікі да маладой асобы з трэцяга паверха. Яе маці павінна насцярожыцца, добра вядома, што можа хавацца за самымі нявіннымі словамі. Хіба Эмілі не дадумалася, каб абдурыць сваіх блізкіх і сваю маці, калі яна нешта адчула, каб яе хахаль з кнігарні пасылаў ёй праспекты, у якіх асобныя цэны былі закрэсленыя? «Ты і я, фармат..., вокладка са скуразамяняльніка ўсіх афарбовак, за шэсцьсот пяцьдзесят франкаў...» Трэба было разумець: «Чакаю цябе без дзесяці сем». Кніжны чарвяк, а хто, скажыце, пакінуў ёй Калет? Урэшце, яна магла аддаць перавагу гаспадару кнігарні, і Марта, гладзячы калена, між іншым падумала, што, нават застаўшыся з дзіцем, Эмілі запляміла сябе менш, выбраўшы прадаўца.

Марта паважыла ў руцэ два канверты і перавярнула трэці, каб паглядзець на штэмпель, адкуль яно адпраўлена. Для маленькіх людзей ведаць — значыць магчы, хіба не так? Потым яна рэзка адсунула пошту. Яе раптам ахапіў жах. Зусім страціла розум, рабіць такое! Як з гэтай мансардай: трэба будзе і махляваць, і кленчыць. Але раптам яна азірнулася. Мадам Паке, з сёмага, вяртаючыся на сваіх каўчукавых падэшвах з царквы Сэн-Нікэз, дзе яна давала напракат крэслы, праспявала за яе спіной:

— Мне нічога?

— Нічога, мадам, — буркнула Марта.

Нічога не было. Хаця Марта працавала ўсяго восьмы дзень, яна ўжо здагадалася, што для мадам Паке ніколі не будзе нічога важнага, толькі рэкламныя праспекты і квітанцыі, але ёй менавіта таму і хацелася б соваць свой нос у будку кансьержкі. Заставалася толькі глядзець на яе. Яна перасунула языком напалову сасмактаны ледзянец за шчаку і застыла, нерухомая, амаль нягнуткая, прыкмячаючы беспарадак, удыхаючы пахі таннага віна, кацінай мачы і кіслага малака. Уся яе жвавасць засяродзілася ў вачах і варухлівых ноздрах. Ад усмешкі яе губы, якія асцярожна расклеіліся, зрабіліся зусім тонкімі.

— Я таксама хацела ў вас спытацца пра тую незанятую мансарду. Я магла б каго-небудзь...

Столак застагнаў. Марта адкінулася, склаўшы рукі, як для малітвы, і пасміхаючыся.

— Мансарда. Вы ўжо шостая, даражэнькая. Сёння з раніцы сюды ідуць адзін за адным. Я яшчэ не выпіла кавы, як Мало ўжо былі ў мяне. Іх чацвёра на васьмі квадратных метрах, вы ж падумайце! Потым прыходзіла мадам Мангрынэль, потым калега з пяцьдзесят чацвёртага, потым нейкая манашка...

— Я думаю, сястра Марыя з Сэнт-Фас, — сказала мадам Паке.

— Напэўна, — сказала Марта, — ва ўсякім разе, гаварыла пра нейкіх кузін, пратэжэ, цяжкае становішча. Нават паштальён гаварыў са мной пра гэта. Яны думаюць, што ў мяне сто мансардаў. А на завяршэнне ўсяго прыйшла мадам Сюрмюля і запатрабавала ў мяне мансарду ад імя ўпраўляючага. Здаецца, яна ўжо не ведае, дзе захоўваць свае кансервы.

— Будзе шкада, калі яны прападуць, — сказала мадам Паке ялейным голасам.

— Распараджэнне ўпраўляючага, — буркнула Марта, — мы не можам тут рабіць тое, што нам захочацца.

На нейкі момант абедзве жанчыны замаўчалі. «Спрытная, — падумала Мелані Паке, — робіць выгляд, што нічога не здарылася, а сама ўжо абладзіла сваю справу. Нічога не скажаш, у гэтых кароў усё ідзе гладка. Языкі дадзеныя ім, каб каўтаць, яны толькі і думаюць, як пажывіцца». Стоячы на сваіх тонкіх, як цурубалкі, і прамых, як яе парасон, нагах, мадам Паке адчула прыліў настальгіі па тых часах, калі кожную раніцу, пасля набажэнства, у гэтай самай будцы кансьержкі яе чакала інфармацыя пра навіны квартала, якая давала ёй зарад жвавасці і дзелавітасці. Тоўстая Марта, якая разбылася не ад добрага жыцця (яе тлўшч вырас на бульбе) і нават у пост часам таўсцела, са свайго боку глядзела на Мелані з усё большай інстынктыўнай варожасцю. Гэта была варожасць сала да косткі, тлустых да сухарэбрых. Яна надзімала губы, узводзіла да столі свае жоўтыя вочы, нібы заклікаючы яе ў сведкі, што не можа нічога зрабіць.

— Я ведаю, што вы зробіце так, як трэба, — сказала мадам Паке.

Яна, нічога больш не кажучы, прашмыгнула да лесвіцы. Марта крыху пачакала, кіўнула галавой і, пакінуўшы ў спакоі сваё калена, доўга церла ўпрыгожаную пукатым валляком шыю. Гэты валляк так і не праходзіў. Упэўненая, што яе ніхто, акрамя кошкі, не чуе, яна стала незадаволена апраўдвацца:

— Нельга ж усё аддаваць за так. Нават калі ты маеш на нешта права, у цябе стараюцца яго вырваць.

Усё было правільна, але раптам Марта ўбачыла, як расплюшчыліся вочы Эмілі. Яна млява сказала:

— Гэта нядобра ў дачыненні Мало. Ты ведаеш, што сказаў тата...

— Спі! — грымнула Марта, ці то каб прымусіць замаўчаць дачку, ці то сваё сумленне, якое таксама драмала.

Яна рэзка ўстала і, цмокаючы языком, пашкандыбала на сваю вузкую кухню, дзе яшчэ заставаліся мізэрныя рэшткі засохлага сыру, якімі можна было пажывіцца. А! Не з такой, як у Адрыена, мізэрнай зарплатай можна было дазволіць сабе раскошу грэбаваць імі. Гэты Адрыен, сапраўды, вельмі разумны, калі кажа: «Ды аддай ты сваю мансарду Мало». Такія людзі, як Адрыен, лічаць, што раз яны акуратна прыносяць плату за кватэру, то гэтага дастаткова, каб карміць чатырох чалавек. Мансарда каштуе, сама мала, шэсцьдзесят тысяч франкаў і прызначаецца каму-небудзь грашавітаму, напрыклад, мадам Сюрмюля. Лічыць у старых франках — шэсцьдзесят тысяч, прыямней, чым у новых — шэсцьсот. А Марце гэтыя грошы былі так патрэбныя, што калі яна падлічыла яшчэ раз, то падумала, што мала просіць. Трыццаць тысяч доўгу, апрануць Эмілі, яе дачку, абуць Адрыена, унесці ўзнос за швейную машыну, з якім ужо запазніліся, ну і сціпла ўсё гэта адзначыць. На гэта пойдзе якраз шэсцьдзесят тысяч, значыць, ёй трэба восемдзесят. Яна папросіць восемдзесят, сто, каб атрымаць восемдзесят. І калі мадам Сюрмюля не пагодзіцца, тым горш! Слова ўпраўляючага ні да чога не абавязвала. Марта сама яму пра гэта сказала. Можна было знайсці і што-небудзь лепшае: іншаземца, у якога мала часу, студэнта з багатымі бацькамі, дзеўку, якой няма дзе займацца шашнямі, часам гэта неістотна, раз грошы падаюць вам з неба.

Марта вярнулася ў сваю будку задуманая. Яе і так невялікі лоб ад маршчын, якія прарэзаліся ад неадступных думак, зрабіўся зусім маленькім. Маленькая стрэлка насценнага гадзінніка, заўжды адагнутая ўлева, паказвала дзевяць гадзін; вялікая, сагнутая ўправа, набліжалася да паловы, якую гадзіннік больш не званіў. «Дваццаць пяць хвілін на адзінаццатую», — прашаптала Марта, хуценька прыкінуўшы ў галаве. Яна не схадзіла ў краму, але толькі махнула рукой. Эмілі зноў заснула, а хто спіць, той вячэрае. Дарэчы, колькі там засталося? Яна засунула руку ў вільготныя нетры свайго карсажа і выцягнула дзіўную ладанку на чорным матузку: свой гаманец, сшыты з кавалка тканіны вялікімі шыўкамі, і той мізар, што ў ім быў. Не можа быць і гаворкі пра тое, каб узяць нешта з недатыкальнага аддзялення, дзе ляжаць сто пяцьдзесят франкаў на малако Калет. Але ці не можна неяк перакласці трохі грошай з другога аддзялення, прызначанага на будучыя расходы, у трэцяе, адкуль трацілі грошы сёння? Марта лічыла, пералічвала, і кожны раз атрымлівалася дзвесце шэсцьдзесят шэсць франкаў, два франкі шэсцьдзесят шэсць у цяжкіх франках, як яны цяпер кажуць. Марта ўздыхнула, закрыла свой гаманец, падумала, зноў нерашуча раскрыла, зноў закрыла і, нарэшце, супакоеная сваёй уласнай арыфметыкай (яна карысталася ў якасці найменшага агульнага дзельніка цаной кілаграма бульбы), узяла шэсцьдзесят шэсць франкаў. Урэшце, Адрыену ёсць бляшанка сардзінаў, а калі яму гэта не падабаецца, то няхай пашукае дадатковую работу. Шэсць тысяч франкаў на тыдзень, хіба гэта грошы?! Хіба ён не можа аддаць усю зарплату адразу, замест таго каб выдаваць порцыямі, бо, маўляў, ніколі не хапае грошай да новай зарплаты? Не хапае да зарплаты! Лухта якая! Як быццам не лепей добра пражыць некалькі дзён, рызыкуючы папасціцца некалькі наступных, чым увесь месяц збіраць крошкі? Хіба ёсць іншы спосаб унесці нейкую прасветліну ў сваё жабрацкае жыццё, акрамя як хоць адзін раз парадавацца жыццю і жыць гэтай радасцю, чакаючы, што яна паўторыцца?

— Шэсцьдзесят шэсць франкаў. Сто грамаў філе, падумаць толькі! І яшчэ хочуць, каб я за так аддала сваю мансарду.

У адказ пачулася кароткае мяў. Згаладнелая кошка вылезла з-пад ложка і церлася аб яе лытку, рызыкуючы атрымаць выспятка. Ну вядома, гэтая вечная здыхля Шэрая. Марта збіралася адпіхнуць яе, але перадумала. Добрая кацідла! Падбародак пераходзіць у шыю, цыцкі ў сцёгны. Яна з цяжкасцю нагнулася, каб узяць Шэрую на рукі, і стала гладзіць яе па спіне. Слаўная кацяра. Яна займаецца сексам, можа, раз на тры месяцы, але з такім апетытам, з такой заўзятасцю, якія ўсю ноч бударажаць катоў. А як яна кідаецца на лёгкае, за тры ўкусы можа праглынуць цэлы фунт, а ўвесь наступны тыдзень супакойвае апетыт, аблізваючы вусы. Такая яе прырода! І спрытная, падла, нейкім цудам можа адчыняць дзверы.

І раптам кошка, выпушчаная з рук, мякка ўпала на чатыры лапы, а Марта, прыхапіўшы пошту, хуценька выскачыла з будкі і кінулася да лесвіцы. Наконт дзвярэй. Яна забылася ключ. Божа ж ты мой, ключ! Каштоўны ключ ад мансарды там. Здурэць можна, такая неасцярожнасць! Хто заўгодна можа авалодаць ім і ўсяліцца як скватэр*, пазбавіўшы яе, Марту, заслужанага барышу. Напрыклад, Мало, хаця няшчасным звычайна бракуе смеласці. Або кліент Паке, які, магчыма, быў той самы, што і ў сястры Марыі з Сэнт-Фас. Святы фарс, так будзе правільней! У гэтых людзей заграбушчыя рукі і поўны рот належных падстаў, каб прыладкаваць сваіх. Потым паспрабуй іх выселіць. Заўсёды знойдзецца закон, які абараняе іх інтарэсы, і спагадлівыя душы, якія звыклі займацца дабрачыннасцю за ваш кошт і могуць усчаць скандал, варта вам наважыцца паказаць хоць самую малую незадаволенасць.

* Скватэр (англ. squatter) — асоба, якая самавольна заняла незаселенае жыллё.

І Марта караскалася ўгору, дыхаючы, як кавальскі мех. Клятая лесвіца! Калі ногі ўжо не гнуцца, няма чаго працаваць кансьержкай. Лепш за ўсё было б прадаваць вустрыц на тэрасе якога-небудзь кафэ ў Бэльвілі. Марта іх вельмі любіла і магла адным махам загарнуць вам цэлы тузін, тут ёй не было роўных. Праўда, зімой холадна, гэта адзін з агументаў Адрыена, які крывадушна казаў: «Ты занадта мярзлячая, — і дадаваў: — Да таго ж на гэта трэба грошы, а ў цябе няма ніводнага су», як быццам крэдыт існаваў для сабак, а не для людзей. Вечна бурчыць, вечна баіцца зрабіць ёй прыемнае і нават не прызнаецца, што баіцца падатку, які трэба плаціць за права гандляваць, і белага віна, якое б ёй перападала. Жахлівая лесвіца. Трэба абавязкова мець кагосьці, каб пасылаць з даручэннямі наверх, калі Эмілі і далей упарта не будзе рабіць розніцы паміж ноччу і днём. У кожным лесвічным пралёце было па дзевятнаццаць прыступак, і Марта адлічвала іх па адной, трымаючыся за парэнчы, якія хадзілі хадуном. На трэцім яна была ўжо ўся мокрая. Паміж чацвёртым і пятым яна была вымушана перадыхнуць і прымасцілася краечкам сцягна на шэсцьдзесят шостай прыступцы, занадта вузкай, каб памясціць астатняе. Але нейкі нязвыклы шум прымусіў яе ўскочыць. Над ёй, у мансардзе, нехта тупаў. У яе мансардзе. Яна голасна сказала: «Вось і добра, будзеш ведаць!» І на секунду здзівілася, што падумала пра пакаранне не так за сваю неасцярожнасць, як за свае падлікі. Але гэтае прасвятленне ўжо прайшло. Яна ўспомніла, што ёй вельмі патрэбны грошы, і адчула абурэнне, якое надало ёй сілы. Яна стралой узляцела на самы верх і, як слон, прагрукала па калідоры, аж калаціліся тонкія сцены, нават не звярнуўшы ўвагі на маленькую Мало, якая прашлёпала з эмаліраваным збанам да крана, і на мадам Паке. Мадам Паке пакідала дзверы прачыненымі, каб лепей чуць, і праз шчыліну быў відаць яе плоскі профіль, яна была засяроджаная на прыгатаванні соўсу, капаючы з двух графінчыкаў, што служылі ёй за маслёнкі. У адзіным парыве Марта дабегла да самага парога мансарды і застыла, не могучы зрушыць з месца ад задышкі і разгубленасці. Мадам Сюрмюля, важная і ўпэўненая ў сваіх правах, у бездакорна белай блузцы, ужо распараджалася ў памяшканні. Яна, нават не павярнуўшы галавы, незадаволена сказала:

— Зачыніце дзверы, тут скразняк.

Марта штурхнула дзверы, машынальна правёўшы рукой па замку. Ключа не было. Ключ круціла на пальцы бакалейшчыца. Яна нядбайна кінула, звяртаючыся да Розы, сваёй служанкі, якая ляніва вадзіла венікам па падлозе:

— У гэтым кутку, даражэнькая. Хіба вы не бачыце, што тут смецце?

Прыхінуўшыся спіной да вушака, Марта з цяжкасцю даходзіла да сябе. Яна ніяк не магла пракаўтнуць вельмі вязкую сліну. Яна заўсёды пасавала перад упэўненасцю і бесцырымоннасцю багацеяў. Яна пазірала то на вялікія ногі мадам Сюрмюля, у вялізных пантофлях, то на пакорліва схіленую Розу. Гэтая яе пакорлівасць была заразнай. Нарэшце яна прамямліла:

— Значыць, вам гэта падыходзіць, мадам?

— Трэба думаць, што так, — нядбайна адказала мадам Сюрмюля.

— Вядома, для вас гэта ўсяго толькі катух на гарышчы, — сказала Марта, усё больш губляючыся.

— У гэтым, як вы сказалі, катуху на гарышчы я не змагу нават захоўваць вадкія кансервы, бо зімой яны замерзнуць і папсуюцца, — адказала мадам Сюрмюля.

Яна замаўчала і ўладарна ткнула пальцам, паказваючы Розе на павуцінне. Памалу Марта рабілася больш ветлівай і баязлівай. За гэты катух на гарышчы кансьержка з пяцьдзесят чацвёртага давала ёй дваццаць тысяч, нават Мало далі б дзесяць. Гульня прайграная. Не разлічыла. Толькі бедныя плацяць вялікую цану за трушчобы. А што яна атрымае ад гэтай, якой пятнаццаць квадратных метраў пад склад — усяго толькі дробная ўдача і якая, заняўшы памяшканне, можа даць, колькі пажадае? Яе заўсёды абдурвалі, і Марта добра ведала, што ніколі нічога не атрымаеш ад гэтых людзей, якія разглядаюць сваё становішча як права на прывілеі і лічаць дастатковым кінуць якую-небудзь прынаду, а потым робяць незадаволены выгляд, каб паказаць, што нічога вам не вінаватыя, а ўзнагароду за вашу паслугу падаюць вам як міласціну. Вось і цяпер. Ключ круціўся на пальцы мадам Сюрмюля, якая нават не міргнуўшы прамармытала, сунучы кончыкамі пальцаў у хуценька раскрыты кулак Марты, якая сама сагнулася папалам, складзеную ў чатыры купюру:

— Ну, я ўдзячная вам... Ну, ну, так заведзена. Я толькі папрашу вас глядзець, што за людзі падымаюцца наверх. Гэтыя дзверы ў мансардах вельмі ненадзейныя, і мне б не хацелася, каб гэтым скарысталіся і пакралі мой тавар. Мая пошта ў вас? Нешта позна яе сёння прынеслі.

Факт надзіва рэдкі, для мадам Сюрмюля не было лістоў, толькі газета. І яшчэ два праспекты, якія яна не спяшаючыся разарвала, прашаптаўшы:

— Прынамсі, не будзе рахункаў.

І, палічыўшы справу скончанай, яна пальцам разарвала абгортачную стужку на газеце і, адставіўшы яе сантыметраў на шэсцьдзесят з-за сваёй дальназоркасці, стала чытаць крымінальную хроніку. Пры гэтым яна не пераставала адным вокам сачыць за Розай, якая рана ці позна стане гераіняй каментарыя наконт згубных вынікаў сентыментальных памылак і сумніўных сувязей.

— Яшчэ адна незамужняя маці задушыла сваё дзіця, — сказала яна з абурэннем.

Але Марта нічэга не чула. Яна ўжо неслася ўніз, пралятаючы цэлыя пралёты, як лавіна, уся чырвоная. З языка гатовы быў сарвацца выдатны набор мацюкоў. Лютасць так распірала яе, што яна здавалася яшчэ таўсцейшай. Пяцьсот франкаў, гэтая карга асмелілася даць ёй пяцьсот франкаў. Вось тая, чыё імя яна будзе згадваць у сваіх малітвах, і няхай не здзіўляецца, калі аднойчы з ёй здарыцца непрыемная гісторыя. Пяцьсот франкаў! Страта грошай, якіх ёй недадалі, была балючай, асабліва цяпер, калі яны былі пільна патрэбныя, але не такой балючай, як прыніжэнне ад таго, што яна дала сябе так недарэчна ашукаць, ды яшчэ і апусцілася да ролі супольніцы. Сама не свая, яна камечыла пошту, замест таго каб засоўваць яе пад дзверы. Яна кацілася ўніз і, што было дзіўна, клялася, што ўсё зразумела, што цяпер стане сапраўднай сцервай, што ўсе яны пачуюць ад яе пару ласкавых і першая гэтая сімулянтка Эмілі, яна ў яе паскача, яшчэ як. Як ураган, уляцела яна ў сваю будку.

— Ну што? — пачула яна знаёмы, прасеяны праз густыя вусы голас.

Эмілі з малой плёскаліся на кухні. Адрыен ужо вярнуўся. Ён наразаў такім жа бяскрыўдным з выгляду, як і сам, нажом кавалачкі хлеба і клаў на іх сардзіны. Кубік хлеба, кавалачак сардзіны. І ён не сварыўся, хоць нічога больш не было. Яшчэ кубік хлеба і яшчэ кавалачак сардзіны. Ад яго бязвіннасці рабілася моташна.

— Пяцьсот старых франкаў, — закрычала Марта, — ты разумееш? Бакалейшчыца дала мне аднаго Гюго*.

* На старых пяцісотфранкавых білетах быў змешчаны партрэт Гюго.

— Я ж табе казаў...

Ён не скончыў фразы, але яго лоб наморшчыўся; яму не ўдалося падчапіць дзюбкай нажа галаву сардзіны. І сапраўдная Марта, якая не падала духам у цяжкія часы, адчула, што яе асуджаюць, і сказала тое, што гняло яе душу.

— Пяцьсот франкаў за подласць! — прастагнала яна.

— Няма чаго скардзіцца, для нас і гэта грошы, — сказаў Адрыен.

Марта ўздыхнула і замаўчала. На словы яна таксама была небагатая.

— Для нас канечне, — паўтарыла яна, перакананая.

Гэта подласць заўжды адчувае сябе камфортна, а такім, як яны, маленькім людзям даводзіцца ісці па гэтым паскудным жыцці пехатой. Яе вочы палагаднелі. Вось, скажам, Адрыен, яго шлях усыпаны дыямантамі.

І гледзячы на гэтага чалавека, на яго залітыя алеем вусы, якія рухаліся ў такт са сківіцамі, калі ён дажоўваў апошні кавалак, Марта раптам спыталася ў сябе, чаму яна не чуе цяжару на сваім хворым калене і чаму адчувае нейкае дзіўнае задавальненне ад сваёй няўдачы.

25 верасня 1893 года

Мой дарагі маленькі Луі!

Вось усё і скончана. Мы не ўбачымся болей ніколі: будзь упэўнены ў гэтым не менш цвёрда, чым я. Ты не хацеў гэтага, ты згадзіўся б на ўсё, толькі б мы заставаліся разам, але нам трэба расстацца, каб ты мог пачаць новае жыццё. Я не шкадую, што не ўступіла табе, самой сабе, нам абаім ні тады, калі ты так горка плакаў, зарыўшыся ў падушкі на нашым ложку, ні тады, калі ўзнімаў галаву і ўмольна глядзеў на мяне — які ж няшчасны быў твой твар, як ён палаў! — ні тады, калі ўвечары як не бачыла ўжо ў цемры тваіх слёз, я адчувала, як апякалі яны мне рукі.

Цяпер мы абое страшэнна пакутуем. Мне гэта ўсё здаецца нейкім насланнём. Яшчэ некалькі дзён проста нельга будзе ў гэта паверыць, потым колькі месяцаў будзе яшчэ балюча, пасля прыйдзе выздараўленне.

І толькі тады я зноў стану пісаць табе — мы ж вырашылі, што зрэдку я буду гэта рабіць. Мы і праўда добра ўсё абдумалі. Лісты мае — ты ж ніколі не ўведаеш майго адраса, ніколі! — застануцца адзінаю ніццю, што будзе яшчэ звязваць нас, — і яна не дасць нашаму расстанню ператварыцца ў разрыў.

Цалую цябе апошні раз, але так пяшчотна, так ціха і так бязгрэшна — бо якая ж адлегласць раздзяляе цяпер нас!

Ці мог хто калі падумаць, што кароль Базаніі зменіць свой трон на канапу нейкай танцоўшчыцы, стане простым герцагам Раулем, адрачэцца ад сваёй радзімы і пераедзе да нас на сталае жыхарства?! Ці хто калі гадаў, што звычайны анучнік Сільвен Матуар зойме месца першага асенізатара сталіцы?! Між тым яго «фабрыка» штодня на досвітку выплёўвае добрых шэсцьдзесят цыстэрнаў. Яму належыць асноўная частка самай урадлівай зямлі, што прылягае да паўночнай часткі горада. Цвёрда стаіць на нагах чалавек і ўсё спадзяецца, што жонка вось-вось падорыць яму сына...

А нарадзілася дачка. Не любіў Матуар марнатраўства і таму не спяшаўся з хрэсьбінамі: а раптам дзіця не выжыве?! Ды прыйшоў дзень, калі ўсе сумненні развеяліся, і грымнула свята. Пад строгім наглядам нянечкі госці перадавалі з рук у рукі дзіця і ў адзін голас паўтаралі, што яно — выліты бацька. Асабняк асенізатара гудзеў, як разбуджаны вулей. І ў гэтым тлуме невядома для каго сціпла гучаў канцэрт для струннага аркестра, які наўрад ці пачула б самае чуйнае вуха. Пакоі былі ўпрыгожаныя ў стылі канца мінулага стагоддзя. На блакітных мазаічных сценах віднеліся райскія птушкі і мажныя чырванашчокія багіні. У глыбіні залы тулілася група музыкантаў. Усе яны былі ў парыках. Перад кожным стаяў невялікі столік, на якім ляжалі ноты і гарэлі высокія свечкі. Музыканты няўцямна ўглядаліся ў гэты натоўп пажыральнікаў цукерак і пячэння, нібы спрабавалі зразумець, каму і навошта патрэбна музыка ў такім шуме, калі нават не чуваць, што іграе сусед. Віяланчэліст недаўменна паціснуў плячыма і, пэўна, даў прастор сваёй фантазіі, утаропіўшыся ў ладныя ножкі маладой служанкі, якая падышла, каб замяніць свечкі...

Матуар важна хадзіў ад адной групы гасцей да другой, з кожным вітаючыся за руку. Вось ён паляпаў па плячы дэпутата парламента, вось падаў руку пастару, вось працягнуў кілішак міністру культуры, а той выпіў яго, стоячы на пальчыках...

Да ўсёй гамы пахаў жаночай парфумы ўдала дамешваўся тытунёвы дым, які клубамі віўся пад столлю і ад якога, здавалася, варушыліся крышталікі люстры...

— Што ж гэта ён вытварае? — незадаволена прамармытаў Матуар.

— Супакойся, дарагі, — сказала жонка і шумна высмаркалася. — Я табе гаварыла, што з такім чалавекам мець справу рызыкоўна. Не наш гэта чалавек...

Сільвен Матуар адпусціў жонку патанцаваць. Яе запрасіў адзін багатыр, які праславіўся тым, што нажыў свой капітал на вырабе і продажы коркаў.

— Ну, як маюцца вашы корачкі? — нявінна запыталася мадам Матуар.

— Ды як? Трымаюцца, плаваюць, іх, брат, не ўтопіш, — тонка адказаў магнат. — Але дзе ж гэты хвалёны герцаг Рауль? Вы ж так абяцалі...

— Хутка прыедзе. Што зробіш, калі ён такі заняты...

Не цярпелася і гаспадару. Урэшце ён не вытрымаў, сам пабег у прыхожую, дзе таптаўся даўганогі, як бусел, лакей:

— Ну што, не прыехаў?

— Не, пакуль што няма, — сумна адказаў лакей.

І ў гэты момант у прыхожую ўляцеў спацелы слуга, які падтрымліваў сувязь паміж гаспадаром і паліцэйскімі (атрад паліцыі нанялі спецыяльна, каб забяспечыць у двары парадак пры з'яўленні герцага).

— Прыехаў! Толькі што з'явіўся! А ў машыне, каб вы толькі бачылі, можа, з дзесятак малюсенькіх сабачак!.. — шчабятаў слуга.

— Ён! Гэта ён! — узрадаваўся Матуар і моцна сціснуў слугу за плечы. — А герцагіню ты бачыў?

— А як жа! Курыць сабе цыгару...

— Так, так! Цудоўненька! Ну, тады хутчэй нацягвай пальчаткі!

І Матуар рынуўся ў залу да жонкі.

— Прыехаў! — шапнуў ён. — Я так і ведаў! А ты баялася... Пляла пра нейкую рызыку...

— А як ты думаў? Столькі грошай адвалілі... А раптам не прыехаў бы...

— Герцаг Рауль! — гучна абвясціў лакей.

Хвіліну-другую панавала цішыня, нібы ў царкве перад малітваю.

А потым пад урачыстыя гукі аркестра Матуар з жонкай накіраваўся да ўвахода, дзе стаяў былы манарх і сумна глядзеў на залу. Побач была яго герцагіня, якую ён пальчыкам падтрымліваў за локаць.

— Ваша светласць! — пачаў гаспадар. — Дазвольце адрэкамендаваць Вам маю жонку мадам Матуар, а таксама нашу нованароджаную Палету, так сказаць, каралеву сённяшняга вечара... Пачакайце, а дзе ж яна? Палета! Прынясіце да нас Палету!

Страшэнна хвалюючыся, нянечка паднесла немаўлятка і нізка пакланілася гаспадару і высокім гасцям. І тады зала зноў ажыла, зноў напоўнілася вясёлым гоманам. Пад самую столь ляцелі коркі ад шампанскага...

Тым часам Матуар прадставіў графу Раулю самых знакамітых гасцей, якія чамусьці чырванелі, нібы саромеліся таго, што апынуліся вось тут, на хрэсьбінах у асенізатара.

З рук гаспадара герцагіня атрымала падарунак — набор цыгар, якія «толькі што даставілі проста з заморскіх астравоў». Шырыню гэтага жэста, як і кошт падарунка лепш за ўсіх ацаніў сакратар герцага, атрымоўваючы чэк на аплату цыгар...

А госці не адрывалі вачэй ад былога караля. Гэтыя пільныя, пякучыя позіркі зусім дабівалі і без таго стомленага чалавека. Ён стаяў пасярод натоўпу гэтых сытых самазадаволеных людзей, як стаіць засохлае дрэва ў квітнеючым садзе...

— Віскі, — грудным голасам папрасіў герцаг.

Роўна сем разоў паўтарыў ён гэтае слова і завяршыў абед двума фужэрамі шампанскага, пасля чаго шчочкі яго запунсавелі, а ў вачах з'явіліся жывыя іскрынкі. Матуар, думаючы, што яму ўжо ўдалося заваяваць душу і сэрца манарха, лісліва ўсміхнуўся: «Ваша светласць, для нас такі гонар, што Вы сёння з намі...» Герцагіня стаяла ля акна і паглядала на сад.

— Такі прыгожы садок, ці не так, мадам, — праспяваў міністр культуры.

— Герцагіня! — паклікаў герцаг Рауль.

Герцагіня павярнулася да яго.

— Герцагіня, ужо сем гадзін. Вы прасілі мяне папярэдзіць Вас, калі будзе сем. Ужо сем гадзін.

Герцагіня падала мужу сваю руку, і яны выйшлі з залы. А Матуар сказаў жонцы зайсці да яго ў кабінет.

— Ну як?

— Што табе сказаць. Апранута яна... так сабе... старамодна...

— Ды я не пра тое! Ці не здаецца табе, што за тыя грошы, якія мы ім заплацілі, яны маглі б пабыць і даўжэй?!

— Сільвен, дарагі, сёння ж хрэсьбіны, а не вяселле...

— Ну, тады я табе вось што скажу: калі Палета будзе выходзіць замуж, няхай яны на мяне не разлічваюць! Няхай іх наймае хто іншы! Няма дурных! І Палеце, калі падрасце, пра гэта — ні слова! Нават фатаграфіі не паказвай!.. Падумаць толькі! Плаціць за іх больш, чым за доктара! О-о, стары дурань!.. Але я такі яго ўеў, памятаеш: «Ваша светласць...» І ён прыкмеціў гэта!

— А ўсё ж такі, — уздыхнула мадам Матуар, — выгляд у яго невясёлы...

Да таго, як з'явіўся ён, немцы не раз прыглядаліся да нашага жытла. Перш за ўсё салдатня: два белабрысыя пехацінцы, адзін — няўклюдны, худзенечкі, другі — каржакаваты, з рукамі каменячоса. Яны агледзелі жытло з усіх бакоў. Пазней з няўклюдным пехацінцам прыйшоў унтэр-афіцэр. Яны загаварылі са мною на мове, якую, відаць, лічылі французскаю. Я не зразумеў ніводнага слова, але правёў іх па свабодных пакоях. Здалося, што немцам яны прыйшліся даспадобы.

Назаўтра раніцай у сад уехала адкрытая ваенная машына, шэрая і вялізная. Шафёр і худы салдат, малады і вясёлы, выгрузілі з яе дзве скрыні і велізарны пак, загорнуты ў брызент, і ўцягнулі ўсё гэта ў гасцёўню. Машына кудысьці паехала, а праз некалькі гадзін я пачуў на дварэ конскі тупат. Былі гэта тры кавалерысты. Адзін злез з каня і пайшоў да старой мураванай будыніны, дзе была мая майстэрня. Потым вярнуўся, і немцы павялі туды коней. Пазней я ўбачыў, што яны прывязалі коней да скабы, якую замацавалі ў дзірцы паміж камянямі ў сцяне.

Прайшло яшчэ два дні, і нічога новага не адбылося. Больш я не бачыў нікога. Кавалерысты выходзілі з коньмі на золку, вярталіся ўвечары і клаліся спаць у каморы пад лесвіцай, куды нацягалі сабе саломы.

На трэці дзень раніцай вярнулася ваенная машына. Вясёлы салдат узваліў на плечы вялікі куфэрак і занёс яго ў гасцёўню. Потым узяў свой мяшок і паклаў яго ў суседнім пакоі. Сышоў уніз і на правільнай французскай мове загадаў маёй пляменніцы прынесці пасцельную бялізну.

Ён жыў у лесе Фос-Рэпоз, пад Пікардзійскім узгоркам, вельмі прыгожы чорны дарослы воўк з вялікімі чырвонымі вачыма. Звалі яго Дэні. Найболей яму падабалася назіраць з лесу за тым, як аўтамабілі, што імчаліся па дарозе з Віль-д'Аўрэй, прыбаўлялі газу перад залітым сонцам адхонам, на якім лівень пакінуў толькі што аліўкавы адбітак высачэзных дрэў. Яшчэ ён любіў гуляць летнімі вечарамі па лесасецы і падглядаць за барацьбой нецярплівых закаханых з нялёгкімі эластыкавымі гарнітурамі, з якіх, на жаль, складаецца звычайна ў наш час бялізна. Ён, як філосаф, сузіраў вынікі ўпартых намаганняў, якія часам завяршаліся поспехам, і адыходзіў, цнатліва пакручваючы галавою, калі якой-небудзь ахвяры прыходзілі, як кажуць, капцы. Нашчадак многіх пакаленняў цывілізаваных ваўкоў, Дэні харчаваўся травою і блакітнымі гіяцынтамі, прыпраўляючы іх восенню адборнымі шампіньёнамі, зімою ж вымушаны быў красці малако ў бутэльках з вялікага жоўтага грузавіка малочнай фірмы; жывёльны смак малака быў проста жудасны, і воўк з лістапада да лютага кляў бязлітаснасць сезона, з-за якога псаваў сабе страўнік.

Дэні жыў у згодзе з суседзямі, якія дзякуючы яго сціпласці нават не здагадваліся пра існаванне ваўка. Ён знаходзіў сабе прытулак у маленькай пячоры, што выкапаў шмат гадоў таму назад адзін золаташукальнік. Зазнаючы праз усё жыццё адны няўдачы, той страціў урэшце апошнія надзеі знайсці калі-небудзь свой маленькі «кошык апельсінаў» (як сказаў Луі Бусенар) і вырашыў на схіле дзён прадоўжыць пошукі, такія ж марныя, як і маніякальныя, у зоне ўмеранага клімату. Дэні зрабіў сабе ў гэтай пячоры камфартабельнае жытло, упрыгожыў яго патроху каўпакамі колаў, гайкамі і іншымі аўтамабільнымі дэталямі, падабранымі на дарозе пасля даволі частых тут аварый. Ён увогуле моцна захапіўся механікай і нярэдка, перабіраючы трафеі, марыў пра сваю майстэрню. Чатыры шатуны з лёгкай сталі, на якія ён паклаў верх дарожнага чамадана, замянялі стол, ложак быў зроблены са скураных сядзенняў старога «Амількара», што калісьці ўрэзаўся ў вялікі каранасты платан на павароце, а дзве шыны сталі шыкоўнымі рамамі на партрэты даўно і пяшчотна любімых бацькоў; усё гэта густоўна спалучалася з рэчамі больш банальнымі, якія некалі сабраў золаташукальнік.

У адзін жнівеньскі вечар Дэні, як і штодня, прагульваўся па лесасецы дзеля лепшага стрававання. Ён набліжаўся ўжо да дуба, пасля якога звычайна паварочваў назад, як раптам па волі лёсу спаткаў на сваім шляху Эцьена Пампля, вядомага больш па мянушцы Сіямскі Маг, і зацягнутую ім у гушчар малышку Лізэт Кашу, чарнявую афіцыянтачку з рэстарана «Гранэй». На Лізэт быў новы файны гарсэт маркі «Насланнё», знішчэнне якога каштавала Магу шасці гадзін амаль няспыннае барацьбы, — менавіта таму і адбылася ў Дэні гэтая позняя сустрэча.

На няшчасце Дэні, абставіны былі выключна неспрыяльныя. Стаяла поўнач, і Сіямскі Маг заходзіўся ад злосці ў прыпадку антрапаліцыі*. З'яўленне Дэні, які, зрэшты, папрасіўшы ціха прабачэння, далікатна адышоў убок, неверагодна раз'юшыла Мага. Дужа расчараваны ў Лізэт і перапоўнены энергіяй, якой трэба было неадкладна даць выйсце, ён кінуўся на бязвіннага ваўка і з усяе сілы ўкусіў яго за лапатку. Дэні пабег з трывожным віскам. Ледзь дацягнуўшыся да пячоры, ён зваліўся на зямлю і заснуў цяжкім сном, які ўвесь час праціналі жахлівыя трызненні.

* Вар'яцтва, пры якім хвораму здаецца, што ён воўк ці іншая жывёліна.

Але патроху ён забыўся пра сваю ліхую прыгоду, і дні пацяклі, як і раней, розныя і аднолькавыя. Набліжаўся верасень, Дэні аб'ядаўся груздамі і баравікамі, хапаў часам колькі апенек і, як чумы, баяўся цяжкіх для стрававання свінушак. Цяпер увечары людзі гулялі ў лесе нядоўга, і ён клаўся спаць раней. І ўсё ж здавалася, што адпачываў ён ад гэтага не лепш. Разбіты і змораны, нашпігаваны кашмарамі, Дэні прачынаўся ўжо на золку. Яго перастала цікавіць нават механіка, і часам ён да самага паўдня задуменна праседжваў з анучаю ў лянівай лапе над пазелянелай латуннай трубкай, якую зранку збіраўся нацерці да бляску. Сон яго рабіўся ўсё больш неспакойны, і Дэні дзівіўся з таго, што не знаходзіў гэтаму тлумачэння.

У ноч поўні ён раптам прачнуўся, трасучыся ад ліхаманкі і холаду. Быў ён сам не свой і таму, падняўшыся, запаліў, каб паглядзець, у чым жа справа, файную фару, што засталася яму колькі месяцаў назад ад разбітага «мерседэса». Святло заліло ўсе закуткі пячоры. Дэні ледзь дайшоў да аўтамабільнага люстэрка, што вісела над яго туалетным столікам. Спачатку, адчуўшы, што ён стаіць на задніх лапах, Дэні здзівіўся, і толькі, але калі ўбачыў у люстэрку свой твар, проста збянтэжыўся: на яго глядзела штосьці незвычайнае, белаватае, голае — хіба што прыгожыя рубінавыя вочы нагадвалі яшчэ былы яго выгляд. Ён застагнаў, агледзеў сябе з усіх бакоў і зразумеў нарэшце, чаму так працінаў яго ледзяны холад. Яго багатая чорная шэрсць знікла, і быў ён такі ж нязграбны і даўжэзны, як усе тыя істоты, неспрактыкаванасць якіх у любоўных справах адно выклікала ў яго смех.

Трэба было ўцякаць адсюль як мага хутчэй. Дэні кінуўся да чамадана з розным старым хламам, таксама патроху падабраным на дарозе. Інстынкт падказаў яму выбраць элегантны шэры ў белую палоску касцюм, аднатонную ружовую кашулю і бардовы гальштук. Як толькі Дэні адзеўся, усё яшчэ не разумеючы, як гэта ён стаіць на задніх лапах, яму стала крыху лягчэй — ён нават перастаў ляскаць зубамі. Пасля ён разгублена, са слязьмі на вачах паглядзеў на маленькую кучку чорнае шэрсці каля свайго ложка і адразу ж неверагодным намаганнем волі саўладаў з сабой.

Трэба было, не марудзячы, абдумць, што рабіць далей. Ён шмат чаго ведаў са старажытных кніг, і карціна здавалася яснай: Сіямскі Маг быў ваўкалак, а ён, Дэні, перакінуўся пасля яго ўкусу ў чалавека.

Зразумеўшы, што жыць яму цяпер у невядомым свеце, Дэні адчуў спачатку неверагодны жах. Чалавек сярод людзей — якія ж толькі небяспекі не чакаюць яго цяпер! Ужо адзін успамін пра тую марную барацьбу, якую днём і ноччу вялі між сабою шафёры на Пікардзійскім узгорку і якая здавалася яму вельмі сімвалічнай для жыцця людзей, дазваляў Дэні адчуць жудасны смак таго існавання, законам якога прыйдзецца яму цяпер падпарадкоўвацца. Але потым ён падумаў, што калі чарнакніжнікі не маняць, то жыццё яго ў чалавечай шкуры не павінна было вельмі ўжо задоўжыцца. Чаму ж тады не пакарыстацца гэтакім выпадкам і не зрабіць падарожжа па гарадах? Трэба сказаць, што не ўсе сцэны, якія воўк бачыў у лесе, выклікалі ў яго агіду, да таго ж, аблізаўшыся, ён прыкмеціў, што язык яго, нягледзячы ні на што, застаўся прыгожа завостраным. Ён падышоў да люстэрка і ўгледзеўся ў сябе: рысы яго не былі такія страшныя, як ён меркаваў. Дэні разявіў рот і з задавальненнем канстатаваў, што паднябенне яго было таго самага прыемнага чорнага колеру, пасля пераканаўся, што ён, як і раней, мог варушыць вушамі, якія, праўда, былі для чалавека крыху задоўгія і валасатыя. Але чысты прадаўгаваты твар і белыя зубы рабілі яго, прынамсі, даволі сімпатычным (ва ўсякім выпадку, Дэні мог так меркаваць пра сваё аблічча, успамінаючы твары людзей, якіх ён сустракаў у лесе). Урэшце, заставалася толькі падпарадкавацца непазбежнаму і набыць у выніку вопыт на будучыню. Аднак асцярожнасць усё ж такі перамагла і вымусіла Дэні перад тым, як выйсці, прыхапіць чорныя акуляры, якія затушылі крыху ружаваты воўчы бляск вачэй. Ён узяў таксама плашч і, ускінуўшы яго на руку, упэўнена пайшоў да дзвярэй. Праз некалькі хвілін ён стаяў ужо з лёгкай валізай каля дарогі і ўдыхаў ранішняе паветра — нюх яго, відаць, пагоршыўся, бо пахаў вакол стала куды менш, чым раней. Прыкмеціўшы першы аўтамабіль, Дэні спакойна ўзняў руку. Вопыт падказваў яму, што аўтамабілі рэдка спыняліся на пад'ёме і ахвотна на спуску, бо сіла цяжару рабіла тады ход пасля прыпынку лягчэйшым, — і Дэні абраў парыжскі кірунак.

Шафёр не спяшаўся. Дэні спадабаўся яму сваёй элегантнасцю, і ваўкалак, ямчэй уладкаваўшыся на сядзенні, пачаў смела разглядваць прадстаўніка невядомага свету. Праз дваццаць хвілін няхуткай язды Дэні выйшаў на плошчы Оперы. Дзень быў ясны і лагодны, а вулічны рух даволі мерны. Ваўкалак рашуча выйшаў на пешаходную дарожку і пайшоў па бульвары да гатэля «Скрыб», дзе заплаціў за двухпакаёвы нумар з ваннай. Пакінуўшы валізу парцье, ён пайшоў у краму купляць ровар.

Раніца прайшла нібыта ў сне: разгублены, Дэні ніяк не мог справіцца з роварам. Ён адчуваў у глыбіні душы вялікае жаданне пакусаць якога-небудзь ваўка, ды, ведаючы, што знайсці тут сабе ахвяру не так ужо і лёгка, трымаў сябе ў руках і стараўся менш успамінаць парады чарнакніжнікаў. Дэні, безумоўна, мог спадзявацца, што калі яму крыху пашэнціць, то ён здолее дабрацца да заапарка, але разлічваў пайсці на такое хіба што ў крайнім выпадку. Усю сваю ўвагу ён накіраваў на ровар і хутка адчуў вартасці гэтай нікеліраванай машыны, якая магла стаць вельмі карыснай па дарозе назад у пячору.

Апоўдні Дэні паставіў ровар каля гатэля. Гледзячы на тое, як ён гэта рабіў, парцье дзівіўся, і толькі, але, мусіць, элегантнасць ваўкалака і яго рубінавыя вочы адбівалі ў людзей ахвоту рабіць яму заўвагі. З лёгкай душою Дэні выправіўся шукаць рэстаран і з многіх выбраў неблагі на выгляд, але сціплы і нешматлюдны: у другі магло падысці пазней занадта многа народу, а Дэні трохі баяўся, што манерам яго, нягледзячы на высокую агульную культуру, яшчэ ўласцівы лёгкі правінцыялізм. Ён выбраў столік у далёкім кутку і сказаў афіцыянту, каб той паспяшаўся.

Ды ці ж мог ён ведаць, што ў гэты такі ціхі на першы погляд рэстаранчык хутка пачнуць збірацца на штомесячнае пасяджэнне гурманы з клуба аматараў галаўня па-рамбалітанску? Толькі яму прынеслі абед, як у залу адзін за адным пацягнуліся ружовашчокія мужчыны. Яны ўмомант занялі сем столікаў на чатырох чалавек кожны. Гэты раптоўны наплыў вымусіў Дэні нахмурыцца, а неўзабаве, як і трэба было чакаць, да яго століка падышоў ветлівы метрдатэль.

— Выбачайце, мсье, калі ласка, — сказаў гэты гладка паголены франт Дэні, — ці не маглі б вы дазволіць нам пасадзіць побач з вамі мадэмуазель?

Дэні паглядзеў на дзяўчыну і зноў нахмурыўся.

— Мне было б вельмі прыемна, — адказаў ён, прыўзняўшыся.

— Дзякую, мсье, — праспявала дзяўчына музычным голасам. Голасам музычнае пілы, калі ўжо быць дакладным.

— Калі ўжо дзякуеце вы, — адказаў ёй Дэні, — то што застаецца мне, як не аддзякаваць вам?

— Гэта лёс, — зноў падала голас прыгажуня і адразу ўпусціла сумачку, якую Дэні злавіў на ляту.

— О! — ускрыкнула дзяўчына. — У вас неверагодная рэакцыя!

— Але, — згадзіўся Дэні.

— У вас вельмі дзіўныя вочы, — дадала яна хвілін праз пяць. — Яны нагадваюць... нагадваюць...

— Ну што вы, — крыху саромеўся Дэні.

— Гранаты, — скончыла дзяўчына.

— Што зробіш, вайна, — пачаў быў адказваць Дэні.

— Я вас не зусім разумею.

— Я думаў, — удакладніў Дэні, — што, гледзячы на мае вочы, вы прыгадаеце рубіны, але ж вы сказалі ўсяго толькі пра гранаты, і я адразу падумаў пра абмежаванні, якія прыносіць з сабой вайна, і пра суадносіны выніку і прычыны.

— Вы скончылі Вышэйшую школу палітычных навук? — спыталася чарнявая лань.

— Каб ніколі больш туды не вяртацца.

— А вы хлопец што трэба, — кінула камплімент дзяўчына, якая мела звычку з кожным новым знаёмым прыкідвацца нявінніцай.

— Я ахвотна сказаў бы тое самае і пра вас, — ветліва адказаў Дэні.

Яны разам выйшлі з рэстарана. Ашуканка сказала ваўкалаку, што мае непадалёку, у гатэлі «Выціскалка грошай», шыкоўны пакойчык.

— Хадзем паглядзім мае японскія эстампікі, — шапнула яна Дэні на вуха.

— А ці ж можна? — занепакоіўся Дэні. — Ці не патурбуем мы каго з вашых родных?

— Я, можна сказаць, сірата, — уздыхнула малышка, выціраючы слязінку кончыкам танюсенькага пальчыка.

— Як мне шкада вас! — ветліва паспачуваў ёй галантны кавалер.

Ідучы за ёю ў гатэлі, Дэні заўважыў, што парцье ў калідоры чамусьці не было, а ружовы плюш, якога тут было надта ўжо багата, надаваў установе даволі падазроны выгляд. Але ўзнімаючыся па лесвіцы, ён дазволіў усё ж дзяўчыне, каб разгледзець як след яе жаночыя вартасці, апярэдзіць сябе на некалькі прыступак.

Думка аддацца распусце з жанчынаю здалася яму спачатку агіднай, пасля смешнай, але ўспамін пра здарэнні ў лесе адагнаў сумненні, і неўзабаве ваўкалак пачаў на практыцы ажыццяўляць тыя веды, якія набыў візуальна. Прыгажуня прытворна стагнала, выказваючы неверагоднае задавальненне, але наіўны, малаадукаваны ў гэтай навуцы Дэні не прыкмеціў фальшу.

Ледзь ён апрытомнеў (дарэчы, даволі абыякавы да ўсяго таго, што адчуў з жанчынаю), як раптам зазвінеў гадзіннік. Усё яшчэ бледны, нібы мярцвяк, ён, цяжка дыхаючы, расплюшчыў вочы і са здзіўленнем убачыў, што дзяўчына, нахіліўшыся і павярнуўшыся да свайго кавалера, з вашага дазволу, задам, спрытна корпалася ў кішэнях яго пінжака.

— Вы шукаеце маю фотакартку? — спытаўся ён раптам у яе.

Адразу гэтая здагадка ўсцешыла яго, але па тым, як здрыганулася дзяўчына, Дэні зразумеў, што ён дужа памыляўся.

— Э-э... але... але, мой любы, — сказала прыгажуня, не разумеючы, ці смяецца ён, ці гаворыць сур'ёзна.

Дэні нахмурыўся. Ён устаў, падышоў да яе і праверыў свой партфель.

— Я бачу, вы адна з тых брыдотных самак, пра непрыстойнасць якіх можна даведацца з раманаў мсье Марыяка! — зрабіў выснову Дэні. — Сцерва.

Ашуканка збіралася адказаць як след гэтаму ёлупу, трасца яму ў бок, сказаць, вылаяўшыся не раз, што ён абрыдаў ёй і што яна на яго плявала, бо не такая яна дурная, каб класціся ў ложак з такім недаробкам дзеля задавальнення, але замест гэтага анямела ад бляску вачэй ачалавечанага ваўка. Маленькія чырвоныя праменьчыкі праціналі і паралізоўвалі чарнявую прыгажуню.

— Зрабіце ласку, адзеньцеся і выйдзіце хутчэй вон! — загадаў ёй Дэні.

Ваўкалак вырашыў раптам, каб павялічыць эфект, завыць. Ён ніколі гэтага не рабіў, але, нягледзячы на нявопытнасць, завыў вельмі жудасна.

Напалоханая да смерці прастытутка моўчкі мігам апранулася і выскачыла з нумара. Дэні застаўся адзін — і засмяяўся. Ён адчуваў у сабе штосьці распуснае, нешта такое, што распальвала яго.

— Гэта смак помсты, — сказаў ён сам сабе.

Ён прывёў сябе ў парадак і выйшаў. Была ноч, і бульвар залівала цудоўным святлом.

Не зрабіў Дэні і двух крокаў, як да яго падышлі тры мужчыны ў занадта ўжо кідкіх светлых касцюмах, новых капелюшах і да бляску наваксаваных чаравіках.

— Пагаворым? — сказаў худзейшы, смуглявы, з тонкімі вусікамі.

— Не прыкідвайся дурнем, — працадзіў праз зубы другі, чырвоны і квадратны.

— Зойдзем сюды, — прапанаваў смуглявы, калі яны праходзілі міма бара.

Дэні зайшоў. Заінтрыгаваны, ён усё яшчэ думаў, што прыгода гэтая была толькі жартам.

— Вы гуляеце ў брыдж? — спытаўся ён у мужчын.

— Зблытаеш нашы карты, атрымаеш па зубах — будзе тады табе брыдж, — змрочна адказаў чырвоны квадратны. Здавалася, што ён быў дужа раз'юшаны.

— Вось што, шаноўны, — сказаў смуглявы адразу пасля чырвонага, — вы толькі што даволі няветліва абышліся з дзяўчынаю.

Дэні зарагатаў.

— Ды ён здзекуецца з нас, морда! — сказаў чырвоны. — Нічога, зараз яму стане сумна.

— Бачыш, — дадаў смуглявы, — мы крыху сябруем з гэтай дзяўчынкай.

Дэні зразумеў усё.

— Бачу, — сказаў ён. — Вы — «каты».

У сутэнёраў ажно твары выцягнуліся ад такой знявагі: нячаста ім даводзілася чуть гэтую пагардлівую мянушку людзей іх занятку.

— Ты не жартуй! — пагрозліва папярэдзіў Дэні квадратны.

Дэні паглядзеў на іх.

— Здаецца, зараз я раззлуюся, — сказаў ён рашуча. — Такое са мной упершыню, але я пазнаю гэта пачуццё. Я шмат чытаў пра яго.

На тварах у сутэнёраў застыла збянтэжанасць.

— Ты што, фраер, думаеш нас напалохаць? — спытаўся чырвоны.

Трэці гаварыў мала, а сціснуў кулак і замахнуўся, але не паспеў данесці яго да падбародка Дэні, як ваўкалак ухіліўся, злавіў мужчыну за руку і сціснуў запясце. Пачуўся хруст.

На галаву Дэні цяжка апусцілася бутэлька — ён заморгаў і адступіў.

— Мы цябе зараз прыдушым, — сказаў смуглявы.

Бар апусцеў. Дэні пераскочыў столік і квадратнага мужчыну. Збянтэжаны, той разявіў рот, але ўсё ж такі паспеў ухапіцца за замшавы ваўкалакаў чаравік.

Адбылася кароткая бойка. Дэні падышоў да люстэрка. Каўнер у кашулі быў разарваны, праз шчаку цягнуўся шрам, пад вокам свяціўся «ліхтар». Ён жвава паклаў нерухомыя целы пад сядзеннямі каля стойкі. Сэрца проста выскоквала з грудзей. Ён крыху супакоіўся, ды раптам зірнуў на насценны гадзіннік. Было ўжо адзінаццаць.

«Чорт! — падумаў ён. — Трэба ўцякаць».

Ён хутка насунуў чорныя акуляры і пабег да гатэля.

Яго душу перапаўняла нянавісць, але Дэні разумеў, што трэба неадкладна вярнуцца ў лес.

Разлічыўшыся за нумар, ён узяў валізу, ускочыў на ровар і стартаваў — нібыта чэмпіён свету па гонках на роварах.

Падарожжа доўжылася 34 дні. Ужо мінуў месяц, як там, у далёкім бязмежжы, яны пакінулі дзяржаўны сцяг сваёй краіны. Так завяршалася першае міжпланетнае касмічнае падарожжа.

Радасць членаў экіпажа была б поўнай, калі б не перарвалася сувязь з Зямлёй. Гэта адбылося акурат у момант набліжэння карабля да планеты Х — мэты экспедыцыі. Ніхто з астранаўтаў не мог успомніць пра падобную аварыю, і ўсе вырашылі, што гэта часовая з'ява. Кожны дзень зноў і зноў рабіліся спробы аднавіць сувязь... Але апараты зацята маўчалі.

Не так проста было справіцца з пачуццём трывогі гэтым дзецям Зямлі, пакінутым на волю лёсу ў бясконцай касмічнай прасторы: кожны момант магла спатрэбіцца дапамога, кансультацыя спецыялістаў. І ўсё ж радасць перамогі, маладосць узялі сваё. Урэшце, яны жывыя, здаровыя, карабель іх слухаецца; як толькі яны ўвойдуць у верхнія пласты зямной атмасферы, спрацуе аварыйная сістэма сувязі, і яны прызямляцца там, дзе іх будуць чакаць. З цягам часу да астранаўтаў нават прыйшло нейкае ап'яненне ад таго, што ўся адказнасць за працяг палёту цалкам лягла на іх. І хутчэй прывычка, чым патрэба прымушала іх выходзіць час ад часу ў эфір: «Гаворыць LBW 7...»

Праўда, камандзір карабля ўсё ж нерваваўся: яго жонка павінна была нарадзіць, а яму давядзецца цяпер чакаць прызямлення, каб нарэшце даведацца, хто ў яго: дачушка ці сынок? З камандзіра пасмейваліся, жартавалі. У членаў экіпажа хапала часу і на гэта, і на тое, каб прыгадаць сваё зямное жыццё-быццё, памарыць пра будучыню. Гледзячы на бесклапотнасць экіпажа, наіўны старонні чалавек мог падумаць, што карабель сам вяртаецца на Зямлю, нібы той конь, які вязе соннага гаспадара дахаты. У кабіне, жартам названай «рэзідэнцыяй», астранаўты бавілі час, вялі гутаркі, калектыўна ўзнаўлялі ў памяці напалову забытыя вершы. Старшы пілот іграў на нейкім дзіўным інструменце, які нагадваў губны гармонік. Доктар любіў пагаварыць пра іх будучае падарожжа па ўсіх сталіцах свету.

— Ты быў у Парыжы?

Ніхто з іх там не быў.

— А Лондан? У Лондане хто-небудзь бываў?

І, як згаварыўшыся, астранаўты ўглядаліся ў ілюмінатары, нібы спрабуючы адгадаць, дзе на той сярэбранай манетцы мог знаходзіцца Вестмінстэрскі палац...

Як хутка ні ляцеў карабель, Зямля па-ранейшаму заставалася манеткай, акружанай прыгожым блакітным арэолам. Нічым ява не адрозвівалася ад іншых нябесных кропак... Але ж гэта яна загубіла Ікара, гэта яна «завярцелася» пасля Галілея, гэта яна паслала астранаўтаў...

Спатрэбіліся мільёны тысячагоддзяў, каб з'явіўся чалавек з яго розумам і свядомасцю, пакінуўшы за сабой амёбаў, рыб, пачвараў, жывёл. І толькі за апошнія 50 гадоў чалавецтва імкліва пашырыла далягляды інтэлекту, назапасіла больш ведаў, чым за дзесяць стагоддзяў свайго дагістарычнага развіцця...

Адзін з членаў экіпажа — малады цемнаскуры вучоны, з якога часам кпілі за яго дзіцячую інтанацыю, калі ён гаварыў пра сваю маці, — часта паўтараў: «А ведаеш, маміна бабуля нарадзілася яшчэ пры рабстве! А я...»

Многа гаварылі астранаўты і пра жыхароў Вялікай Зямлі. Ці варта туды пераносіць разлады расколатага грамадства? А можа, лепш, каб у аснове новай цывілізацыі былі законы, якія назаўжды пакладуць канец чалавечаму авантурызму?.. Той, Вялікай Зямлі, дзе лунае пакінуты імі сцяг, астранаўты супрацьстаўлялі Малую Старую, да якой цяпер спяшаўся карабель. Яны былі перакананыя, што чалавек занадта рана прыходзіць у свет, а той заўсёды спазняецца ў сваім развіцці...

Часта паўтаралі яны: шчасце...

А што гэта значыць: шчасце?

Старшы пілот, які за час падарожжа нарэшце здзейсніў сваю запаветную мару — адгадаваў бараду, сказаў: «Шчасце — гэта нараджэнне дружбы. Гэта... калі людзі разумеюць адзін аднаго. Калі ты знаходзіш сілы ўстаць пасля таго, як цябе ашукалі. Гэта... калі ў цябе ёсць так многа сказаць чалавецтву, што не хопіць і жыцця».

Доктар ціха прашаптаў: «Шчасце — гэта цішыня перад выкананнем «Оды да радасці» Бетховена. Гэта святло, што льецца праз вокны на палотнах Вермеера. Гэта лінія, якая ідзе ад шыі да стану ў Венеры Мілоскай...»

— Вітаю вас, планеты! — пасмейваўся барадач. — Спяшайцеся наведаць Зямлю і яе гісторыю. Сен-са-цый-ны маршрут: ад выкапнёвага чалавека да касманаўта. А па дарозе — Фідый, Рэмбрант, Моцарт, Пушкін, Эйнштэйн...

— Пачакайце, крывадушнікі! — крыкнуў малады цемнаскуры. — Няўжо вы не разумееце, што шчасце — гэта калі ў люстэрку сустракаюцца нашы позіркі і я чытаю ў яе вачах тое, што яна прачытала маё жаданне, і яна ўсміхаецца.

— Ну вы, балбатуны! — спыніў усіх камандзір. — Шчасце — гэта прыйсці да перамогі ўсім разам!

Карабель увайшоў у зямную атмасферу — адзіную, якую ведалі Архімед, Ньютан, Жаліо-Кюры...

Зямля была падобная на геаграфічную карту, намаляваную не вельмі здольным школьнікам. Цяпер толькі наладзіць сувязь, і прызямленне не будзе праблемай!..

Уключылася аварыйная сістэма сувязі. Зямля маўчала. Ужо добра былі відаць яе абрысы, моры, снежныя вяршыні гор. Вось хутчэй за ўсё Кардыльеры...

Але што рабіць далей? Як арыентавацца, калі няма інфармацыі, інструкцый?.. Яшчэ адна спроба звязацца хоць з якой-небудзь наземнай службай: «Гаворыць LВW 7... Гаворыць LВW 7...» — Маўчанне.

Зямля набліжалася. Ужо можна было назіраць яе праз тэлескоп... Камандзір моўчкі адарваўся ад акуляра тэлескопа, даючы магчымасць зірнуць туды іншым...

Ля ракі валяліся груды металу, бетону. Мост разбураны. Вада дымілася. Вакол рэдкіх металічных каркасаў — белы, шэры, чорны попел. Ішшых колераў ужо не было. Пад ненатуральна яркім сонцам клубіліся воблакі туману і пылу. Над незлічонымі кратэрамі віднеліся ватныя слупы. Многія з іх яшчэ захоўвалі грыбападобную форму.

Шуміць над зямлёю вецер, гоніць перад сабой апалае лісце, маршчыніць свінцовую гладзь сажалкі. Даўно ўжо скінулі сваё залатое ўбранне кусты акацыі. Сумна кружаць над шэрымі барознамі вароны, незадаволена пакрыкваюць, нібы скардзяцца на прыход восені. Віецца, губляецца ў паветры дымок. Прынясі ахапак вінаграднай лазы ды падкінь у печку. Вось ужо і сцямнела. Дрэмле ў хляве жывёла. Сабакі і каты туляцца бліжэй да чалавечага жытла. Добра ў такі час пагаварыць, памарыць... Весела патрэсквае агонь, праганяючы з кухні начны змрок, а на столі, на сценах ажываюць доўгія цені...

Я раскажу табе пра ганчара Відаля. Яго дом зусім недалёка, вунь там, у даліне, за дубовым гаем. Трапіць туды вельмі проста. Пройдзеш па вуліцы, потым па дарозе, што цягнецца паміж сенажаццю і жытнёвымі палеткамі. Там перад самай гарой будзе сцежка, якая вядзе ў дубовы гай. Вось па гэтай сцежцы ты і выйдзеш на прасторны двор. Убачыш там дрывотню, ганчарную печ і доўгі невысокі дом з блакітным фасадам. Гэта і ёсць Відалева сядзіба...

Аднойчы цёплым летнім вечарам на гэтым двары стаяў сам гаспадар. Вакол панавала цішыня. Замерлі ў спакоі птушкі, дрэвы, расліны. Чулася толькі далёкае стракатанне конікаў...

Доўгую дарогу давялося адмераць Відалю, перш чым трапіў ён на родны надворак. Стаяла ўжо поўнач, калі гэты стомлены чалавек у заношаным вылінялым шынялі з'явіўся ў вёсцы. За плячыма ў яго быў рэчавы мяшок. Вёска ўжо даўно спала. У кожным доме былі шчыльна зачыненыя аканіцы. На плошчы пад платанамі Відаль пачуў знаёмыя гукі фантана. Адразу ўспомнілася дзяцінства. Малы Відаль любіў гэтае месца. Бывала, ён садзіўся на лаўцы, заплюшчваў вочы і, нібы зачараваны, слухаў, як спявае, выводзіць сваю бясконцую песню фантан. І здавалася хлопчыку, што не струменьчыкі вады падаюць у чашу фантана, а жамчужынкі, якія сыплюцца і сыплюцца з рук жаночых скульптурных фігур...

Час, здавалася, не крануў гэтага месца. Усё тут выглядала так, як дзесяць — дваццаць гадоў таму назад. І нідзе так лёгка не дыхалася, як тут, пад платанавымі шатамі, ля гранітнай чашы фантана. Відаль спяшаўся дадому, але ўсё ж такі на хвілінку затрымаўся ля гаманлівага фантана і ўдыхнуў у сябе начное паветра. Месячнае святло лашчыла стрэхі будынкаў. Відаль лёгка пазнаваў абрысы царквы, школу, мэрыю, галантарэйную краму мадэмуазель Галі, мясную крамку Феліцыяна, тытунёвы кіёск. Лёгкі ветрык данёс да чалавека знаёмыя з маленства пахі анісу, мяты, кропу і свежага інжыру. У гэтым букеце Відаль з радасцю распазнаваў водар начной расы і пах гліны, які быццам спецыяльна сустракаў і вітаў ганчара...

Ніхто яшчэ ў вёсцы не ведаў, што Відаль быў першы, хто вяртаўся з палону. Ніхто не бачыў, як шыбуе ён цяпер па залітай месячным ззяннем дарозе да сваёй сядзібы. А калі б хтосьці з вяскоўцаў спаткаў яго, то, напэўна, усклікнуў бы: «Відаль! Гэта ты?! Пачакай! Перадыхні, напіся вады! Ты ж так здарожыўся! Давай, брат, пагамонім трохі...»

Але ніхто не выйшаў насустрач Відалю, ніхто не паклікаў яго, і ён ішоў адзін, прыслухоўваючыся да музыкі ветру і стракатання конікаў. Зрэдку ганчар кідаў гаспадарскія позіркі на прыдарожныя палеткі. Сам сабе адзначыў, што зжалі сёлета рана, што лета было гарачае, бо і цяпер яшчэ сям-там на зямлі віднеліся трэшчыны. Кукуруза, вядома, не ўрадзіла, а вось вінаград, напэўна, будзе салодкі. Віна з такога шмат не возьмеш, затое якое гэта будзе віно!..

Усё бліжэй і бліжэй родная сядзіба, родная зямля! Відаль з прыемнасцю адчуў адметны пах жоўтай гліны, якой спрадвеку карысталіся яго продкі...

Па праўдзе кажучы, Марыс Відаль ужо не займаўся ганчарствам і быў звычайным земляробам. А з глінай калі і меў справу, то толькі дзеля забаўкі ці штукарства. Прафесія ганчара перадавалася ў сям'і з пакалення ў пакаленне. Але гэтая традыцыя перапынілася на бацьку Марыса, які памёр у 30-я гады. Зрэшты, і бацьку цяжка было зводзіць канцы з канцамі: хіба мог вясковы рамеснік вытрымаць націск велізарных фабрык. Далёка ішла слава пра бацькавы гаршкі і збанкі, ды толькі ніхто іх ужо не купляў. А слава?.. Што слава, хіба яна накорміць?!.. Стары так і памёр, пакінуўшы пасля сябе даўгі ды аблогі здзірванелай зямлі. І калі Марыс вярнуўся са службы ў вёску, то перш-наперш узяўся за плуг, каб давесці да ладу гадамі не чапаную зямлю. Душа, вядома, прасілася да ганчарнага круга, да гліны, але іншага выйсця не было. І ўсё ж, калі выдавалася вольная часіна, Марыс спрабаваў брацца за любімую справу, і тады ў аднавяскоўцаў з'яўляліся маленькія размаляваныя фігуркі з гліны. Заробак з гэтага быў нікчэмны, а на шыі ў Марыса віселі дзве сястры, хворая маці. (Бедная кабета памерла перад самай вайной.) Таму давялося Відалю надоўга пакінуць сямейную прафесію. Тым часам ён ажаніўся. Жонка разам са сваёй маці пераехала да яго ў «ганчарню» (людзі па-ранейшаму так звалі Марысаву сядзібу, а яго самога — ганчаром). І атрымалася, што назва колішняга забытага занятку стала сямейнай мянушкай.

Жонка Відаля — Адэта — да замужжа жыла з маці ў беднай перакошанай хаціне, што стаяла ў канцы вёскі. Маці з дачкой наймаліся на сезонныя работы. З таго і жылі. Адэта была прыгожая, ладна скроеная дзяўчына. На яе твары вылучаўся зграбны роцік, які вабіў да сябе, нібы спелая вішня. Выразныя цёмна-каштанавыя вочы ўдала акрэсліваліся доўгімі вейкамі, якімі Адэта ўмела намякаць то на сваё какецтва, то на наіўнасць, то на хітрасць. Яе лічылі сур'ёзнай дзяўчынай, хоць сёй-той неяк двухсэнсоўна ўсміхаўся, гаворачы пра прыгажуню Адэту, брунетачку Адэту, ну, тую птушачку Адэту, што жыве ў канцы вёскі, — няўжо вы не ведаеце...

Марыс пазнаёміўся з ёю на вечарынцы. Пасля службы ў арміі пачаў сустракацца часцей і часцей, і хутка ўжо ніхто не сумняваўся, што Марыс-ганчар закахаўся ў Адэту. Ну а яна? Тут ніхто нічога не мог прадказаць. Відаль не вылучаўся ні сваёй прыгажосцю, ні красамоўствам. Высокі, худы, няскладны, здавалася, гэты чалавек пры кожным руху можа раскідацца на часткі. Нехлямяжы, касцісты твар ніяк, вядома, не мог уратаваць гэты партрэт. І тым не менш людзі з сімпатыяй ставіліся да вуглаватага сарамлівага Відаля, цэнячы ў ім адкрытасць, дабрыню і шчырасць. Яму ветліва ўсміхаліся пры сустрэчы: «А, гэта ты, Відаль! Ну як жывецца-можацца? Чуў я, што ты насадзіў новыя вінаграднікі. А ці праўду кажуць, што ты заараў тое поле, дзе некалі была люцэрна?.. Во, гэта, брат, куды лепш, чым губіць час на збанкі ды гаршкі! А вось ажэнішся, то яшчэ весялей усё пойдзе!..»

Неяк вярнуўшыся з вечарынкі, Марыс расказаў сваёй маці, што Адэта згадзілася стаць яго жонкай, калі ён забярэ з сабой і яе маці.

— А чула я ўжо, сынок, ад людзей чула, — з усмешкай сказала старая. — Моцна яна цябе прываражыла, гэтая Адэта...

— Ніхто мяне не прыварожваў, — паспрабаваў апраўдвацца сын.

— Ну што ты, што ты, сынок! Ты ж тут гаспадар, дык і рабі, як сабе хочаш... Але не пра такую жонку табе я марыла... У іх жа ні кала ні двара... Пра пасаг я нічога не кажу, але ж і мы не багацеі...

Чым жа не спадабалася Адэта Марысавай маці? Ніякіх прамых папрокаў да будучай нявесткі ў яе не было. Наўрад ці былі тут прычынай і сякія-такія плёткі, што хадзілі пра дзяўчыну па вёсцы. На самай справе старой хацелася, каб у дом прыйшла багатая нявестка, бо кожны лішні грош ох як быў патрэбен у гаспадарцы. А зямля радзіць не будзе без новых машын, без угнаення, без добрага насення...

Сын настойваў на сваім: гаспадарцы патрэбны таксама і рабочыя рукі, а Адэта з маці працаваць умеюць і любяць.

— Але ж столькі жанчын пад адным дахам, — не здавалася старая, — хіба гэта добра? І невядома, як твае сёстры зладзяць з гэтай Адэтай і яе маці?!

Вяскоўцы нямала жартавалі, калі даведаліся пра заручыны Марыса з Адэтай: «Вось табе і ганчар! Будзе цяпер камандаваць жаночай батарэяй!..»

А Марыс меркаваў па-свойму: старэйшая сястра збіраецца пайсці замуж у суседнюю вёску. Пройдзе час — тое ж зробіць і малодшая. Давядзецца, вядома, падзяліцца з сёстрамі. Ну, а пакуль што ўсе будуць працаваць: на жніве, малацьбе, зборы вінаграду лішніх рук ніколі не бывае.

Згулялі вяселле. Адэта з маці пераехалі ў ганчарню, і для ўсіх пачалося новае жыццё. Злыя языкі пагаворвалі, што Адэта зажурыцца, засумуе ў ганчара, ды пралічыліся. Марыс сам бачыў, як радасна і весела жылося жонцы ў яго вялікім сапраўдным доме. Хіба можна было параўноўваць гэтыя прасторныя пакоі, застаўленыя старадаўнімі шафамі, напіцаванымі посудам і бялізнай, з той перакошанай хаткай, дзе нават мэблю бралі ў арэнду?!. Добра пачувала сябе тут і цешча, якая разам з дачкою старалася ва ўсім дагадзіць сваім новым сваякам.

Так у лагадзе і згодзе прайшло некалькі гадоў. Гаспадарка Відаля набіралася моцы. Добрыя ўраджаі дазволілі сплаціць бацькавы даўгі. Марыс абнавіў свае сеялкі, бароны, плугі, купіў пару дужых быкоў. Як ён і думаў, старэйшая сястра выйшла замуж у вёску, што знаходзілася кіламетраў за дзесяць ад іх. Тады ўсе разам ездзілі на вяселле ў тую вёску. Два дні балявалі. А было гэта ў канцы лета 1937 года.

Часта ўспамінаў той баль ганчар. Перад вачыма паўставала Адэта ў новай прыгожай сукенцы, вясёлы загарэлы твар, доўгія цёмныя валасы, што пагойдваліся ў такт танцу...

— А хто ж яна, гэтая прыгажуня? — пыталіся госці, з захапленнем гледзячы на Адэту.

— Гэта жонка ганчара Відаля, брата нявесты, — чулася ў адказ.

Наслухаўся тады Марыс кампліментаў. Праўда, яго маці гэта трохі насцярожыла. Больш таго, праз некалькі дзён пасля вяселля яна выказала сыну свае сумненні наконт таго, што нявестка занадта шмат танцавала з адным прыгожым маладым чалавекам. Звалі яго Альфонс. Марыс тады не надаў гэтаму ніякага значэння, бо добра ведаў, што маці недалюблівае сваю нявестку. Разумеў ён і тое, што і ў самім вяселлі не ўсё падабалася маці: як-ніяк сястры трэба было рыхтаваць пасаг. І Марыс, не шкадуючы, выдзеліў ёй кругленькую суму грошай. «Сястру аддаём у багаты дом, а з пустымі рукамі туды не пойдзеш», — растлумачыў ён маці сваё рашэнне. А тая разанула:

— Яно-то так, сынок, але сам жа ты з чым узяў Адэту?!

— Ну, я... — паціснуў плячыма Марыс, — у яе ж не было ні бацькі, ні брата...

У хуткім часе Адэта нарадзіла мёртвага хлопчыка. Гэта вельмі засмуціла Марыса. Яму ўсё больш і больш падабаўся яго новы земляробскі занятак, і хацелася, вядома, каб хутчэй нараджаліся ды падрасталі дзеці, каб хутчэй прывыкалі да зямлі. Ажаніўся ён рана і таму меў надзею, што не давядзецца чакаць да глыбокай старасці, пакуль сыны стануць на ногі.

Балюча перажывала няшчасце з нованароджаным і маці Відаля, якая крадком мармытала сабе пад нос: «Во выбраў, дык выбраў сабе жоначку! Дзіця і то нарадзіць не можа!..»

Вядома, часу, каб паправіць бяду, у маладых заставалася шмат, але маці прадчувала, што не дачакаецца ўнукаў. І не памылялася. Памерла яна ўзімку 38-га года. Атмасфера ў доме паступова пачала мяняцца. Гаспадыняй стала Адэта, што само па сабе было натуральна. Ды толькі маці Адэты ўсё часцей і часцей падгаворвала дачку распараджацца самой, што купляць, што прадаваць, што сеяць. Сястра Марыса адчула гэта адразу, але не вельмі спяшалася саступаць новай гаспадыні. Паміж жанчынамі сталі ўсчынацца сваркі, якія, праўда, адразу заціхалі, варта было паявіцца Марысу. Гаспадар адчуваў, што паміж сястрой і жонкай расце сцяна непрыязнасці. Але памірыць іх ён не паспеў. Краіну скаланулі грозныя падзеі: мабілізацыя, а потым вайна. Наваксаваў тады свае боты Марыс і паехаў... І вось цяпер, праз 5 гадоў, гэты чалавек спяшаўся дадому, да сям'і, пра лёс якой ён ужо больш як год нічога не ведаў.

На вуліцы дэ Клеры, акурат ля газетнага выдавецтва, я спаткаў свайго старога сябра Луі Рэнье. Такую падзею, вядома ж, нельга было не адзначыць. Зрэшты, сустракаемся мы з ім амаль штодня і кожны раз адзначаем нашы спатканні. Заходзім у бістро, якое тут ведае кожны, таму што там падаюць цудоўнае белае вінаграднае віно сансэр. Але сёння вельмі горача, і мы заказваем піва. Мы якраз дапівалі свае бакалы, як да стойкі падышоў сутулаваты стары чалавек. І тут Рэнье штурхае мяне і ціха пытаецца:

— Ты ведаеш яго?

— Не.

Перакананы, што цяпер кожнае яго слова будзе для мяне цікавай нечаканасцю, Рэнье працягвае:

— Ды гэта ж ён вядзе рубрыку свецкай хронікі ў газеце «Ві галуаз». А псеўданім у яго — Фрынэ.

Мы глядзім, як Фрынэ адным махам выпівае шклянку віна і хуценька падаецца да выхаду.

Я заказваю яшчэ піва.

— Ну і Фрынэ, — паўтарае Рэнье і весела смяецца.

А мяне агортвае цяжкі, дакорлівы, неадчэпны ўспамін... Чамусьці заўсёды летам, калі ад спякоты няма паратунку ні на дварэ, ні дома, ні ў бюро, калі замірае жыццё ўсяго горада і тыранія штодзённых бясконцых клопатаў адыходзіць на задні план, нібы ў марыве паўстаюць перада мной эпізоды мінулага. Мяне хіліць да меланхоліі. З горыччу пачынаеш думаць, што і ты сам, і ўсё вакол цябе — такое самае, як і год назад: тое самае бістро, той самы субяседнік, тое самае піва...

Дык вось, гэты Фрынэ, які вымушаны лгаць сваім чытачам нават пра сябе самога (а што зробіш, калі трэба жыць, зарабляць, плаціць за свае рэдкія радасці, як тая шклянка віна), — гэты стары ўжо чалавек, які ва ўяўленні тысяч чытачоў кожны тыдзень паўстае перад імі ў новай іпастасі: то таямніча-загадкавай, то экзальтаванай, то разбэшчанай натурай, што спалучае ў сабе антычную бессаромнасць з парыжскай фрывольнасцю, — гэты наіўна-хітраваты падзёншчык нечакана прымусіў мяне ўспомніць пра Галабэра.

Шмат агульнага ў гэтых тыпаў. Як цяпер бачу перад сабой Галабэра: непрыгожы перакошаны твар, аднавокі, ускудлачаныя нячэсаныя валасы, зашмальцаваны, пакамечаны касцюм... І вось — такому чалавеку даручылі весці жаночую рубрыку на радыё. Што прывяло яго на гэтую пасаду? Выпадковасць? Чыясьці спагада? А можа, насмешка лёсу? Як бы там ні было, гэтае бяздарнае пудзіла, якое цудам пазбегла жабрацкай долі, кожны раз пачынала сваю перадачу з адной і той жа сакраментальнай фразы: «Дарагая, мілая мадам...» І паверце, ён зусім не жартаваў. Чалавек стараўся як мог...

Зрэшты, я і сам тады яшчэ верыў у радыё. У тую пару я быў адказным за падрыхтоўку радыёперадач для насельніцтва аднаго вострава, які знаходзіцца ў Індыйскім акіяне. Сёння я толькі паціскаю плячыма, калі ўспамінаю, з якой стараннасцю, з якой любоўю карпеў я тады над апошнімі паведамленнямі, прыдумваў новыя рубрыкі, падбіраў музыку, кампанаваў перадачы. Паўтаруся: тады я верыў у радыё.

Спачатку праграмы непасрэдна ішлі ў эфір на кароткіх хвалях. З прычыны аддаленасці вострава і розніцы ў часе наша перадача пачыналася ў чатыры гадзіны раніцы. Два гады давялося мне недасыпаць, уставаць ні свет ні зара і несціся ў студыю. А потым высветлілася, што наш перадатчык мог пасылаць радыёсігналы не далей чым на 50 кіламетраў ад Парыжа...

Пасля гэтага мы пачалі запісваць перадачы на грампласцінкі, якія дастаўляліся на востраў і ўжо там, на месцы, перадаваліся ў эфір. Колькі клопату мелі мы ад гэтай праклятай «сінхранізацыі» — гэта значыць стыкоўкі пераходаў з адной пласцінкі на другую. Не буду хваліцца, але работа гэтая патрабавала неверагоднай дакладнасці і спрыту.

Пазней я даведаўся, што перадачы нашы выпускаліся ў эфір з васьмі гадзін раніцы па мясцовым часе. А паколькі на востраве рана ўставаць не вельмі любяць, то ставіць нашы пласцінкі даручылі прыбіральшчыцы-мурынцы. Яна і ставіла іх, як ёй хацелася. І каму была патрэбна наша «сінхранізацыя»?!

Але прагрэс браў сваё. Мы сталі запісваць перадачы на магнітафон, а плёнкі самалётам адпраўляліся на востраў. Неўзабаве рэдакцыя атрымала ўдзячнае пісьмо: «Шчыра дзякуем вам, што дасылаеце чыстую плёнку. У нас, ведаеце, гэта вялікі дэфіцыт». Аказалася, што самалёт, пералятаючы тропікі, кожны раз трапляў у магнітныя буры, якія сціралі ўсе нашы запісы.

Ну а што ж было потым? — спытаецеся вы.

А справа ў тым, што ніякага «потым» не было, бо востраў атрымаў сваю незалежнасць.

— Пачакайце, а Галабэр?..

Высока пад столлю вялізныя лопасці вентылятара перамешваюць душнае, цяжкае паветра... Сумна, змрочна на душы. Слухаю балбатню Рэнье, а сам толькі і думаю пра Галабэра...

Дык на чым жа гэта я спыніўся? А, рыхтаваў я, значыцца, тыя радыёперадачы, якія не мелі слухачоў. Радыёстудыя тады знаходзілася побач з Елісейскімі палямі. Я дакладна ніколі не ведаў, на сёмым ці на восьмым паверсе была наша рэдакцыя, бо будынак вечна то рамантавалі, то штосьці надбудоўвалі, то штосьці перагароджвалі, і паступова ён ператварыўся ў нешта такое, да чаго нават сам Дэдал*, напэўна, не змог бы дадумацца. Каб трапіць да нас у студыю, трэба было падняцца па знадворнай жалезнай лесвіцы, прайсці па доўгім звілістым калідоры, спусціцца на некалькі прыступак, зрабіць паварот, зноў падняцца і нарэшце адолець яшчэ адну лесвіцу, якая вяла ў цесную пракураную каморку. Гэта і быў мой рабочы пакой.

* Дэдал — персанаж старажытнагрэчаскай міфалогіі, які ўвасабляў тып універсальнага генія.

Зрэшты, у чэраве гэтай пачварнай будыніны знаходзілася яшчэ нейкая рэдакцыя. Праўда, калі я прыходзіў на работу, супрацоўнікі гэтай рэдакцыі ўжо збіраліся дамоў і жыццё там замірала.

Калі ж канчаўся мой працоўны дзень, я з цяжкасцю пераадольваў бясконцыя калідоры і лесвіцы, якія адгароджвалі мяне ад навакольнага свету, спускаўся ўніз і шукаў у зацемненым холе дзверы на выхад. Звычайна тут, ля выхаду, у крэсле спаў нейкі чалавек. Я лічыў, што гэта начны вартаўнік. Аднойчы я заўважыў, што ён не спіць, і павітаўся з ім, нібы са старым знаёмым. Ён кіўнуў у адказ.

— Я вось адстраляўся ўжо, а вам доўга яшчэ? — запытаўся я.

І тут толькі я звярнуў увагу, што адно вока ў яго заплюшчанае, нават тады, калі ён не спіць.

— Я і сам не ведаю... Цяпер мне ўсё роўна... Усё скончана... — з болем вымавіў чалавек.

— Як... усё скончана? — не зразумеў я.

— Як? Як? Закрылі нашу газету. Здалі апошні нумар. Вось і ўсё.

Цяпер толькі да мяне дайшло, што гэта ніякі не вартаўнік, а бедалага-журналіст.

Я спытаўся, што ён тут робіць начамі.

— Сплю, — адказаў ён.

— Гэта я і сам бачу.

— Я жыву за горадам. Калі мая работа заканчваецца, электрычкі ўжо не ходзяць. Пакой у гатэлі мне не па кішэні, вось я і чакаю тут першай электрычкі.

— А новай работы вы сабе не падшукалі?

— Не.

— Дрэнь вашы справы...

— Ды куды ўжо горш, — пагадзіўся ён і зручней прымасціўся ў крэсле. — Усяго вам добрага, — горка ўсміхнуўся ён. — Я так перахваляваўся, што не магу заснуць.

Я запрасіў яго выпіць па шкляначцы, і мы рушылі ў адзіны бар, які быў адчынены ў гэтым квартале ў такі позні час. Акрамя нас, у бары сядзелі некалькі вадзіцеляў грузавікоў ды нейкі ціхі п'яніца. Новы беспрацоўны расказаў мне пра сваё жыццё. Быў ён з тых журналістаў, хто прыносіць няшчасце. У рэшце рэшт паверыў у гэта і я. Бываюць такія людзі: варта толькі ўзяць іх на работу, і праз два-тры месяцы газету ці часопіс закрываюць. Мой новы спадарожнік меў непасрэднае дачыненне да ўсіх парыжскіх выданняў, якія закрыліся ў апошнія дзесяць гадоў. Зрэдку яму давалі мізэрную кампенсацыю, а найчасцей ён заставаўся ні з чым.

Я паспрабаваў прыкінуць, ці нельга было б падшукаць які-небудзь занятак майму новаму знаёмаму ў нас на радыё. Але нейкае цьмянае нядобрае прадчуванне стрымлівала мяне. Як-ніяк я меў справу з чалавекам, які стаў жывым увасабленнем бяды і няшчасця. А можа, прычынай маёй насцярожанасці быў яго непрыемны выгляд? Я ўжо гаварыў пра малапрывабную знешнасць гэтага бедака. А тут яшчэ гэтая яго лёкайская ўсмешачка! Я заўважаў у ім нейкае амаль няўлоўнае адхіленне ад нормы, якое, бадай, можна растлумачыць яго заўсёднымі няўдачамі, — зрэшты, і ад такога тлумачэння яно не рабілася менш агідным.

Галава ў мяне разбалелася, думкі блыталіся. Непрыемнае, трывожнае пачуццё ахапіла ўсю маю істоту, і я пачынаў ясней і ясней усведамляць, што ў маіх адносінах да такіх людзей, як Галабэр, было штосьці фарысейскае. Вось так нечакана адкрыў я для сябе яшчэ адну істотную рысу, а можа, і самы галоўны недахоп маёй натуры.

— Самае сумнае, — працягваў мой субяседнік, — што я не адзін. У мяне жонка і дванаццацігадовы сын. Дзякуй богу, хлопчык жыве ў пансіёне і не бачыць усяго гэтага.

І тут Галабэр дастаў з кішэні шпільку і пачаў засяроджана калупацца ў зубах...

Мы развіталіся, а мне ўсё больш было не па сабе ад думкі, што я ў нечым вінаваты перад гэтым чалавекам.

У наступную ноч, скончыўшы перадачу, я зноў убачыў яго ў холе. Ён сядзеў у тым самым крэсле і на гэты раз спаў глыбокім сном. Мяне гэта так здзівіла, што я адразу пабудзіў яго. Ён незадаволена расплюшчыў сваё адзінае вока.

— Добры вечар, — павітаўся я. — Што вы тут робіце?

Ён выціснуў з сябе ўхмылачку і адказаў:

— Ну што ж, так і быць, вам я магу ўсё расказаць. Мая жонка страшэнна раззлавалася, калі пачула, што я зноў страціў работу. Мы пасварыліся, і яна выгнала мяне з дому. Мне не было куды падацца, і я зайшоў сюды.

— Але ж вы ні ў чым не вінаваты, — разгублена сказаў я.

— Канешне. Ды ведаеце, у яе з нервамі не ўсё ў парадку. Як-ніяк столькі адпакутавала... Ну, а цяпер вось ёй чамусьці здалося, што я спецыяльна нешта раблю, каб мяне звальнялі з работы... Вось і ўсё, — недарэчна ўсміхнуўся ён.

Ад гэтай жахлівай усмешкі я ажно здрыгануўся. Я ўявіў сабе, як пад градам жончыных папрокаў Галабэр вось так усміхаецца. А гэта, напэўна, прыводзіць у яшчэ большую лютасць і без таго нервовую асобу. Такія сямейныя сцэны, відаць, даўно сталі для яго настолькі звычайнымі, што без іх ён і не ўяўляе сабе нармальнага жыцця. Выкаваў сабе ахоўную браню і сустракае цяпер жончыны наскокі, можа, нават з нейкай патаемнай асалодай.

Доўга я думаў, сумняваўся, ці не занадта шмат на сябе бяру, а ўсё ж такі паабяцаў, што паспрабую пашукаць яму якую-небудзь работу, і папрасіў зайсці на наступны дзень.

— Можаце так і перадаць жонцы: я зраблю ўсё, каб дапамагчы вам.

Галабэр прызнаўся, што ў яго няма нават ста франкаў, каб даехаць дамоў. Пакуль я прыкідваў, як лепш даць яму грошай, каб пры гэтым не пакрыўдзіць чалавека, ён сказаў:

— Прашу вас, не судзіце строга маю жонку. Яна не такая ўжо і дрэнная. Толькі што трохі нервовая, але гэта ў яе ад хваробы. Калісьці гэта была цудоўная дзяўчына. Зрэшты, і цяпер яна вельмі прыгожая.

Атрымлівалася, што і прычынай жончынай хваробы быў гэты цыклоп.

Я прапанаваў яму грошы. Ён узяў іх без усялякіх цырымоній. Штодзённая нястача забівае сарамлівасць. Я шчыра хацеў дапамагчы Галабэру, але раптам мне стала вельмі няёмка: я ж даў яму грошы іменна пасля слоў аб прыгажосці ягонай жонкі...

Буду расказваць карацей і не спыняю ўвагу чытача на тым, як мне ўсё ж такі ўдалося ўгаварыць назаўтра дырэкцыю, што мне патрэбен новы супрацоўнік. Я павінен быў прыдумаць і пераканаць у гэтым дырэкцыю, чаго ж не хапае маёй перадачы для далёкіх астравіцян, і не знайшоў нічога лепшага, чым жаночая рубрыка.

Трэба было мець неверагодную фантазію, каб хоць на секунду ўявіць, як гэты бадзяга будзе нешта плесці пра капрызы парыжскай моды. Вось ён у сваім зашмальцаваным касцюме сядзіць перад мікрафонам — адно вока заплюшчана, твар за ноч зарос цёмным шчаціннем, — а дзесьці там, на другім канцы свету, зграбныя крэолачкі, бестурботна пагойдваючы ножкай, слухаюць яго меркаванні пра апошнія знаходкі парыжскага заканадаўцы мод Балянсьяга. У рэшце рэшт, суцяшаў я сябе, яны ж яго бачыць не будуць. Тады я не ведаў яшчэ, што нас яны да таго ж і не чуюць.

Рэкамендуючы адміністрацыі Галабэра, я найбольш націскаў на тое, што ў яго прыгожая жонка, а значыць, і сам ён не па чутках ведае, што такое хараство, мода, элегантнасць, сучаснасць і г.д.

Такім чынам мая перадача ўзбагацілася жаночай рубрыкай. Не скажу, што мой новы калега з асаблівым бляскам рабіў сваю справу, але ён вельмі стараўся, бо свята верыў ва ўсемагутнасць слова. Пачынаў Галабэр заўсёды так: «Дарагая, мілая мадам...» Гэтая бяздарная фраза за час перадачы па два-тры разы злятала з малакрасамоўных вуснаў Галабэра і мела такі ашаламляльны эфект, што я нават не спрабаваў прасіць яго зняць гэты пусты трафарэт. Цяпер кожную ноч даводзілася мне быць сведкам непаўторнага спектакля: Галабэр не проста чытаў сваё выступленне, а дэкламаваў, суправаджаючы кожнае слова самымі непрадказальнымі жэстамі і грымасамі.

Акрамя мяне і Галабэра, у нашай рэдакцыі былі яшчэ два чалавекі: пануры, змрочны тып, адданы прыслужнік урада (ён працаваў палітычным каментатарам), і адна дама, якая вяла літаратурныя агляды. Гэтая дама ніколі не разлучалася са сваёй вуалеткай, нават тады, калі выступала перад мікрафонам. Ах, як хацелася ёй схаваць ледзь прыкметныя вусікі, якімі няўмольны час упрыгожваў яе тварык! А была ж пара, калі гэты тварык мог натхніць самога Райнера Марыя Рыльке*, а разам з ім і аднаго з заснавальнікаў дадаізму**, які так заўчасна пакінуў гэты свет у шчаслівыя дваццатыя гады...

* Райнер Марыя Рыльке — выдатны аўстрыйскі паэт (1875-1826).

** Дадаізм — ад фр. dada — конік — на мове маленькіх дзяцей. Напрамак у літаратуры і мастацтве, які ўзнік у 1916 г. у Швейцарыі. З 1919 г. цэнтрам дадаізму становіцца Парыж. Сваю асноўную задачу дадаісты бачылі ў татальным адмаўленні ад традыцыйных форм выяўлення.

Усе астатнія абавязкі ў рэдакцыі ляжалі на мне. Палітычны каментатар і літаратурная супрацоўніца адбарабаньвалі перад мікрафонам свой тэкст і спяшаліся дамоў. Мне здаецца, што яны нават ніколі не заўважалі Галабэра.

Я зусім забыўся: у той час з намі працаваў гукааператар — малады бледнатвары чалавек з бясколернымі вачыма, якога я сам сабе назваў Бастар Кітан*. Зрэшты, быў ён, бадай, яшчэ больш бледны і халодны, чым сам Бастар Кітан, і было б дакладней назваць яго статуяй вядомага коміка.

* Бастар Кітан (1896-1966) — амерыканскі акцёр, сцэнарыст і рэжысёр, адзін з вядомых комікаў нямога кіно.

У нашай мышалоўцы-студыі панавалі строгія, я нават сказаў бы, манастырскія парадкі і норавы. Ад аператара мы чулі толькі тры словы: «Прывітанне», «Да пабачэння» і «Запіс», — на большае, здавалася, гэты чалавек быў няздатны. І ніхто з нас ніколі не бачыў на яго твары хоць якіх-небудзь прыкмет весялосці ці журбы. Але варта толькі было нашаму новаму супрацоўніку вымавіць: «Дарагая, мілая мадам...», як Бастар, не адрываючыся ад свайго пульта, ледзь чутна кудахкаў. Такая нечаканая выява пачуццяў, якая ішла ад гэтай каменнай істоты, прыносіла мне асаблівае задавальненне. І гэта было як узнагарода за маю дабрачыннасць.

Так прайшоў тыдзень. Неяк увечары Галабэр падышоў да мяне і ціха папрасіў:

— А ці нельга было б змяніць маю рубрыку. Ды не... не таму, што яна мне не падабаецца... Проста гэта немагчыма...

Ён яшчэ нешта шчабятаў і шчабятаў, нібы стараўся адцягнуць той момант, калі загавару я і пекану яму як след.

— Гэта чаму — немагчыма?

— Вы ведаеце... мая жонка... — Тут ён запнуўся, і я пастараўся падбадзёрыць яго. — Ну... жонцы не падабаецца, — сказаў ён.

— Што не падабаецца?

— Мая рубрыка.

Гэтага толькі і не хапала! Цяпер гэты сукін сын уявіў сябе непрызнаным геніем! Што ж, мне ўсё гэта знаёма. Кожны няўдачлівы муж лічыць сябе Моцартам.

— Пачакайце, Галабэр! Але ж хіба гэта прычына, каб мы памянялі рубрыку? І потым, майце на ўвазе, што больш нічога прапанаваць я вам не магу.

І я адвярнуўся ад яго.

Назаўтра ён з'явіўся ў студыю, як пабіты сабака. Убачыўшы мяне, выпрастаў плечы і ўсміхнуўся амаль што з выглядам уласнай перавагі:

— Я не падрыхтаваўся да перадачы. Я вас папярэджваў.

Не ў маім гэта характары, але тут я не вытрымаў і выліў на яго ўвесь свой гнеў. Асабліва абурыла мяне яго ўсмешка. Ведаю, што паводзіў сябе не лепшым чынам, але тады з раўнавагі выбіла мяне вось якая думка: «Выцягнуў нягодніка з гразі, а ён цяпер перада мной нос задзірае».

— Ды вы проста тупіца і гультай, — закрычаў я. — І я разумею, чаму вас адусюль гналі. Ды які дурань даверыць вам сур'ёзную работу?!. Папярэджваю, калі яшчэ раз вы не падрыхтуеце сваю перадачу, можаце адразу шукаць сабе іншае месца. Пры ўсім маім жаданні я вам дапамагчы нічым не змагу: ёсць начальства, а яно з вамі цырымоніцца не будзе. — І дадаў: — Магу сабе ўявіць, як вы надакучылі сваёй жонцы...

У гэты момант з'явіўся Бастар Кітан, мне чамусьці стала сорамна за мае словы, і я змоўк. Галабэр ні слова ў адказ не прамовіў. Ён даседзеў у студыі да самага канца перадачы і пайшоў разам з усімі.

Пасля гэтага скандальнага выпадку Галабэр спраўна вёў сваю рубрыку. Часам ён задумваўся, падшукваў патрэбнае слова, нават запінаўся, але перадача ішла адразу ў эфір, і яму нічога не заставалася рабіць, як выходзіць са становішча самому: разлічваць на дапамогу бясстраснага і строгага Бастара — нашага маўклівага суддзі — было нельга.

Ад нашай былой дружбы з Галабэрам (калі, вядома, гэта можна назваць дружбай) не засталося і следу. Мае пагрозы, напэўна, патушылі тую іскрынку даверу, якая мільгала ў душы Галабэра. Цяпер я быў для яго толькі начальнікам. «Ну і можаш сабе крыўдаваць, — думаў я, — затое ў цябе ёсць работа, а ў канцы месяца сёе-тое знойдзецца і ў касе, каб уратаваць жонку з сынам ад галечы».

Зрэшты, я не раз спрабаваў сабе ўявіць, якая жанчына магла выйсці за такога абармота.

Аднойчы ўвечары ён з'явіўся з рассечанай шчакой — ад скроні да падбародка.

— Ведаеце, няшчасны выпадак, — прамармытаў ён.

— Што вы кажаце?! — з'едліва перапытаў я — такім дурным здалося мне яго тлумачэнне.

— Так, няшчасны выпадак, — адчаканіў ён, нібы даючы клятву.

Пасля гэтага Галабэр увесь час маўчаў, пакуль не падышла яго чарга ісці да мікрафона.

З таго дня ён перастаў галіцца, спадзеючыся, што шчацінне прыкрые рубец на шчацэ. Паступова Галабэр зарос неахайнай жоўта-рудою барадой, і ад гэтага яшчэ больш дзікім здаваўся яго блукаючы позірк. А што да яго перадач, то яны станавіліся ўсё больш і больш недарэчнымі. Урэшце я мусіў сказаць яму пра гэта. Асцярожна падбіраючы словы, каб, крый бог, не пакрыўдзіць чалавека, я далікатна папрасіў яго выказвацца карацей, прасцей, гаварыць толькі пра канкрэтныя рэчы, і галоўнае — ніякіх ідэй. Ідэі — гэта зусім не тое, што патрэбна на радыё. Не помню добра, якія выразы я ўжываў, але чамусьці пасля гэтай размовы я зноў адчуў сябе вінаватым. Адзінае, што ён дазволіў сабе адказаць:

— Я ўлічу вашы парады.

У голасе прагучала такая сляпая пакорлівасць, што я прасякся да яго ціхай нянавісцю.

На другі дзень ён не прыйшоў на работу ў прызначаны час. Я нават падумаў, што ён увогуле больш сюды ніколі не пакажацца. Але тут адчыніліся дзверы, і ў рэдакцыю, ледзьве дыхаючы, убег Галабэр. Нельга было губляць ні секунды. Літаратурная супрацоўніца акурат прыкончвала аднаго ангельскага раманіста, і столькі злосці было ў яе голасе, што лепшага слова, чым «прыкончыць», тут і не прыдумаеш. Я падштурхнуў Галабэра ў студыю:

— Ваша чарга. І галоўнае, не забывайцеся пра тое, што я вам учора казаў: прастата, праўдзівасць, выразнасць...

Век помніць буду тое, што давялося мне пачуць праз некалькі хвілін.

Для пачатку, бегучы да мікрафона, ён перакуліў крэсла. Да мяне данёсся страшэнны грукат. Потым ён усеўся, дастаў з кішэні свае запісы, і ў дынаміку пачулася шамаценне паперы. І так і гэтак круціў ён свае нататкі, нібы развучыўся чытаць, і ўсё разгублена паўтараў: «Дарагая, мілая мадам... дарагая, мілая мадам...»

Я глянуў на Бастара Кітана. Той спакойна сачыў за сваімі стрэлкамі, быццам усё ішло нармальна. Як толькі Галабэр вымаўляў сваё «Дарагая, мілая мадам...», стрэлка ўзроўню гуку ўздрыгвала, а потым зноў падала да нуля.

Нарэшце ён рашыўся:

— Дарагая, мілая мадам, ад мяне патрабуюць, каб я гаварыў з вамі проста, але жыццё маё зусім няпростае. Сёння я раскажу вам, правільней, павінен быў расказаць пра адзін парыжскі судовы працэс, які, напэўна, вас усіх зацікавіць. Гэта вельмі хвалюючая гісторыя, калі так можна сказаць... Сёння пасля абеду я заняў сваё месца ў ложы прэсы ў трынаццатай зале пасяджэнняў, дзе, як вядома, заслухоўваюцца крымінальныя справы. Працэс ішоў пад старшынствам месьё Жэрара, пра дабрыню якога па горадзе ходзяць легенды. Праз акуляры ён, як заўсёды, паглядваў у залу сваімі добрымі і адначасна хітраватымі вачыма, за што і атрымаў прозвішча новага Саламона*, калі так можна сказаць... Раптам устае адна прыгожая маладая жанчына са страшэнна бледным тварам і ідзе проста да... калі так можна сказаць... ідзе... калі можна так... Ды што я буду выдумляць? Не быў я на гэтым працэсе. Шэф пасылаў мяне, а я туды не змог пайсці. Перашкодзілі мне. Брыжыта перашкодзіла. Сёння ў яе зноў быў прыпадак, і яна не захацела нікуды адпускаць мяне. Яна ўбіла сабе ў галаву, што ў мяне завялася палюбоўніца. Я ніяк не мог вырвацца з дому. Калі мяне выганяць з работы, не будзе чым заплаціць за пансіён, і тады нашага сына адправяць дамоў. Хлопчыку давядзецца жыць разам з намі, у гэтым пекле. Я спрабаваў вылезці праз акно. Вышыні я не баюся. Але ніяк не мог адкрыць зашчапку, і пакуль я з ёю поркаўся, Брыжыта накінулася на мяне і выхапіла мой кашалёк. Яна дастала адтуль дзве асігнацыі па тысячы франкаў — гэта ўсё, што я меў, — і парвала іх на дробныя кавалачкі. «Вось цяпер-то ты нікуды не паедзеш», — крычала яна. У адчаі я ўдарыў яе. Яна ўпала, а я тым часам выскачыў праз акно і ўцёк. Спадзяваўся даехаць у Парыж на спадарожнай, але ніхто не ўзяў мяне. Чорт яго ведае, можа, гэта мая барада наводзіць страх на людзей... Як так атрымалася, што я ўдарыў яе? Яна ж ні ў чым не вінаватая. Але ў той момант я сам не ведаў, што раблю. У нас і так было мала грошай, а яны ж так патрэбныя... Перш-наперш для сына, каб трымаць яго ў пансіёне. Навошта яму бачыць, як мы жывём... У рэшце рэшт пайшоў я пехатой. Дарога не блізкая — добрых 15 кіламетраў, але гадзіны за 3, думаў, зайду. Што і казаць: гэта ж смеху варта — цягнуцца пешшу, у той час калі ёсць электрычкі, аўтобусы, таксі!.. Ішоў я, ішоў і ніяк не мог супакоіцца. А тут бачу: не паспяваю на перадачу. Ну, думаю, цяпер-то я палячу з работы. «Божа, — хацелася мне крыкнуць, — за што на мяне такое насланнё?!» Бывае, часам і ў мяне з'яўляюцца думкі, якія прыносяць спакой і суцяшэнне. І мне падумалася: рана ці позна яна памрэ — і я ўсёй душой жадаю, каб яна памерла, — гэтая жанчына, якую я з такой цяжкасцю заваяваў, так кахаў, так песціў... Але тут жа я спыніў сябе: а што, калі я памру першы?.. Дык якая мне карысць — спадзявацца на яе смерць... Я пакуль што яшчэ не дадумаўся да забойства, але ў тыя хвіліны, калі яе вочы наліваюцца не то злосцю, не то вар'яцтвам, я па-сапраўднаму ненавіджу яе... Прыпадкі ў яе становяцца ўсё цяжэйшыя, асабліва з таго часу, як я перайшоў на радыё. Калі яна бачыць, як я рыхтуюся да перадачы і пішу тэкст выступлення, яна шалее. Неяк яна прачытала першы сказ майго выступлення: «Дарагая, мілая мадам...» і адразу падумала, што я пішу любоўнае пісьмо сваёй каханцы. Другім разам, калі яна застала мяне за работай, яна накінулася на мяне з нажом. Я паспеў прыкрыцца локцем, і лязо распаласавала мне толькі правую шчаку. Таму я цяпер і не галюся, а мая барада перапалохала сёння ўсіх шафёраў. Скончылася тым, што дома я больш нічога не пішу. Іду сабе на авеню Мантэня, саджуся на лаўку і крэмзаю свае перадачы. Сёй-той з прахожых аглядваецца на мяне, асабліва паліцэйскія. «Цікава: валацуга, а бач, нешта творыць!» — відаць, думаюць яны. Але, на шчасце, у Парыжы жывуць абыякавыя людзі: праходзяць сабе міма і хоць бы вокам на лаўку маю павярнулі. На ўсё ім напляваць. Але ж я-то іх бачу, і яны перашкаджаюць мне засяродзіцца. Думка збіваецца, я пачынаю блытацца ў доўгіх сказах, а мой шэф патрабуе, каб я гаварыў як мага прасцей. На мяне нападае страх, што я страчу работу, і тады адзінае, што мне прыходзіць у галаву, — гэта кінуцца пад машыны, якія сваім дымам і шумам паралізуюць мой мозг. Найчасцей я так незадаволены сваім тэкстам і так баюся застацца без работы, што мне проста неабходна парэпеціраваць, пачытаць сваё выступленне ўголас. Тады я іду ў якую-небудзь вялікую кавярню на Елісейскіх палях, зачыняюся ў туалеце і чытаю сваю пісаніну, быццам перад мікрафонам. А каб ніхто не пачуў, я ўвесь час спускаю ваду. Аднойчы нейкі нецярплівы кліент пачаў біць нагамі ў дзверы... Так і не супакоіўшыся, я звычайна бадзяюся па вуліцах, сам сабе паўтараю сваё выступленне і чакаю чатырох гадзін раніцы. Але сягоння мне давялося адмераць 15 кіламетраў пехатой, нідзе я не паспеў пабыць і нічога я не запісаў... А мне так хочацца працаваць, так хочацца, каб не адпраўлялі дамоў майго Тамаса, каб ён толькі не бачыў нашага пекла... іменна пекла — нічога лепшага, чым гэтае старое, зацёртае слова, я не знаходжу. Бо хіба інакш можна назваць наша жыццё, калі адна бяда змяняецца другой, калі на кожным кроку нас падсцерагае новая небяспека і кожную гадзіну, кожную секунду мы задыхаемся ад нервовых стрэсаў... І так будзе заўсёды, пакуль не памрэ яна або я... Але ж мы яшчэ маладыя, здаровыя, і таму канца гэтаму пеклу няма, няма, няма...

* Саламон (970-931 да н.э.), цар Ізраіля, вядомы сваёй выключнай мудрасцю.

Разоў дваццаць я збіраўся націснуць на кнопку і адключыць эфір — гэта потым лёгка было б растлумачыць тэхнічнымі прычынамі — аднак алімпійскі спакой гукааператара, які незалежна і абыякава пазіраў на стрэлкі прыбораў, кожны раз спыняў мяне. Калі Галабэр змоўк, я не ведаў, што рабіць і што казаць... Крыху апамятаўшыся, я даў аператару знак уключыць запіс канцоўкі перадачы. Пасля гэтага мы патушылі ў студыі святло і пайшлі дамоў, а знясілены, ушчэнт разбіты Галабэр застаўся сядзець перад мікрафонам, абхапіўшы галаву рукамі.

На другі дзень ён не прыйшоў, і больш мы яго не бачылі. А праз некалькі дзён да мяне завітаў інспектар паліцыі. Я акурат пачынаў засынаць. Інспектар і паведаміў мне аб смерці майго супрацоўніка... Бедалага, на гэты раз не змог ён ухіліцца ад нажа...

Доўга не выходзіў у мяне з галавы гэты выпадак... Што ж, думаў я, прынамсі, хоць адзін раз у жыцці чалавеку ўдалося выкласці ўсё, што гадамі ад'ядала душу і цяжкім грузам ляжала на сэрцы. А ці быў у гэтым які сэнс? Не, вядома. А зрэшты, хто ведае, можа, там, на далёкім востраве, за тысячы кіламетраў, знайшлася хоць адна чалавечая істота, якая не засталася раўнадушнай да гэтай перадсмяротнай споведзі Галабэра...

Пазней я даведаўся, што ніхто так і не пачуў нашай перадачы і голас Галабэра назаўсёды згубіўся ў эфіры. А колькі яшчэ такіх няшчасных, як ён, паміраюць з адчайным крыкам аб спагадзе і дапамозе, але свет — глухі, і малітвы іх разбіваюцца аб сцяну абыякавага маўчання...

12 верасня 1322 года манах Сікрэ, сакратар суда Святой інквізіцыі горада Тулузы, вёў пратакол допыту Жана Цісрана. Справа была самая звычайная, калі не сказаць дробная. Пра гэта сведчыла і спакойная абстаноўка, якая панавала на працэсе. Праўда, Жан Цісран абвінавачваўся ў даволі рэдкім злачынстве, аднак здзейснена яно было без умяшання сатаны, і таму, напэўна, галоўны абвінаваўца епіскап Турб'е — хударлявы суровы чалавек не надта багатага, але надзвычай вострага розуму — лагодна, амаль што па-бацькоўску вёў допыт. Такую лагоднасць у наш час зрэдку дазваляюць сабе камісары паліцыі, калі маюць справу з маладымі неспрактыкаванымі злачынцамі. Падобна было на тое, што змірыўся са сваёй няшчаснай доляй і Жан Цісран, які ўсё жыццё быў парабкам і наймаўся на службу да заможных людзей. Вось якія паказанні ён даў на судзе:

— Перад самым вялікаднем з волі боскай і міласці пробашча царквы св. Эцьена быў я прыняты на службу. Занятак мой быў вельмі просты: штодня пасля вячэрняй службы павінен я быў прыбраць, падмесці і памыць падлогу ў царкве. Неяк апоўначы, калі ўсе ўжо даўно разышліся, я заўважыў каля калоны чалавека ў багатай дарагой вопратцы. Ён паказаў мне знакам падысці бліжэй. Я падышоў, асвяціў ліхтаром яго твар і не паверыў сваім вачам: перада мной стаяў пан Гіём Даві — знатны купец, у якога я калісьці служыў. Усю маю істоту ахапіў жудасны страх, бо я добра ведаў, што пан Гіём Даві паўгода таму назад памёр. Я ўпаў на калені і пачаў маліцца, ні на секунду не сумняваючыся, што перада мной прывід нябожчыка.

Ён ціхенька папрасіў мяне ўстаць і сказаў вось гэтыя словы:

«Дарагі Жан, перад табой здань мая, якая вярнулася з таго свету, каб папрасіць цябе зрабіць мне адну паслугу. Незадоўга да маёй смерці я пазычыў чатыры залатыя экю ў свайго дваюраднага брата Арно, якога ты добра ведаеш. Не паспеў я вярнуць гэты доўг. Таму прашу цябе: сёння ж зайдзі ў мой дом. Там, у матрацы на маім ложку, ты знойдзеш кашалёк. Вазьмі яго і занясі Арно. Папрасі ў яго прабачэння за такую затрымку і перадай, што я яму вельмі ўдзячны».

Я паабяцаў пану Гіёму, што зраблю ўсё, як ён прасіў. Трохі пасмялеўшы, запытаўся ў яго, ці даводзілася яму сустракаць на тым свеце анёлаў і д'яблаў. Ён неяк жаласна паглядзеў на мяне, нічога не адказаў і знік з маіх вачэй. Больш я яго ніколі не бачыў.

— А ці ведаеш ты, сын мой, — з усмешкай спытаўся епіскап Турб'е (ох, як добра я сабе ўяўляю гэтую паблажлівую епіскапскую ўхмылачку), — ці ведаеш ты, сын мой, што не ў каталіцкім гэта звычаі — сустракацца з нябожчыкамі? Маці наша царква вучыць, што месца нябожчыкаў дзе? Або пекла, або чысцец, або рай. Ніякіх прывідаў і зданяў нябожчыкаў мы не прызнаём, а значыць, бачанні твае, сын мой, ерэтычныя.

З пакорлівай наіўнасцю, уласцівай беднякам, Жан стаў прасіцца:

— Няхай бог бароніць мяне ад ерасі, монсеньёр! Усё жыццё быў я адданы царкве. І цалкам пагаджаюся з вамі, што бачанні мае не да твару сапраўднаму каталіку. Прашу вас, монсеньёр, лічыце, што ніякіх бачанняў у мяне не было.

— Але ж, — зноў загаварыў епіскап Турб'е, — пан Арно засведчыў нам, што нябожчык Даві быў вінаваты яму чатыры залатыя экю, якія ты яму і вярнуў. Якім жа чынам даведаўся ты, што Гіём Даві пазычыў гэтыя грошы ў Арно?

— Монсеньёр, я пра гэты доўг нічога не ведаў. Ды і як мог я пра гэта ведаць, калі ўжо два гады не служу ў Гіёма Даві?!

...На гэтым пратакол допыту Жана Цісрана заканчваецца. Хутчэй за ўсё інквізітар стаміўся ад шчырых прызнанняў сваёй ахвяры, спыніў усе размовы і засудзіў бедака на дзесяць гадоў ссылкі.

Жан мусіў пакінуць горад і стаў бадзягам. Сляды гэтага чалавека згубіліся б канчаткова, калі б яго не падабраў адзін вясковы святар. Жан ужо гатоў быў памерці з голаду і холаду. Гэты святар прыняў споведзь бадзягі і палічыў яго душэўныя пакуты такімі надзвычайнымі, што апісаў іх на пергаменце. Вось што гаворыцца ў гэтым дакуменце, які нядаўна быў знойдзены ў руінах адной пірэнейскай царквы археолагам Жэрменам Солісам:

«Я, Жан Цісран, прызнаюся, што ў 1322 годзе ў царкве святога Эцьена бачыў прывід майго былога гаспадара, нябожчыка Гіёма Даві. За тое, што я з хрысціянскае міласэрнасці згадзіўся выканаць адну невялікую просьбу вышэйпамянёнага прывіда, мяне судзілі, прызналі ерэтыком і епіскап Турб'е выслаў мяне з Тулузы. Без грошай, без харчу, без добрай вопраткі доўга бадзяўся я па краіне і нарэшце дайшоў аж да міжземнаморскага ўзбярэжжа. Тут і заспела мяне зіма. Чаго я нацярпеўся, колькі гора хлебануў — аднаму богу вядома. Як не хацелася мне паміраць на чужыне! Шмат перадумаў я, доўга сумняваўся і такі адважыўся парушыць закон ды вярнуцца ў Тулузу. І вось па дарозе ў родныя мясціны даведаўся я, што некалькі месяцаў таму назад епіскап Турб'е аддаў богу душу. Скажу шчыра: навіна гэтая мяне зусім не засмуціла. Я нават падумаў тады, што сам лёс нарэшце ўсміхнуўся мне, і смялей рушыў дамоў. Ды дарога была не блізкая. А галодны, зняможаны, я ўжо ледзьве валок ногі. Ох, як няпроста было дапрасіцца ў людзей хоць лустачку хлеба! Аднаго разу спыніўся я вечарам на начлег у нейкай пустой аўчарні. Сеў на парозе, загараваў, задумаўся і раптам бачу: ідзе да мяне высокі хударлявы чалавек у мантыі, вышытай золатам. Баючыся, што перада мной зноў прывід, я заплюшчыў вочы, каб, не дай божа, яшчэ раз не ўпасці ў ерась. І тут пачуўся знаёмы лагодны голас:

— Жан Цісран, паглядзі на мяне, я не зраблю табе нічога благога.

Я расплюшчыў вочы: перада мной стаяў епіскап Турб'е! Ад жудасці я задыхнуўся і ледзь здолеў прашаптаць:

— А-а-а, хіба вы не нябожчык?!

— Так яно і ёсць, сын мой, — горка прамовіў епіскап. — Мне патрэбна твая дапамога.

— Монсеньёр, — у адчаі заенчыў я, — я столькі адпакутаваў з вашай ласкі! Не ўблытвайце мяне ў вашы справы! Малю вас!

Тады ён папрасіў мяне дараваць яму, што я ахвотна і зрабіў. Ён хацеў, каб я вярнуўся ў Тулузу і сустрэўся там з адной знакамітай дамай, імя якой я не хацеў бы называць. Даме гэтай мне трэба было перадаць, каб яна пры зручнай нагодзе зайшла ў епіскапскі дом і ў адным патаемным месцы, якое падрабязна было мне апісана, узяла пэўную суму грошай на выхаванне сына, якога яна мела... ад епіскапа... Ніколі не ўзнікала ў мяне жадання выканаць гэтае даручэнне. Ад цяжкай хваробы паміраю я ў гэтым прыветным доме і дзякую богу, што не ерэтыком, а шчырым каталіком адыходжу ў свет лепшы...»

На гэтым споведзь абрываецца. Пергамент, на якім яна была запісана, быў надзейна схаваны. Пра гэта паклапаціўся бедны вясковы святар, які ў цяжкую гадзіну даў Жану прытулак у сваім доме. Я сказаў: бедны. Гэта не зусім так. Справа ў тым, што бедным ён ужо не доўга заставаўся. Ён сам выканаў тое, што даручалася Жану. Але толькі напалову. Свяшчэннік (мы ведаем нават яго прозвішча: Сары) наведаў епіскапскі дом у Тулузе і забраў з тайніка грошы, прызначаныя на выхаванне незаконнанароджанага сына Турб'е. За тыя грошы ён купіў сабе ў хуткім часе сан епіскапа. Шмат хто лічыць, што такім чынам сам бог аддзячыў яму за дабрачыннасць і любоў да бліжняга. Можа, яно і так... А яшчэ праз некалькі гадоў атрымаў ён пасаду галоўнага абвінаваўцы ў судзе Святой інквізіцыі...

Афіцэрам было забаронена хадзіць вечарам па баявых пазіцыях.

Лейтэнант Сэрваль закончыў агляд сваіх фарпостаў і выйшаў з адзінокага закінутага хутарка, дзе размясцілася група сяржанта Дэршо.

— Халера! Як хутка цямнее, — сказаў Сэрваль.

— Я паклічу колькі чалавек. Яны правядуць вас, — прапанаваў сяржант.

— Не, не, Дэршо. Не трэба. Ужо тры ночы ніхто з вас не спаў. Людзі стаміліся. Я вярнуся адзін.

— Гэта небяспечна, лейтэнант. Тут столькі патрулёў, — настойваў Дэршо.

— Не хвалюйцеся, сяржант. Дарогу я ведаю. Яшчэ трохі відно. І потым, у мяне кольт...

Прывычным рухам ён паляпаў па кабуры.

Стаяла цёмная студзеньская ноч, і толькі ад снегу адбіваліся цьмяныя водбліскі. Сэрваль накінуў на гімнасцёрку кажушок і пайшоў па канаве, што цягнулася ўздоўж дарогі. Ісці было хоць і цяжэй, чым па дарозе, затое не так чутна была хада.

«Два кіламетры — дробязь, — думаў ён. — А байцам давялося б адмераць усе чатыры...»

Кожны раз, калі пад яго ботамі патрэсквалі камякі змерзлай травы, афіцэр міжволі ўздрыгваў. Ісці па цаліку ды ў такой цемры было няпроста.

«За букам будзе хатка, за хаткай — белы слуп, за ім — паварот...»

Сэрваль бачыў, як з цемры памалу набліжаліся да яго гэтыя знаёмыя арыенціры.

Паварот быў самаю небяспечнаю мясцінаю на гэтым маршруце. Ужо многа разоў былі там сутычкі з патрулямі. Сэрваль на хвіліну спыніўся, агледзеўся.

Нічога падазронага.

Зноў пайшоў. Спераду ў яго вісеў кольт. Кабура на ўсякі выпадак адшпіленая.

Сэрваль вельмі любіў гэты буйнакаліберны пісталет. Ім карыстаўся яго бацька яшчэ ў мінулую вайну. Можа, праўда, грувасткі і зацяжкі...

«Калі ты пацэліш хоць бы ў руку, чалавек упадзе ад страшэннага болю, — тлумачыў маёр Сэрваль, аддаючы кольт сыну. — Беражы яго. Ён двойчы выратаваў мяне. Вярніся з ім, як гэта зрабіў калісьці я. Гэта ўсё, чаго я табе жадаю».

Сэрваль на хаду паклаў руку на шурпатую рукаяць пісталета.

Паварот застаўся ззаду. Не варта было так хутка ісці і баяцца.

Цяпер перад сабою Сэрваль бачыў плот. За плотам павінна быць разбураная сцяна.

За некалькі метраў да сцяны лейтэнант упаў на зямлю і выхапіў пісталет.

Злева ад яго бліснуў праменьчык электрычнага ліхтарыка. Гэтага было дастаткова: «Варожы патруль». Сэрваль здзівіўся, што прашаптаў гэтыя два словы, быццам папярэджваючы некага, хто быў за ім.

Паспрабаваў вызначыць дыстанцыю: каля ста метраў. Патруль не мог заўважыць яго, бо за паваротам хаваў яго плот. Ён перачакае колькі хвілін, а потым зноў пойдзе. Абы толькі гэты патруль.

Зноў бліснуў ліхтарык. На гэты раз ужо бліжэй. Патруль, відаць, ішоў якраз на яго. Колькі ж там чалавек? З цяжкасцю ўдалося разгледзець, што па полі рухаліся тры чалавечыя постаці. Тры згорбленыя цені ішлі адна за адной. Яшчэ пучок святла. Непадалёку ад дарогі, адразу за сцяной, стаяла сіласная вежа. Патруль і выйдзе недзе адтуль. Сэрваль, лежачы ў канаве, думаў, што яго не заўважаць: аўчына ў снезе.

«Перавага ў таго, хто стрэліць першы», — сказаў сам сабе Сэрваль.

Ён, нібы драпежнік, які вось-вось нападзе на сваю ахвяру, увесь сціснуўся ў кулак.

У цвёрдым поступе ценяў адбылося нейкае замяшанне. Потым — зноў упэўненыя крокі. Патруль знік за сцяною.

Цяпер уся Сэрвалева ўвага была скіравана на сцяну. Ён чуў, як білася яго сэрца, хоць страху не было.

«Адны людзі баяцца толькі спачатку, другім страшна ў час самога здарэння, да трэціх страх прыходзіць аж тады, калі ўсё ўжо адбылося. Да апошніх належу і я».

Ва ўсякім разе, ён быў упэўнены, што зможа ўлажыць гэтых трох. Абы... абы толькі не з'явіўся новы патруль, каб агледзець сцяну з другога боку. А такі варыянт таксама мог быць. Сэрвалю вельмі карцела азірнуцца. Аднак адзіны рух мог выдаць яго, і ён глыбей загробся ботамі ў снег, каб патруль не згледзеў на падэшвах плешак ад цвікоў.

Метраў за 30 ад яго зноў з'явілася постаць. Цяпер ужо добра былі відаць плечы, каска. Постаць зрабіла рух рукой і падалася ўніз па схіле. Тут жа да яе далучыліся яшчэ дзве.

Патруль праставаў да яго канавы. Снег парыпваў пад ботамі ў людзей.

«Ну, я ім! Я ім зараз пакажу!»

З гэтага моманту Сэрваль ужо не думаў, што можа з'явіцца другі патруль; ім завалодала прадчуванне паядынку. Добры стралок, ён усё прыкідваў свае шанцы:

«Іх трое. У мяне 9 куль. Плюс элемент нечаканасці».

У постацяў нешта бразнула. Сэрваль здрыгануўся.

«Дурань!» — падумаў ён абыякава.

«Няхай яны толькі дойдуць да канца сцяны. Толькі не страляць раней...»

Цалкам была відаць толькі першая постаць, дзве другія паказваліся то тулавам, то каскай, то нагою.

«Калі б яны ішлі не ланцужком...»

І вось нібы спецыяльна, як і хацеў Сэрваль, постаці перагрупаваліся: цяпер спераду, плячо ў плячо, ішлі двое.

«На вуглу... выпускаю 4 кулі. Потым выскокваю... яшчэ 3 кулі. Эх, каб яшчэ аднаго і ў палон захапіць...»

Момант выстралу набліжаўся.

«На вуглу», — паўтараў Сэрваль, стрымліваючы сваё нецярпенне.

Ён пачаў цэліцца, прыкрываючы кольт левым рукавом.

Ціканне наручнага гадзінніка было невыноснае. Сэрваль адчуў, што правае перадплечча нібы акамянела. Спатрэбілася напружыць усю сілу, каб вывесці яго з гэтага здранцвення. Палец быў на курку. Яшчэ чатыры метры... тры...

Людзі спыніліся і сталі шаптацца.

Сэрваль ужо збіраўся стрэліць, як постаці нечакана скіравалі на дарогу, перасеклі яе і сышлі ў канаву з другога боку дарогі.

Лейтэнант зразумеў, што яго акружаюць і перавага перайшла да ворага. Але падняўшы галаву, ён убачыў, як постаці аддаляліся.

Бліснуў ліхтарык, яшчэ раз... і цені зніклі ў маўклівым заснежаным полі...

Да сваіх Сэрваль вярнуўся страшэнна раззлаваны. Расказаў пра здарэнне.

— І як, дурань, я залішне доўга чакаў. А яны ўцяклі з-пад самага носа.

— Эх ты... Ляснула твая падзяка! — сказаў яму, смеючыся, малодшы лейтэнант Дзюманцье.

Праз некалькі дзён афіцэры паставілі недалёка ад сталоўкі мішэнь...

— Сэрваль, ану, паспрабуйце! Уявіце, што перад вамі тыя вашы постаці, — сказаў яму капітан.

Лейтэнант стаў метраў на 15 ад мішэні. Падняў да ўзроўню пляча свой кольт, прыцэліўся... Пачуўся моцны шчаўчок.

Дзюманцье павярнуўся.

— Ну, дарагі, з такім трэскам вас маглі б тады засекчы...

Сэрваль збялеў, рукі дрыжалі.

— Што здарылася? Вы не будзеце страляць, Сэрваль? — папытаўся капітан. — Што здарылася, лейтэнант?

— На мяне напаў такі страх. Кольт не страляе.

І, дастаўшы нож, Сэрваль нервова пачаў адвінчваць рукаяць пісталета. Там была зламаная спружына.

Настаўнік глядзеў, як да школы набліжаліся двое. Адзін быў на кані, другі ішоў пешкі. Яны яшчэ не падышлі да пагорка, на стромым схіле якога тулілася школа, і марудна, з цяжкасцю прабіраліся наперад па прыцярушаным снегам каменні, раскіданым на неабсяжным абшары высокага і пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся і пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнік бачыў, як з конскіх ноздраў вырываюцца воблачкі пары. Адзін з тых, прынамсі, ведаў тутэйшыя мясціны. Яны рухаліся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькі дзён яна была прыхаваная снегам і гразёю. Настаўнік разлічыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзіны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнік.

Ён прайшоў праз пусты і настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэці дзень цяклі да сваіх вусцяў чатыры галоўныя ракі Францыі, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзіне кастрычніка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмі месяцаў засухі, хоць перад тым не было ніводнага дажджу. Дзесяткі два вучняў, што жылі ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'і, цяпер не прыходзілі. Трэба было чакаць пагоды. Дару паліў гэтыя дні толькі ў адным пакоі побач з класам, дзе жыў. За вокнамі, якія выходзілі на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькі адно акно, як і класныя, глядзела на поўдзень — там, за некалькі кіламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова зніжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якімі адчынялася брама ў пустэльню.

Дару ўжо трошкі сагрэўся і падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Іх не было відаць. Значыць, яны ўжо падымаліся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, і раніца занялася шэрым, золкім святлом. Але добра так і не развіднела. А другой гадзіне, калі хмары падняліся вышэй, дзень, можна сказаць, толькі пачынаўся. Зрэшты, і гэта было добра — мінулыя тры дні снег валіў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, і часам падвойныя дзверы ў класе скаланаліся ад рэзкіх удараў ветру. Дару гадзінамі сядзеў тады ў сваім пакойчыку і адно зрэдку выходзіў пад павець, каб дагледзець курэй ці ўзяць вугалю. На шчасце, за тры дні да навалы грузавічок з Таджыда, найбліжэйшай вёскі на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзін ён меўся прыехаць ізноў.

Дару, праўда, і так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькім пакоі ляжаў таўшчэзны мех пшаніцы, якую кіраўніцтва пакінула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелі ад засухі. А пацярпелі ўсе, бо ўсе яны былі бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. І цяпер, у гэтыя ліхія дні, ім вельмі яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька ці старэйшы брат — тады ён зможа даць зерня ім. Трэба было неяк перакідацца да наступнага ўраджаю, пра іншае гаворкі не было. З Францыі цяпер прыходзілі караблі са збожжам, і самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывідаў у рыззі, якія бадзяліся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца і пражыцца ад спёкі, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, — забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкі тады гінулі тысячамі, паміралі і людзі — тут і там, паўсюль, хоць паведамлялі пра гэта не заўсёды.

У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваім суровым жыццём і тым малым, што ў яго было. А цяпер, калі паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, паліцы з габляваных дошак, студню і штомесячнае забеспячэнне ежай і пітною вадой. І вось раптам — гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкі ў холад. Такая гэта была краіна — жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялі, хоць і з людзьмі было не лягчэй. Але Дару тут нарадзіўся. І ў любым іншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнанні.

Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былі ўжо на сярэдзіне схілу. Ён пазнаў конніка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якім настаўнік даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, які ішоў ззаду са звязанымі рукамі, апусціўшы галаву. Жандар прывітаўся жэстам, але Дару не адказаў, пільна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгі, некалі сіні халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былі прывязаныя шлапакі, а галаву абвінаў вузкі кароткі шматок анучы. Яны рухаліся марудна, Бальдучы прытрымліваў каня, каб не параніць араба.

Калі яны наблізіліся настолькі, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: «Цэлую гадзіну ўбіў, каб прайсці тры кіламетры ад Эль-Амёра!» Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны і каржакаваты ў сваім вязаным нацельніку, і глядзеў, як яны падымаюцца па схіле. Араб ні разу не ўзняў галавы. «Прывітанне, — сказаў Дару, калі яны падышлі да пляца. — Хадзіце пагрэйцеся». Не выпускаючы вяроўкі, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усміхнуўся настаўніку сваімі натапыранымі вусамі. Яго маленькія цёмныя вочкі пад навіслым смуглявым ілбом і пасечаны зморшчынамі рот надавалі яму руплівы і ўважлівы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець і вярнуўся да прышлых, якія ўжо чакалі яго ў школе. Ён правёў іх у пакой. «Зараз напалю ў класе, — сказаў ён. — Там будзе лацвей». Калі настаўнік вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, і цяпер той мясціўся на кукішках каля грубкі і глядзеў у акно. Рукі ў яго былі па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патыліцу. Спачатку Дару ўбачыў толькі яго вялізныя вусны, тоўстыя і гладкія, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы і вочы блішчалі, нібы ў ліхаманцы. З-пад турбана відаць быў упарты лоб, і ўвесь яго твар, прапалены сонцам і крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу і непакорнасць. Араб павярнуўся і глянуў настаўніку проста ў вочы. Яго выгляд уразіў Дару. «Ідзіце туды, — сказаў ён, — я зараз зраблю вам гарбаты з мятай». — «Дзякуй, — адказаў Бальдучы. — Ну і работка, ліха яе. Хутчэй бы ўжо пенсія». І ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: «Гэй ты, хадзем». Араб устаў і, трымаючы перад сабой звязаныя кулакі, паволі пайшоў у клас.

Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб туліўся каля настаўніцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкі, што стаяла паміж пісьмовым сталом і акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зірнуў на яго звязаныя рукі. «Можа, яго ўжо развязаць?» — «Вядома, — адгукнуўся Бальдучы. — Гэта я толькі так, на дарогу». Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставіў шклянку на падлогу і ўкленчыў перад арабам. Той моўчкі глядзеў на яго сваімі ліхаманкавымі вачыма. Калі рукі вызваліліся, араб пацёр набраклыя запясці, узяў шклянку і пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткімі глыткамі.

— Так, — сказаў Дару. — Ну і куды гэта вы кіруеце?

Бальдучы выцягнуў вусы са шклянкі:

— Сюды, сынку..

— Вось дык вучні! Будзеце тут начаваць?

— Не. Я зараз вяртаюся ў Эль-Амёр. А ты даставіш таварыша ў Тынгіт. Там яго чакаюць у акруговым судзе.

Бальдучы глядзеў на Дару з лёгкай сяброўскай усмешкай.

— Ты што гэта надумаў? — сказаў настаўнік. — Ты часам не кпіш з мяне?

— Не, сынку. Такі загад.

— Загад? Ды я ж не... — Дару запнуўся, ён не хацеў пакрыўдзіць старога карсіканца. — Урэшце, гэта не мой абавязак.

— Гэх! Ну дык што з таго? На вайне даводзіцца выконваць усе абавязкі.

— Тады я пачакаю, пакуль аб'явяць вайну.

Бальдучы паківаў галавой.

— Добра. Але загад ёсць загад, і цябе ён датычыцца таксама. Яны, здаецца, пачынаюць варушыцца. Ходзяць чуткі, што неўзабаве будзе паўстанне. Так што ўсе мы, можна лічыць, мабілізаваныя.

У Дару быў па-ранейшаму ўпарты выгляд.

— Слухай, сынку, — сказаў Бальдучы, — ты мне вельмі падабаешся, але ж ты разумей. Нас у Эль-Амёры нейкі тузін, а вартаваць мы павінны па ўсёй акрузе. Мне трэба вярнуцца. Мне сказалі даверыць гэтага шалахвоста табе і адразу вяртацца. Мы не маглі яго трымаць у сябе. Яны там, у ягонай вёсцы, пачалі хвалявацца і хацелі яго ў нас адбіць. Таму ты заўтра ж павінен завесці яго ў Тынгіт. Што такому асілку, як ты, нейкія дваццаць кіламетраў. А потым — вернешся, і будуць у цябе зноў твае вучні і спакойнае жыццё.

Было чуваць, як за сцяной пырхае і стукае капытамі конь. Дару глядзеў праз акно. Надвор'е прыкметна лепшала, па заснежаным узгор'і разлівалася святло. Калі ўвесь снег растане, сонца запануе зноў і будзе гэтак жа паліць каменныя прасторы. І зноў дзень за днём спякотнае неба будзе сляпіць задушлівым святлом самотны абшар, дзе нічога не нагадвае пра існаванне чалавека.

— Слухай, — сказаў настаўнік і павярнуўся да Бальдучы, — а што ён такое зрабіў? — І раней, чым жандар разявіў рот, запытаўся: — Ён гаворыць па-французску?

— Не, ніводнага слова. Мы шукалі яго больш за месяц, але ён хаваўся. Гэты шчанюк забіў свайго стрыечнага брата.

— Ён супраць нас?

— Не думаю. Але хто іх ведае...

— За што ж ён забіў?

— Крэўныя справы, па-мойму. Здаецца, адзін быў вінаваты другому зерня. Але гэта яшчэ не пэўна. Карацей, зарэзаў свайго брата, як авечку, ведаеш — так, нажом: ш-шах!..

Бальдучы зрабіў рух, нібы праводзіць сабе лязом па горле, і гэта прыцягнула ўвагу араба, які з трывогай зірнуў на жандара. І раптам Дару апанаваў гнеў, ён ненавідзеў гэтага араба, ён ненавідзеў усіх людзей за іх агідную злосць, за іх неспатольную лютасць, за іх прагу крыві.

Але на печы ў гатавальніку зашумела вада. Дару наліў Бальдучы яшчэ шклянку, потым нерашуча спыніўся, гледзячы на араба, але наліў гарбаты і яму. Той пачаў піць з ранейшаю прагай. Калі ён узняў рукі, крыссе халата трошкі разышлося, і Дару ўбачыў яго худыя і жылаватыя грудзі.

— Дзякуй табе, хлопча, — сказаў Бальдучы. — Ну, цяпер я пабег.

Ён устаў і рушыў да араба, выцягваючы з кішэні матузок.

— Што ты хочаш рабіць? — суха запытаўся Дару.

Бальдучы збянтэжана паказаў вяроўку.

— Не варта.

Стары жандар нерашуча сказаў:

— Як сабе хочаш. Але, спадзяюся, у цябе ёсць зброя?

— Паляўнічая стрэльба.

— Дзе?

— У чамадане.

— Я б табе раіў трымаць яе побач з ложкам.

— Навошта? Мне няма чаго баяцца.

— Дурны ты, сынку? Калі яны ўздымуцца, літасці нікому не будзе: для іх мы ўсе аднаго поля ягадкі.

— Я абаранюся, у мяне будзе час, каб заўважыць іх яшчэ здалёк.

Бальдучы засмяяўся, але раптам яго яшчэ белыя зубы схаваліся за шчэццю вусоў.

— У цябе будзе час? Ну-ну. Што я і кажу. Ты заўсёды быў трошкі ненармальны. За гэта я цябе і люблю, мой сын быў такі самы.

Кажучы гэта, ён выцягнуў рэвальвер і паклаў яго на стол.

— Вазьмі сабе. Каб даехаць да Эль-Амёра, мне два не спатрэбяцца.

Рэвальвер блішчаў на чорнай фарбе стала. Бальдучы павярнуўся да настаўніка, і той адчуў, як ад жандара тхне скурай і конскім потам.

— Слухай, Бальдучы, — нечакана сказаў Дару, — мне агідна ўсё гэта, і гэты твой хлопец — перш за ўсё. Але я яго не павяду. Біцца — няхай, я згодны, калі тое спатрэбіцца. Але не гэта.

Стары жандар стаяў побач і строга глядзеў яму ў твар.

— Ты кажаш глупства, — павольна прамовіў ён. — Мне гэта таксама не падабаецца. Вязаць чалавека вяроўкай не прывыкнеш ніколі, ніякія гады тут не дапамогуць. І часам нават робіцца сорамна, так, сорамна. Але ж нельга дазволіць ім рабіць усё, што яны хочуць.

— Я не павяду яго, — паўтарыў Дару.

— Гэта загад, сынку. Я паўтараю табе: загад.

— Я чую. Дык паўтары ім тое, што сказаў табе я: я яго не павяду.

Было відаць, як Бальдучы напружыўся, шукаючы слоў. Ён пазіраў то на араба, то на Дару і нарэшце вырашыў:

— Не. Я нічога ім не скажу. Калі хочаш падкласці нам свінню, калі ласка, я цябе не выдам. У мяне ёсць загад даставіць арыштаванага табе, што я і зрабіў. Зараз ты мне падпішаш паперку.

— У гэтым няма патрэбы. Я не буду адмаўляць, што ты пакінуў араба ў мяне.

— Не крыўдуй. Я ведаю, што ты скажаш праўду. Ты ж тутэйшы, і ты сапраўдны мужчына. Але трэба падпісаць — такое правіла.

Дару выцягнуў шуфляду, дастаў маленькую кантовую бутэлечку з фіялетавым чарнілам, чырвоную драўляную ручку са звычайным вучнёўскім пяром, якім карыстаўся, каб выводзіць узоры прыгожых літар, і паставіў подпіс. Жандар акуратна згарнуў паперу, паклаў яе ў пулярэс і пайшоў да дзвярэй.

— Я правяду цябе, — сказаў Дару.

— Не трэба, — адмовіўся Бальдучы. — Цяпер ужо не варта паказваць сваю ветлівасць. Ты звяважыў мяне.

Ён зірнуў на араба, які нерухома сядзеў на тым самым месцы, сумна ўздыхнуў і павярнуў да дзвярэй. «Бывай, сынку», — сказаў ён. Дзверы грукнулі. Бальдучы прайшоў пад акном і знік. Снег прыглушаў яго крокі. За перагародкай павеці страпянуўся конь, заквакталі куры. Праз нейкі час Бальдучы зноў прайшоў пад акном, ведучы за лейцы каня. Ён ішоў да стромы і не азіраўся. Неўзабаве ён знік, потым схаваўся і конь. Было чуваць, як па строме пакаціўся вялізны камень. Дару вярнуўся да вязня. Той сядзеў па-ранейшаму нерухома, не зводзячы з настаўніка вачэй. «Чакай», — сказаў Дару па-арабску і рушыў да пакоя. Ужо збіраючыся пераступіць цераз парог, ён перадумаў, вярнуўся да стала, узяў рэвальвер і засунуў яго ў кішэню. Потым не азіраючыся пайшоў да сябе.

Ён доўга ляжаў на канапе, назіраючы, як неба паступова пачынае цямнець, і прыслухоўваўся да цішыні. Першыя дні, калі ён прыехаў сюды пасля вайны, яму цяжка было адчуваць гэтую цішыню. Ён прасіў месца ў маленькім гарадку каля падножжа спічастых вяршынь, што аддзялялі пустэльню ад высокіх узгор'яў. Там ішла мяжа з вечным летам, накрэсленая скалістымі мурамі, зялёнымі і чорнымі з поўначы і ружовымі і бэзавымі з поўдня. Яму далі месца болей на поўнач, на гэтым узгор'і. Спачатку ён цяжка пераносіў самоту і беспрытульнасць гэтых голых абшараў, дзе жылі адны камяні. Барозны часам маглі навесці на думку, што некаму прыйшло ў галаву займацца тут земляробствам, але разоры рабіліся толькі дзеля таго, каб нарадзіць у нейкі дзень новы камень, прыдатны на будаўніцтва. Тут аралі, каб пасля збіраць каменне. Іншы раз, калі ў навакольных лагчынах збіраўся тонкі слой глебы, мясцовыя жыхары саскрабалі яго, каб угноіць зямлю ў чэзлых садках сваіх вёсак. І так было паўсюль, каменне займала тры чвэрткі гэтай краіны. Тут нараджаліся, квітнелі і потым знікалі гарады, жылі, любілі ці ненавідзелі і ўрэшце паміралі людзі. У гэтай пустэльні ніхто, ні ён, ні гэты араб не значылі нічога. І ўсё ж Дару ведаў, што далёка ад гэтых краёў, на чужыне, яны не здолелі б знайсці сабе людскага жыцця.

Дару ўстаў, з класнага пакоя не даносілася ніякіх гукаў. Настаўнік здзівіўся той шчырай радасці, якая ахапіла яго пры адной толькі думцы, што араб уцёк, што ён зноў застаўся адзін і яму нічога не трэба вырашаць. Але вязень быў на месцы. Ён толькі лёг і выпрастаўся на ўвесь рост паміж печчу і сталом. Ён ляжаў з расплюшчанымі вачыма, утаропіўшы позірк у столь. У такой паставе яго тоўстыя вусны асабліва кідаліся ў вочы і надавалі яму насуплены і незадаволены выгляд. «Хадзі, — паклікаў Дару. Араб устаў і падаўся за ім. У пакоі настаўнік паказаў яму на крэсла, што стаяла побач са сталом, каля акна. Араб сеў, па-ранейшаму гледзячы на Дару.

— Есці хочаш?

— Хачу, — адказаў вязень.

Дару паставіў на стол дзве талеркі, паклаў відэльцы. Потым узяў мукі, алею, замясіў у місе і запаліў маленькую газавую плітку. Пакуль праснак пёкся, ён пайшоў пад паветку, прынёс сыру, яек, смокваў і згушчанага малака. Праснак быў гатовы. Ён паклаў яго астыць на падаконнік і падагрэў разведзенае вадой малако. Разбоўтваючы ў малацэ яйкі, ён выпадкова крануў рэвальвер, які ляжаў у правай кішэні. Тады ён адставіў місу, прайшоў у класны пакой і засунуў рэвальвер у шуфляду пісьмовага стала. Вярнуўшыся, ён заўважыў, што на дварэ пачынае цямнець. Ён запаліў святло і паклаў арабу яечні. «Еш», — сказаў ён. Той узяў кавалак праснака, хацеў ужо есці, але не стаў.

— А ты? — спытаўся ён.

— Еш. Я зараз таксама буду.

Тоўстыя вусны трошкі растуліліся, араб вагаўся. Але нарэшце рашуча ўкусіў праснак.

Падсілкаваўшыся, ён зноў глядзеў на настаўніка.

— Гэта ты — суддзя?

— Не, ты ў мяне застанешся да заўтра.

— Чаму ты ясі са мной?

— Таму, што галодны.

Араб змоўк. Дару падняўся і выйшаў. Ён прынёс з-пад павеці раскладны ложак, паставіў яго перпендыкулярна да свайго, паміж сталом і грубкай. З вялізнага чамадана, які стаяў у куце замест паліцы пад розныя паперы, ён дастаў два прасцірадлы і паслаў іх на прынесеным ложку. Потым выпрастаўся, адчуў, што цяпер можна адпачыць, і сеў на канапу. Усё было зроблена, усё было падрыхтавана. Заставалася адно: глядзець на араба. І ён глядзеў, намагаючыся ўявіць сабе яго твар у гневе. Яму гэта не ўдавалася. Ён бачыў толькі яго цёмныя і адначасова бліскучыя вочы і вялікі, нібыта ў жывёліны, рот.

— Чаму ты яго забіў? — спытаўся Дару і здзівіўся варожасці свайго голасу.

Араб адвёў вочы.

— Ён хацеў уцячы. Я пабег за ім.

Ён зноў зірнуў на настаўніка, і ў яго вачах можна было прачытаць нешта накшталт пакутлівага пытання.

— Што цяпер са мной зробяць?

— Табе страшна?

Араб увесь напружыўся і зноў адвёў вочы.

— Ты шкадуеш, што забіў?

Араб зірнуў на Дару, разявіўшы рот. Было відаць, што ён не разумее. Дару гэта пачынала злаваць. Але разам з тым ён адчуваў сябе неяк няёмка, ненатуральна, заціснутым сваім дзябёлым целам паміж двух ложкаў.

— Кладзіся, — нецярпліва сказаў ён. — Гэты ложак табе.

Араб не варухнуўся. Ён гукнуў Дару:

— Скажы...

Настаўнік зірнуў на яго.

— Жандар заўтра вернецца?

— Не ведаю.

— А ты пойдзеш з намі?

— Не ведаю. Чаму цябе гэта цікавіць?

Вязень устаў і лёг проста на прасцірадлы нагамі да акна. Святло ад лямпачкі біла яму ў вочы, і ён іх адразу заплюшчыў.

— Чаму цябе гэта цікавіць? — паўтарыў Дару, устаўшы з ложка.

Араб расплюшчыў вочы і глядзеў на яго, намагаючыся не міргаць пад яркім электрычным святлом.

— Хадзем з намі, — сказаў ён.

Была сярэдзіна ночы. Але Дару ўсё яшчэ не спаў. Перад тым як легчы ў ложак, ён цалкам раздзеўся, бо звычайна спаў голы. Аднак калі ён застаўся без вопраткі, яго чамусьці апанавала нерашучасць. Ён адчуў сябе безабаронным, і яму захацелася адзецца зноў. Урэшце ён толькі паціснуў плячыма: з ім здаралася ўсякае, і калі спатрэбіцца, ён скруціць гэтага араба ў абаранак. Ён мог назіраць за ім са свайго ложка і бачыў, як араб па-ранейшаму нерухома ляжыць на спіне і рэзкае святло б'е яму ў заплюшчаныя вочы. Дару патушыў лямпачку, і ўвесь пакой адразу патануў у сляпым чорным змроку. Але патроху ноч зноў ажыла за акном, дзе ціха плыло бяззорнае неба. Хутка настаўнік разгледзеў распасцёртае побач цела араба. Той па-ранейшаму не варушыўся, але здавалася, што вочы ў яго расплюшчаныя. Лёгкі ветрык гуляў вакол школы. Мабыць, ён разгоніць хмары, і тады зноў вернецца сонца.

Уначы вецер памацнеў. Крыху паквакталі куры, потым сціхлі. Араб павярнуўся на бок, спінай да Дару, і настаўніку здалося, што ён застагнаў. Дару пачаў прыслухоўвацца да яго дыхання, якое зрабілася больш роўным і глыбокім. Ён чуў яго блізкі подых і мроіў, хоць так і не мог заснуць. Яго бянтэжыла прысутнасць гэтага араба ў пакоі, дзе вось ужо год ён спаў адзін. Яна бянтэжыла яго і таму, што азначала пэўную еднасць з арыштантам, еднасць, якую ён не мог прыняць у гэтых абставінах і якую добра ведаў. Людзі, якім даводзіцца спаць у адным пакоі, салдаты ці вязні, злучаюцца паміж сабою дзіўнаю, таямнічаю сувяззю; скінуўшы з сябе разам з вопраткай свае абарончыя даспехі і нягледзячы на ўсю сваю рознасць, яны нібыта яднаюцца ў адзінай спрадвечнай суполцы стомы і сну. Але Дару схамянуўся, яму не падабалася ўсё гэта глупства, трэба было спаць.

Але і трошкі пасля, калі араб ледзь прыкметна варухнуўся, настаўнік яшчэ не спаў. Вязень варухнуўся другі раз, і Дару з трывогай напружыўся. Араб павольна, нібы ў сне, узнімаўся на руках. Ён сеў на ложку і знерухомеў, не паварочваючы галавы да Дару, быццам да нечага прыслухоўваўся, напружыўшы слых. Дару не варушыўся, у галаве ў яго адно пранеслася думка, што рэвальвер застаўся ў шуфлядзе пісьмовага стала. Лепш за ўсё дзейнічаць трэба было адразу. Але настаўнік усё сачыў за вязнем, які гэткім жа мяккім рухам спусціў ногі на падлогу, трошкі счакаў і пачаў павольна ўставаць. Дару ўжо збіраўся яго аклікнуць, калі араб, гэты раз нармальнай хадою, раптам пайшоў. Надзвычайна ціха ён кіраваў да дзвярэй, што вялі пад паветку. Ён асцярожна павярнуў ручку, выйшаў і прычыніў за сабой дзверы, але не шчыльна, каб не бразнуў замок. Дару не варухнуўся. «Хоча ўцячы, — адно падумалася яму. — Ну і дзякуй богу!» Ён прыслухаўся. Курэй чуваць не было: значыць, той ужо быў на ўзгор'і. У гэты момант да настаўніка даляцеў слабы гук, нібыта лілася вада, але ён так і не ўцяміў, што б гэта магло быць, пакуль араб не ўзнік у дзвярах. Вязень акуратна зачыніў дзверы і зноў бясшумна ўлёгся на ложку. Тады Дару павярнуўся да яго спінай і заснуў. Крыху пазней праз сон яму здалося, што нехта крадучыся ходзіць вакол школы. «Гэта мне сніцца, сніцца», — сказаў ён сабе. І спаў далей.

Калі ён прачнуўся, неба было чыстае. Праз незачыненае акно цягнула ядраным, халодным паветрам. Араб спаў. Цяпер ён скурчыўся пад прасцірадлам і ляжаў з разяўленым ротам у поўным забыцці. Але калі Дару патрос яго за плячо, ён спалохана падскочыў, зірнуў на настаўніка шалёнымі вачыма і, відаць, не пазнаў. У яго быў такі напалоханы выгляд, што Дару ступіў крок назад. «Не пужайся. Гэта я. Трэба пад'есці». Араб кіўнуў галавой у знак згоды. Яго твар зноў стаў спакойны, але захоўваў яшчэ нейкую адлучанасць і няўважнасць.

Кава была гатовая. Яны пілі яе, седзячы на раскладным ложку, і заядалі праснаком. Потым Дару завёў араба пад павець і паказаў кран, пад якім мыўся. Вярнуўшыся ў школу, ён згарнуў прасцірадлы, склаў ложак, прыбраў на канапе і спарадкаваў у пакоі. Пасля гэтага ён прайшоў цераз клас і апынуўся на земляным пляцы перад школай. На блакітным небе ўжо падымалася сонца, мяккае, вясёлае святло залівала ўзгор'е. На строме сям-там пачынаў раставаць снег. Хутка пакажуцца камяні. Настаўнік сядзеў на кукішках над стромай і пазіраў на голы абшар. Ён думаў пра Бальдучы. Сапраўды, ён пакрыўдзіў старога, абышоўся з ім няветліва, нібы хацеў паказаць, што той яму не раўня. У яго вушах яшчэ гучалі развітальныя словы жандара, і ён, сам не ведаючы чаму, адчуваў унутры нейкую спустошанасць і бездапаможнасць. У гэты момант з-за школы пачуўся кашаль араба. Дару машынальна прыслухаўся, але раптам раззлавана схапіў камень і з усяе моцы шпурнуў яго са стромы. Камень свіснуў у паветры і ўрэзаўся ў снег. Яго вар'явала гэта дурное забойства, але выдаць араба паліцыі было здрадай гонару, пры адной толькі думцы пра гэта ён шалеў ад абурэння і праклінаў усіх: і сваіх — за тое, што яны падкінулі яму гэтага араба, і араба — за тое, што ён адважыўся забіць і не здолеў уцячы. Дару ўстаў, прайшоўся кругам па пляцы, пастаяў яшчэ нейкі час і нарэшце зайшоў у школу.

Пад павеццю, схіліўшыся над цэментаванай падлогай, араб двума пальцамі чысціў зубы. Дару паглядзеў на яго і сказаў: «Хадзі». Арыштаваны падыбаў за ім у пакой. Настаўнік нацягнуў паверх нацельніка паляўнічую куртку, надзеў паходныя чаравікі, выпрастаўся і стаў чакаць, пакуль араб закруціць свой турбан і прывяжа на ногі шлапакі. Потым яны зайшлі ў клас, і настаўнік, паказаўшы свайму спадарожніку на дзверы, сказаў: «Ідзі». Той не варухнуўся. «Я даганю», — сказаў Дару. Араб выйшаў. Дару вярнуўся ў пакой, узяў мяшэчак і паклаў у яго сухароў, смокваў і цукру. Потым на нейкую секунду нерашуча затрымаўся каля пісьмовага стала, але павярнуўся, пераступіў цераз парог і замкнуў дзверы. «Нам тудой», — сказаў ён арабу і рушыў на ўсход, арыштаваны пайшоў за ім. Але калі яны трошкі адышліся, настаўніку здалося, што ззаду пачуўся нейкі шум. Ён вярнуўся да школы і агледзеў усё вакол будынка: нікога не было. Араб глядзеў на яго і, відаць, не разумеў, што здарылася. «Хадзем», — сказаў Дару.

Яны ішлі ўжо гадзіну і нарэшце спыніліся перадыхнуць пад спічастай вапняковай скалой. Паўсюль хутка раставаў снег, сонца імгненна высмоктвала лужыны і на вачах падмятала ўзгор'е, якое патроху сохла і пачынала дрыжаць у сонечных промнях, як і само паветра. Калі яны зноў рушылі ў дарогу, зямля звінела ў іх пад нагамі. Час ад часу, з радасным крыкам разразаючы паветра, перад імі праляталі птушкі. Дару дыхаў глыбока, набіраючы поўныя грудзі свежых струменяў сонца. Калі ён глядзеў на гэты шырокі, так добра вядомы яму абшар, які ўжо амаль цалкам жаўцеў пад блакітным купалам неба, у ім нараджалася ні з чым не параўнанае захапленне. Яны ішлі яшчэ з гадзіну, увесь час спускаючыся на поўдзень, і нарэшце апынуліся на невялікім пляскатым пагорку са старых патрушчаных скал. Адсюль узгор'е пачынала спускацца і на ўсходзе пераходзіла ў нізкую раўніну з рэдкімі кволымі дрэўцамі, а на поўдні дыбілася няўклюдным нагрувашчваннем скал, якія надавалі краявіду расшкуматаны і здратаваны выгляд.

Дару агледзеўся. Над даляглядам было толькі неба, нідзе не было відаць ніводнай жывой душы. Ён павярнуўся да араба, які глядзеў на яго і нічога не разумеў. Дару падаў яму мяшэчак. «На, — сказаў ён. — Тут смоквы, хлеб і цукар. Табе хопіць на два дні. І вось яшчэ тысяча франкаў». Араб узяў мяшэчак і грошы і разгублена прыціснуў іх да грудзей. «Цяпер глядзі туды, — сказаў настаўнік і павярнуўся, паказваючы на ўсход. — Гэта дарога ў Тынгіт. Датуль дзве гадзіны хады. У Тынгіце — прэфектура і паліцыя. Цябе там чакаюць». Араб глядзеў на ўсход, па-ранейшаму прыціскаючы да грудзей мяшэчак і грошы. Дару ўзяў яго за руку і бесцырымонна павярнуў на дзевяноста градусаў. Каля падножжа пагорка, на якім яны стаялі, была відаць ледзь прыкметная сцяжынка, якая вяла на поўдзень. «Гэтая сцяжынка перасякае ўзгор'е. Праз дзень ты дойдзеш да палёў і знойдзеш там качэўнікаў. Паводле сваіх законаў яны прымуць цябе і дадуць прытулак». Араб павярнуўся да Дару, і на твары ў яго ўзнікла нешта накшталт панікі. «Слухай», — сказаў ён. Але Дару пакруціў галавой. «Маўчы, не трэба нічога казаць. Цяпер я пакідаю цябе аднаго». Ён павярнуўся спінаю да араба і ступіў некалькі крокаў да школы, потым спыніўся, яшчэ раз нерашуча зірнуў назад і нарэшце пайшоў. Нейкі час ён чуў толькі гук сваіх крокаў па мёрзлай зямлі. Ён не азіраўся. Але праз некалькі хвілін усё ж не вытрымаў і павярнуў галаву. З апушчанымі рукамі араб стаяў на тым самым месцы на краі пагорка і глядзеў настаўніку ўслед. Дару адчуў, як да горла падкаціў камяк. Але ён толькі нервова вылаяўся, шырока махнуў рукой і рушыў далей. Ён ужо быў далёка, калі спыніўся і паглядзеў зноў. На пагорку нікога не было.

Дару занепакоіўся. Сонца ўзышло даволі высока і пачынала ўжо прыпякаць. Настаўнік павярнуў назад. Спачатку ён ішоў нерашуча, але потым усё хутчэй, і пакуль дабраўся да пагорка, увесь уваўрэў. Ён стрымгалоў узляцеў на вяршыню і спыніўся, пераводзячы дых. На поўдні скалістыя палі рэзка акрэсліваліся на фоне блакітнага неба, а на ўсходзе па-над раўнінай ужо пачынала ўзнімацца спякотнае мроіва. І недзе там, у гэтай празрыстай смузе, Дару з болем у сэрцы ўбачыў араба, які марудна цягнуўся па дарозе ў выгнанне.

Пазней, у класе, настаўнік стаяў каля акна і глядзеў кудысьці перад сабой, не заўважаючы зыркага жоўтага святла, якое абрыналася з высокага неба і запаўняла ўвесь горны абшар. Ззаду на чорнай дошцы між звілін французскіх рэк чыясьці няўмелая рука накрэмзала крэйдаю надпіс, які ён толькі што прачытаў: «Ты выдаў нашага брата. Ты заплаціш за гэта». Дару глядзеў на неба, на ўзгор'е і туды, дзе за даляглядам нябачныя землі распасціраліся да самага мора. У гэтым бязмежным краі, які ён некалі так любіў, ён быў адзін.

Цырк братоў Зэпіно прыехаў на плошчу якраз раніцай. Поль Нанервіч бачыў, як выплылі фургончыкі на рагу Гран-ру і дарогі на Раан і спыніліся потым ля тытунёвай крамы. Ён падышоў бліжэй. Была субота, і плошча хутка напаўнялася людзьмі. У натоўпе Поль пазнаў некалькі рабочых з цагельні. Побач з ім стаяў стары Перэс, які трымаў у руках гаспадарчую сумку, адкуль вытыркаліся цыбуліны. Стары Перэс працаваў разам з Полем у адным цэху на абпалцы цэглы. Амаль за 30 гадоў працы цела Перэса набыло нейкі шэры, зямлісты колер. Чалавек высах, і нават на яго вачах ужо не было ніякіх прыкмет вільгаці, а калі яго павекі варушыліся, то здавалася, што вось-вось пачуеш шоргат пясчынак. Поль нячутна наблізіўся да Перэса і дакрануўся да яго сумкі. Стары павярнуўся і ўсміхнуўся.

— Здароў, палячок.

У вуснах Перэса гэтае слова не мела нічога абразлівага. Поль ведаў гэта і таксама ўсміхнуўся.

— Дык што, — працягваў стары, — пойдзеш у цырк вечарам?

Поль паціснуў плячамі.

— Гэта ж не цырк, а так, вандроўнікі.

— Ну чаму, проста маленькі, але ўсё ж цырк.

— Ды яно, відаць, так.

— Вось да вайны часта прыязджаў цырк. У іх тады былі добрыя нумары. Цяпер, мусіць, ім стала цяжэй. Цяпер — тэлевізар, кіно, а ім гэта не на руку.

Чацвёра мужчын і дзве жанчыны выйшлі з трох даволі няўклюдных фургончыкаў. Разам з дарослымі было трое ці чацвёра дзяцей, якія нешта не падзялілі і сварыліся.

У натоўпе чуліся дасціпныя рэплікі наконт паважанага ўзросту фургончыкаў і мажнасці жанчын.

— Калі яны будуць рабіць трапецыі, то за гэта варта і заплаціць.

— Або хадзіць па канаце...

— Не хацеў бы толькі я быць унізе ў гэты момант.

Хтосьці груба засмяяўся.

— Урэшце, — заўважыў стары Перэс, — гэта такія ж гаротнікі, як і мы. Ім трэба добра завіхацца, каб зарабіць пару су.

Поль Нанервіч маўчаў. Яго позірк спыніўся на адным з артыстаў цырка. Той складаў у штабель дошкі, якія яму падавалі з фургончыка напарнікі. Чалавек увесь час рухаўся, і цяжка было сачыць за яго тварам. Гэта быў здаровы, дужы, шырокі ў плячах мужчына. Яму было гадоў 45. На ім былі штаны з сіняй тканіны, шатландская кашуля, у якой пераважаў чорны колер, і невялікая бэжавая кепка, якая адкрывала высокі лоб. З-за грукату дошак і размоў у натоўпе Поль не мог чуць, пра што гаварыў чалавек, але, відаць, ён жартаваў са сваім таварышам, бо абодва часта смяяліся.

— Я ўпэўнены, што ведаю таго чалавека, які складвае дошкі, — сказаў Поль.

— Можа, дзе бачыў у іншым цырку?

— Наўрад.

— Часам можа здацца...

— Не, я ўпэўнены.

— Ну, тады пагавары з ім.

Паляк вагаўся, паглядзеў на старога гішпанца, на цыркача і сказаў:

— Не, не варта.

Два жаданні змагаліся ў душы ў Поля: першае — падысці, павітацца з цыркачом; другое — хутчэй пакінуць гэтае месца, вярнуцца дадому і замкнуцца.

— Пайшлі, — сказаў Перэс, — кульнём па шкляначцы. Што, мы не бачылі, як ставяць лаўкі?

Яны зайшлі ў кафэ на вуліцы Фюмэ. Заказалі бутэльку белага віна. Стары ўсё расказваў пра даваенны цырк.

— Ты, — казаў ён, — ты не памятаеш таго часу, бо ты быў яшчэ малады. Дый ці быў той цырк у тваёй Польшчы?

Поль нічога не адказаў, і стары працягваў расказваць з такой жа стараннасцю, як і працаваў каля печы ў цагельні. Поль слухаў яго не надта ўважліва. Твар цыркача, яго аблічча, яго паходка не давалі яму спакою. Чым больш ён думаў пра гэта, тым больш пераконваўся, што ведае гэтага чалавека. Ведае добра і блізка. Яму здавалася нават, што іх знаёмства адбылося не так ужо даўно.

Ён паспрабаваў сабраць свае ўспаміны пра цырк, але так нічога і не сказаў. Не хацеў перабіваць старога.

Апоўдні Поль прыйшоў дадому. Прыгатаваў сабе абед. І акурат у гэты час з вуліцы данесліся гукі бубна і трубы. Ён падышоў да акна. Па вуліцы памалу рухаўся цыркавы фургончык. За рулём сядзела адна з тых мажных жанчын, якіх Поль бачыў на плошчы. Разам з ёю былі два музыканты, хлапчук у паношаным сурдуце і з вялізным чорным цыліндрам на галаве. Ён вырабляў розныя фокусы. Як толькі музыканты рабілі паўзу, чацвёрты чалавек паведамляў праз рупар:

— Сёння вечарам, роўна ў 20 гадзін, на плошчы...

Ён расказваў пра міжнародны цырк Зэпіно, пра яго звярынец, пра яго каралёў эквілібрыстыкі, жангліравання, пра Заро — караля бізуна...

Чалавек, якога Поль нібыта ведаў, біў у бубен. На ім была тая самая вопратка. Аднак добра разгледзець яго з другога паверха было немагчыма. Чалавек схіліўся над бубнам і, здавалася, быў цалкам захоплены сваёй справай. У Поля ўзнікла жаданне хутчэй спусціцца па лесвіцы, дагнаць фургончык, які ехаў так марудна... Аднак ён, як прыбіты, застаўся стаяць ля акна. Яго ахапіла тое ж адчуванне, што і раніцай на плошчы: зноў — унутраная напружанасць, зноў — боль у сэрцы.

Ён вярнуўся да стала і хуценька скончыў свой абед. Прыбраў са стала, навёў парадак на кухні і пайшоў у кафэ Платан. Кожную суботу ён любіў заходзіць сюды, каб пагуляць з сябрамі ў шарыкі. Наведнікаў яшчэ не было, і Поль прысеў за неасветлены столік. Да самага вечара ніяк не выходзіў з галавы барабаншчык. Ніколі так бяздарна не гуляў Поль. Яго партнёры страшэнна раззлаваліся, бо тройчы па яго віне вымушаны былі плаціць за пачастунак. Пасля ўсяго сапернікі прапанавалі ім рэванш, але Поль устаў з-за століка.

— Мне трэба дадому.

У адказ пачуўся смех, колкія жарты. Поль усміхнуўся, хацеў штосьці растлумачыць, але тут жа зразумеў, што ў такім шуме яго слоў ніхто не пачуе.

Але замест таго каб ісці дадому, ён накіраваўся да плошчы. Ён яшчэ не ведаў, ці пойдзе ў цырк. Такое пытанне нават і не паўставала перад ім. Аднак нейкая невядомая сіла, супраць якой ён нічога не мог зрабіць, цягнула яго на плошчу.

Цырк асвятляўся дзесяткам ліхтароў, што гайдаліся на дроце. Зверху ніякага брызенту не было, толькі вакол арэны і лавак для гледачоў была нацягнута тканіна. Людзі заходзілі ў гэтую імправізаваную залу. Хлапчукі спрабавалі як-небудзь пралезці пад тканіну, але жанчына з цырка сачыла пільна і адганяла іх ад агароджы. Чалавек з рупарам зноў і зноў паўтараў вартасці каралёў свайго цырка.

Поль падышоў да ўвахода і паспрабаваў паглядзець, што адбывалася ў зале. Яму ўдалося ўбачыць толькі куток арэны, дзе яго «знаёмы» правяраў, як нацягнуты канаты. Зноў Полю захацелася і зайсці ў залу, і тут жа, як злодзею, уцячы адсюль. На нейкі момант ён пашкадаваў, што пайшоў з кафэ. Машынальна рука намацала ў кішэні некалькі манет. Поль дастаў іх, паглядзеў і... зноў паклаў на месца. Доўга яшчэ ў нерашучасці мучыўся чалавек, пакуль нарэшце не адрэзаў:

— А, было — не было!

Ён дастаў грошы і наблізіўся да ўвахода. Сеў у першым радзе і пачаў шукаць барабаншчыка. Але таго нідзе не было. Прадстаўленне пачалося, а ён так і не з'явіўся. Поль без увагі назіраў за падзеямі на арэне. Ён усё шукаў і шукаў таго чалавека ў шатландскай кашулі. Нарэшце, калі маленькая дзяўчынка пакідала арэну на веласіпедзе з адным колам, чалавек з рупарам паведаміў:

— А зараз на арэне Заро! Кароль бізуна, вялікі маэстра ласо!

Ужо па сілуэце Поль пазнаў таго, каго шукаў. Цяпер цыркач быў апрануты ва ўсё чорнае. На галаве вялікі чорны капялюш. Ніжняя частка твару прыкрыта чорным кашнэ. Адны толькі вочы караля бізуна заставаліся адкрытымі.

Заро сапраўды па-майстэрску валодаў ласо: яно імкліва кружылася над яго галавой, ляцела ўправа, улева, назад, уперад, узнімалася, апускалася, каб зноў узляцець...

Калі ў ласо, нібы ў гняздзе, пачала скакаць дзяўчынка, ён падбег да дзвярэй і ўзяў падрыхтаваны для яго бізун. Гэта быў вельмі доўгі бізун, і Заро пачаў спрытна размахваць і страляць ім. У руках Заро бізун вырабляў такія складаныя і рэзкія піруэты, што ад яго адрываліся і падалі ўніз шматкі. Ад гэтых стрэлаў Поль здрыгануўся. Па спіне пабеглі дрыжыкі.

Перад Заро з'явілася дзяўчына. Яна брала ў рукі газету, якая тут жа разляталася на кавалкі ад трапных удараў Заро. Адным узмахам бізуна Заро тушыў запаленую свечку, збіваў з галавы дзяўчыны карабок запалак... Калі Заро сваім бізуном перабіў папалам цыгарэту ў губах у дзяўчыны, чалавек з рупарам закрычаў:

— Заро, кароль бізуна, ніколі не дапускае прамашкі! Калі сярод прысутных ёсць смелы чалавек, ён можа выйсці на арэну і заняць месца дзяўчыны! Ніякай рызыкі не будзе!

Публіка ўсхвалявана загула. Адны смяяліся, другім здавалася жахлівай нават думка наблізіцца да гэтага страшнага бізуна, які ўсё страляў і страляў...

Рупар працягваў:

— Чакаем! Чакаем адважнага чалавека! Ён будзе трымаць не цыгарэту, а газету! Гэта далёка ад твару! Маленькі жарт, паверце!

Поль ужо не валодаў сабой. Яго цела падпарадкоўвалася гэтаму невядомаму голасу, што даносіўся з рупара. А можа, позірку караля бізуна...

— А вось і смелы чалавек! Давайце павітаем яго!

Чалавек з рупарам пачаў расхвальваць Поля. А па зале пакацілася новая хваля ўзрушэння. Полю здалося, што да яго даляцелі словы старога Перэса:

— Брава, палячок!

Але ён ужо нікога не слухаў. Ён узяў у рукі згорнутую газету, якую перадала яму дзяўчына, і стаў на яе месца. Ён чакаў, трымаючы збоку газету, у поўнай нерухомасці. Нібы чорная ноч навалілася на Поля, калі перад ім спыніўся Заро.

Цішыня.

Неверагодная доўгая цішыня. Затым першы ўдар бізуна, які праляцеў дзесьці побач з газетай. Ад гэтага ўдару Поль адчуў правай рукой рух паветра і ў яго лопнула барабанная перапонка. Магчыма, гэты ўдар і прывёў яго ў прытомнасць. Поль нібы прыкаваў сябе позіркам да гэтага чалавека ў чорным, і з губ міжволі вырвалася прозвішча:

— Пайчэнман!

Чалавек з бізуном не мог гэтага пачуць, аднак погляд у яго цяпер быў іншы. Па той іскрынцы святла, што зляцела з-пад чорнага капелюша, Поль адчуў, што і яго таксама пазналі. І за некалькі секунд перад вачамі ясна праплылі рэальныя карціны.

Пайчэнман! Чалавек з бізуном. Эсэсавец жудаснага канцлагера ў Львове. Эсэсавец з бізуном, які прымушаў распранацца палонных і хвастаў іх на свой любімы манер. О, гэта быў мастак садызму. Артыст, нават ужо тады. Ён мог хлёсткім ударам адарваць сасок грудзей, выбіць вока, адсекчы вуха. Там, у канцлагеры, кожны эсэсавец меў сваю спецыялізацыю, але ніхто не дасягнуў такіх вяршынь. Пайчэнман быў сапраўдны геній бізуна.

І цяпер ён тут. Насупраць. У яго руках.

Поль Нанервіч, былы вязень гэтай фабрыкі смерці, усміхнуўся. Чалавек з бізуном стаяў перад ім і дрыжаў. Гэта можна было заўважыць і па руцэ, і па спалоханым позірку. Поль Нанервіч трымаўся спакойна. Ён чакаў. З яго нібы спаў цяжкі груз, калі ён змог сказаць сабе прозвішча гаспадара гэтага твару. Поль ужо ясна ўсведамляў, што адбудзецца, калі ён зробіць хоць адзін жэст, скажа хоць адно слова. Там, ля дзвярэй, стаяць два жандары. Яны ведаюць усю яго гісторыю і, безумоўна, арыштуюць былога эсэсаўца. Поль іх добра ведаў. Потым будзе працэс. Суддзі. Сведкі... Адно яго слова можа змяніць усё існаванне гэтага чалавека, жыццё цырка, праграму сённяшняга вечара... Адно слова, адзін жэст — і гэты круглы цырк, абгароджаны нікчэмнай тканінай, стане тэатрам драмы. Ці будзе эсэсавец абараняцца? Ён не зможа зрабіць гэта: яму страшна. Ці ў стане ён толькі дакладна зрабіць свой удар бізуном?

Пры гэтай думцы Поль сціснуў зубы. «Што ж, я дару табе твой шанц. Калі ты мяне зачэпіш...»

Публіка з нецярплівасцю чакала. З залы даносіліся шэпты. Не адводзячы позірку ад Пайчэнмана, Поль бачыў, як да іх набліжаецца чалавек з рупарам. Ён нават ясна пачуў:

— Чаго ты чакаеш?

І спакойна, але дастаткова гучна, каб пачуў Пайчэнман, Поль таксама спытаўся:

— Сапраўды, гер Пайчэнман, чаго вы чакаеце?

Двойчы, раз за разам, стрэліў бізун. Ад другога ўдару папера парвалася ў руцэ паляка. Пачуліся апладысменты. Чалавек з бізуном, здавалася, скамянеў на месцы.

Вяртаючыся ў залу, Поль Нанервіч падышоў да караля бізуна і ціха сказаў па-нямецку:

— Брава, гер Пайчэнман! А вы не пастарэлі...

Аўтобус пад'язджаў да Рыма.

— Мадам і месье, — пачуліся словы гіда, які сядзеў побач з шафёрам, давяральна схіліўшыся над мікрафонам, — мы цяпер едзем па так званай Кампанія Рамана*. Хутка вы ўбачыце сем пагоркаў Вечнага Горада. Мы знаходзімся ў кутку свету, які быў апеты найвялікшымі паэтамі і даў сюжэты для славутых карцін. Гэты ўрадлівы да самага канца існавання Рымскай імперыі край выглядае цяпер спустошаным, але тым не менш велічным...

* Назва мясцовасці, якая ляжыць на поўдзень ад Цібра, паміж морам і Апенінамі.

«Вось яна, гэтая Кампанія Рамана, — падумаў Арман, — над якой ліў слёзы Шатабрыян, над якой Гётэ... над якой Стэндаль... і столькі іншых, і столькі фраз, слоў...»

— У цябе ёсць Стэндаль?

— Ёсць, любы, — сказала маладая жонка Армана, з якой яны былі ў вясельным падарожжы.

Лора, як і ён, скончыла філалагічны факультэт, і таму яны былі ўпэўненыя, што, працуючы ўдваіх, змогуць жыць спакойна. Яны мелі ўсё, каб быць шчаслівымі.

Арман адгарнуў «Старонкі Італіі», выдадзеныя Марціно, на 232 старонцы і ціха, усхваляваны гукам уласнага голасу, прачытаў: «За тры ці чатыры лье ад Рыма пачынаеш заўважаць гэтае поўнае бязлюддзе, гэтае цудоўнае запусценне, пра якія гаварылі столькі падарожнікаў. Калі б такому вялікаму манарху, як Напалеон, удалося акультурыць гэтыя землі, Рым страціў бы тры чвэрці сваёй прыгажосці. Я еду і бачу краявіды, якія выклікаюць захапленне, гэта значыць сумныя, спакойныя, грандыёзныя, якія глыбока кранаюць душу...»

— Што з табой, дарагая?

— Не, нічога, — сказала яна. — Гэта спёка. Зараз пройдзе...

Але гэта не праходзіла. Трэба было спыніць аўтобус. Лорын твар пазелянеў. На лбе блішчалі буйныя кроплі халоднага поту. Арман падтрымліваў ёй галаву над адной з тых канаў, што бачылі рымскія легіёны і самога Стэндаля, які, паміраючы ад суму, пакідаў Чывітавек'я. Горад гэты можна было бачыць і цяпер, адлюстраваны на сценках паліўных рэзервуараў, знемагаючы ў белым святле.

— Мне лепш, — сказала яна, — ужо лепш. Не хвалюйся... Зараз паедзем, я заплюшчу вочы, паспрабую заснуць.

— Але ты нічога не ўбачыш, — сказаў Арман.

— Нічога, ты мне раскажаш. Я ўбачу ўсё тваімі вачыма...

Гэта кранула Армана да слёз. Лора не была прыгожай, але між імі існавала вялікая інтэлектуальная блізкасць. Да таго ж наперадзе ў іх было ўсё жыццё.

Яны селі ў аўтобус. Яна прыпала тварам да яго пляча. Ён прыкрыў вочы рукой. Яна сказала: «Расказвай».

Арман глядзеў на пралысіны ўзгоркаў, на вялізныя яркія рэкламныя шчыты, што ўзвышаліся тут і там і настойліва патрабавалі ад аўтамабілістаў ужываць аперытыў Бранка і машыннае масла Эсо.

«Але, зрэшты, — падумаў ён, — Стэндалю, магчыма, спадабалася б сустрэць у гэтым поўным бязлюддзі і цудоўным запусценні рэкламу тканін фірмы...»

Ён меў на ўвазе букеты чырвоных металічных ружаў, разоў у дваццаць большых за звычайныя, прымацаваныя на слупах, якія стаялі на роўнай адлегласці ўздоўж дарогі.

— Ведаеш, любая, гэта вельмі прыгожа. Але вельмі цяжка пра гэта гаварыць, менавіта таму, што вельмі прыгожа. Таму, што нічога і няма. У сутнасці, гэта прыгажосць успамінаў. Я задаю сабе пытанне, што павінны думаць тыя, хто не атрымаў класічнай адукацыі? Асабіста я згадваю падручнік лаціны і граматыку Крузэ. Гід сказаў, што мы ўедзем у Рым праз браму Народа, якую перабудаваў Мікеланджэла. Я якраз успомніў, што Стэндаль піша, як ён уязджаў праз гэтую самую браму Народа і мытнікі сваімі адміністрацыйнымі прычэпкамі прымусілі яго пачакаць. Гэта неверагодна, як адна дэталь можа ўсё сапсаваць. Ты Стэндаль, ты прыязджаеш у Рым, збіраешся завесці сабе тут каханку... і ты рвеш горла з «фараонамі», якія прымушаюць цябе гібець у пыле!

— І ты таксама, — сказала яна, — ты едзеш у Рым са сваёй няшчаснай жонкай, у якой баліць сэрца, у аўтобусе, і яна не дае табе жыцця. Сапраўды, адна дэталь можа ўсё сапсаваць...

— Не будзь дурніцай, — сказаў Арман, — я не Стэндаль. Вось і пагоркі. Сем пагоркаў. На іх растуць прыморскія хвоі.

Арман адной рукой знайшоў у Стэндаля фразу пра прыморскія хвоі, у той час як другой гладзіў мокры Лорын лоб. «Маркотныя хвоі вянчаюць з усіх бакоў пагоркі Вечнага Горада».

— Цікава, які эфект можа мець простая фраза. Я сказаў бы: «Вось сем пагоркаў, увянчаных прыморскімі хвоямі...» А «маркотныя хвоі» і «Вечны Горад» усё мяняюць...

— Мне лепш, — сказала Лора.

Вулічны рух зачараваў іх. Цьмяны бляск пазелянелых помнікаў прымусіў іх забыцца пра ўсе нягоды, якія выпалі на апошнюю частку падарожжа. Турыстычнае агенцтва забраніравала для іх так званы «пакой маладажонаў» з адным вялікім ложкам у гатэлі, што ўзвышаўся над горадам на вяршыні пагорка Авянцін, які меў у іхніх вачах такую вартасць, што ім цяжка было паверыць, што тут могуць быць кавярні, гандляры, паштоўкі.

Яны заўсёды ўяўлялі Авянцін як вялізную сцэну, дзе ідзе вечнае прадстаўленне вялікіх пачуццяў трагедыі, якую выконваюць акторы ў масках. Іх здзівіла, што яны знайшлі там твары, падобныя на іхнія.

Арман назіраў, як Лора парадкавала свае рэчы ў шафе іхняга пакоя для маладых. Маладая жанчына зачынілася ў ваннай на засаўку, нібы ёй трэба было чагосьці асцерагацца. Арман выцягнуўся на ложку і слухаў спеў птушак, якія пераляталі па галінах хвой. Да гэтага спеву дадаваліся глухія ўдары — гэта на тэрасе выбівалі дываны. Ён уявіў іх яркія колеры, колеры раскошы і задавальнення. Калі Лора выйшла, ён з непрыемнасцю адзначыў, хоць і так добра гэта ведаў, што яна была ўсяго толькі нізенькай жанчынай, даволі пагляднай, але ўжо пабляклай і занадта тоўстай. Але не трэба было думаць пра будучыню.

— Ну што, дарагая, — сказаў ён, — пойдзем вячэраць? Так?

Яна адказала: «Вядома». Яна чакала не гэтага. Яна не ведала, чаго яна чакала, але не гэтага.

Яна паклала свае прычындалы ў белую сумку, якую ён купіў ёй у Бардзігера, на граніцы, калі яны былі шчаслівыя, паўтараючы адно аднаму, што яны ў Італіі, і іх забаўлялі каўбасы і сыры ў форме каўбас, пляшкі з к'янці, падвешаныя за горла і аплеценыя саломай. Яна знайшла дзве паштоўкі, якія яны купілі ў Пізе, на Кампа Санта, пасля таго як з захапленнем любаваліся падаючай вежай. Яны сталі разглядаць іх разам. На паштоўках быў намаляваны д'ябал, рагаты, прышчавы, закаваны ў жалеза. Сваімі рукамі ён, як спрут, абвіваў мноства голых цел нявольнікаў, якія поўзалі на карачках, паказваючы зад. Верхам на іх сядзелі меншыя дэманы і гналі іх праз пакуты.

— Фантастыка, — сказала Лора.

— А, — сказаў Арман, — гэта не супадае з тым, што ўсе думаюць пра Італію як пра шчаслівую краіну... Я ўпэўнены, што тут людзі не могуць сур'ёзна верыць у д'ябла.

Ён абняў яе.

— Я кахаю цябе, — сказаў ён.

— Праўда? Ты кахаеш мяне? Ты ўпэўнены?

— Але, — сказаў ён, — я кахаю цябе.

— Не, любы, — сказала яна. — Я не люблю гэтага святла.

— Тады пойдзем пагуляем, павячэраем, — сказаў ён.

Спачатку яны пайшлі выпіць гаркаватага аперытыву на тэрасе кавярні на вуліцы Віторыа Венета. Гэта была летняя кавярня, якія бываюць на беразе мора. Яе белы, зялёны і блакітны колеры вылучаліся на цёмна-чырвоным фоне будынкаў. Арман праводзіў вачыма маладых жанчын, што праходзілі міма. Амаль усе яны былі прыгожыя, большасць загарэлыя, аднак некаторыя былі і вельмі бледныя, амаль белыя, захаваўшы сваю белізну ў ценю кватэр, дзе сцены былі з ружовага мармуру. У іх былі вельмі высокія грудзі.

— А жанчыны тут прыгожыя...

— Не ведаю, неяк не задумвалася...

— Праўда, — сказаў Арман, — гэта бясспрэчна. Яны частка пейзажу. Яны створаны якраз для гэтых вуліц...

Лора неяк няўпэўнена ўсміхнулася.

— А я, — сказала яна, — я не створана для гэтай краіны?

Арман пяшчотна абхапіў яе за плечы.

— Ты? — сказаў ён. — Я кахаю цябе...

Ён заўважыў, што на левай ноздры ў яе ўскочыў прышч, і яго раптам ахапіла пачуццё абавязку, якое немагчыма было растлумачыць.

Яны купілі ў кіёску кухарскую кнігу за дзвесце лір, багата ілюстраваную, бо Лора вырашыла, што, калі яны вернуцца і ўсталююцца, яна дзеля забавы будзе гатаваць ім простыя італійскія стравы, хоць асаблівай ахвоты гатаваць яна не мела. Як казала яна сама, гаспадыня з яе была даволі кепская.

«Якое гэта мае значэнне? — сказаў Арман. — Я кахаю цябе».

Яны знайшлі аўтобусную станцыю, з якой хадзілі аўтобусы да Альбінскіх гор, і хацелі паехаць павячэраць на беразе возера Нэмі, дзе ў старажытнасці адбываліся марскія баі гладыятараў. Лора шмат пра гэта ведала, але было надта позна, і не было ўпэўненасці, што яны паспеюць на аўтобус, каб вярнуцца.

Урэшце паехалі на таксі ў Трастэвэрэ.

Яны ўспаміналі, якую ролю адыгрываў гэты квартал, калі там жыў няўрымслівы плебс. Менавіта тут выспявалі змовы. Адсюль выляталі, размахваючы мячамі і паходнямі, раз'юшаныя натоўпы і кідаліся на штурм замка Святога Анёла*.

* Рымская цытадэль, адна з папскіх рэзідэнцый.

Апусцілася ноч, да таго ж месячная.

Яны вячэралі ва ўнутраным двары, абсаджаным невысокімі апельсінавымі дрэвамі, праз лісце якіх прабівалася святло чырвоных лямпачак. Яны былі ў захапленні ад белізны абрусаў і хлеба.

Музыкант, граючы на акардэоне, хадзіў ад стала да стала і спяваў песні, падобныя да андалузскіх. Лора сказала, што, напэўна, гэта спадчына гішпанскага панавання, спадчына Борджыа*. Яны сталі гаварыць пра італійскае Адраджэнне, яго нястрымныя страсці, прагу да бурлівага, шалёнага жыцця ў гэтых людзей, якія былі не выкладчыкамі калежаў, а мастакамі, палітыкамі, салдатамі адначасова.

* Славуты італійскі род гішпанскага паходжання.

— Якая адвага! Які віхор! — сказаў Арман. — І, разам з тым, заўваж, калі ўзяць жыццё хаця б таго ж Макіявелі, то яно было сумнае і не ўдалося. Зрэшты, што такое Макіявелі? Бацька шматлікай сям'і, у жыцці якога не было нічога, акрамя прыкрасці, намеснік загадчыка канцылярыі муніцыпалітэта Фларэнцыі, які ледзь зводзіў канцы з канцамі.

— Гэта праўда, — сказала Лора, — і,магчыма, у многіх з гэтых людзей, каму мы прыпісваем незвычайнае жыццё, балелі ногі ці была непрыгожая жонка, і ім даводзілася перажываць бог ведае што, каб сплаціць даўгі. Бо, зрэшты, даўгі трэба было сплочваць ва ўсе часы. Макіявелі плаціў свой доўг. Цэзар Борджыа, мажліва, і не, але гэта ўжо іншая справа.

Арман засмяяўся. Ён быў рады бачыць Лору забаўнай і па-ранейшаму поўнай ідэй. Ён пяшчотна пляснуў яе па левай далоні.

— Паслухай, — сказаў ён, — не чапай гэтага прышча. З ім усё ў парадку, а ты можаш зрабіць толькі горш.

Яны перасталі гаварыць пра Адраджэнне. Памаўчалі. Потым Лора раптам сказала, што ёй хацелася б убачыць vіа Аnnіа* пры месячным святле. Афіцыянт, які раней працаваў у Парыжы і выдатна размаўляў па-французску, сказаў, што, вядома, было б лепш, калі б у іх была машына, а так яны могуць праехаць на тралейбусе да Брамы, а адтуль прайсці пешшу. Гэта будзе цудоўная прагулка, асабліва для закаханых і асабліва пры месячным святле.

* Апіева дарога. Пабудавана ў IV стагоддзі да н.э. з ініцыятывы рымскага цэзара Клаўдзія Апія і захавалася да нашых дзён.

Яны яшчэ трохі пасядзелі, дапіваючы з маленькіх шклянак з тоўстага зялёнага шкла белае віно Шато Рамэн з лёдам. Гэтыя шклянкі былі падобныя да лампад, што гараць перад абразамі Божай маці. Акардэаніст цяпер іграў неапалітанскія мелодыі. За сталом насупраць сядзела жанчына, адна з чатырма мужчынамі. Афіцыянт сказаў, што гэта вельмі вядомая актрыса, але яны яе не ведалі. Рысы яе твару былі настолькі правільныя, што выклікалі захапленне. Гладкі і горды рымскі твар. Яна міргала доўгімі вейкамі на прыплюшчаных вачах. Арман звярнуў увагу, што на ёй была лёгкая сукенка з выразам. Да Лоры ў яго быў толькі адзін ці два раманы, калі ён толькі пачынаў сталець. Гэта былі студэнткі, сціплыя і цнатлівыя, якім ён пасылаў лісты, дзе пісаў пра іх вучобу і наогул пра жыццё.

Але гэтая дзяўчына насупраць была менавіта такою, з якой яму хацелася б пайсці на vіа Аnnіа.

Незнаёмая вельмі свабодна трымалася са сваімі кавалерамі, трое з якіх былі ўжо ў гадах, а адзін малады. На іх былі светлыя касцюмы, белыя накрухмаленыя кашулі і вельмі строгія белыя шаўковыя гальштукі. Яны смяяліся, падлівалі ёй у шклянку ці гладзілі яе чорнага кашлатага сабаку, што адзываўся на мянушку Напалеон, якую яны вымаўлялі на італійскі манер.

Фраза Стэндаля «Маркотныя хвоі вянчаюць з усіх бакоў пагоркі Вечнага Горада» пачынала зноў адзывацца ў сэрцы Армана. Ён зірнуў на Лору як бы збоку. «Але ж я кахаю яе, — сказаў ён сабе, — я кахаю яе... Аднак што гэта значыць, я яе кахаю?» Яму захацелася зараз жа пакінуць Італію і вярнуцца ў Каэн, куды яны атрымалі прызначэнне. У Каэне Лора будзе на сваім месцы, там рэальнае жыццё, не тое, што тут, сярод гэтага дэкору, які ёй не пасаваў.

— Не чапай носа, — сказаў ён, але на гэты раз рэзка, знервавана. — А то будзе яшчэ горш.

— Што значыць — будзе яшчэ горш? — спыталася Лора. Яна ўзяла яго за руку. Ён моцна сціснуў яе руку, потым пагладзіў. Яна заплюшчыла вочы. Яны далі акардэаністу сто лір.

Vіа Аnnіа купалася ў месячным святле. Ад кіпарысаў на брук, у якім антычныя вазы прарэзалі дзве паралельныя каляіны, клаліся блакітныя цені. На фоне бледнага неба над магілай Цэцыліі Мэтэла ўздымалася вялізная рэкламная аўтапакрышка з дрэва. Ноч была чароўная. Паабапал шашы, якой было ўжо не адна тысяча гадоў, стаялі, як коні на прывязі, мотаролеры, чакаючы сваіх седакоў: парачак, схаваных у цемры вясковай ночы, аглушаных звонам цвыркуноў і шчаслівых у абдымках адно ў аднаго.

— Як прыгожа, — сказала Лора.

У іх было мала часу. Апошні тралейбус адыходзіў праз чвэрць гадзіны. Яны, трымаючыся за рукі, селі на тумбу дарожнага знака. Арман загаварыў першы.

— Якая незвычайная цывілізацыя, — сказаў ён. — Калі думаеш, што па гэтай дарозе ездзілі ў Неапаль ужо дваццаць стагоддзяў назад...

— Сапраўды, — сказала Лора, — мы пра ўсё гэта чыталі, усё гэта ведаем, але самае незвычайнае — убачыць потым, што гэта не штосьці з кніг, што гэта рэальна існуе.

Яна глядзела на мотаролеры і думала пра каханкаў, якія ляжалі за магіламі рымскіх патрыцыяў. Арман абняў яе і доўга цалаваў у вусны, але цяпер яму здавалася, што ў ёй больш не было ніякай таямніцы.

— Трэба вяртацца, — вельмі пяшчотна сказаў ён. — Ты, напэўна, стамілася? Табе было зусім кепска ў аўтобусе.

— О! Ты быў такі мілы, такі цярплівы.

— Ну што ты, любая, гэта ж такая дробязь...

— Але я назаляла табе, не давала спакойна любавацца... Мне б не хацелася быць абузай. Я не надта табе перашкаджала, не?

— Ды не, — сказаў ён, — якая ты дурніца! Я кахаю цябе.

— Я таксама кахаю цябе, — сказала яна.

— І добра! Гэта ж вельмі добра...

Яны прабылі ў Рыме два дні, каб абавязкова наведаць усе вартыя ўвагі мясціны.

Ім вельмі спадабаліся сады вілы Баргезэ. Бессаромнасць Паліны Банапарт* зачаравала Армана, які неўпрыкмет гладзіў голыя грудзі мармуровай статуі Кановы. Яны елі марожанае пад хвоямі, якія зблізу выглядалі не так маркотна, як апісаў Стэндаль. Мілыя, святочна апранутыя дзеці з гувернанткамі, якія гаварылі па-нямецку, гулялі вакол іх.

* Паліна Банапарт (1780-1825) — сястра Напалеона, была замужам за князем Камілам Баргезэ.

Сабор Святога Пятра ім не спадабаўся. Яны вырашылі, што ён падобны на тэатр, з якога толькі што выйшлі гледачы. Арман параўнаў ксяндзоў, семінарыстаў і служак з апранутымі ў сутаны рабочымі сцэны.

— Досыць жахліва, гэта праўда, — сказала Лора.

Але раптам яна ўспомніла, што вянчалася ў царкве, і змоўкла.

— Гэта месца без душы, — сказаў Арман.

— А можа, мы ў гэтым вінаватыя? — сказала Лора. — Можа, гэта з-за таго, што мы нічога не прыносім сюды?

Вечарам, калі яны вярталіся ў нумар, ногі ў іх гулі, а ў галаве ўсё перамяшалася: захад сонца, мітры, голыя багіні, марскія ракавіны і распяцці.

Арман маўчаў.

— Пра што ты думаеш? — пыталася Лора. — Пра што ты думаеш? Цябе нешта турбуе?

— Не, — казаў Арман, — нічога. Я цябе кахаю.

— Тады ты павінен быць вясёлым. Ты не вельмі вясёлы...

— Я больш чым вясёлы, я шчаслівы.

— У цябе ўсё ў парадку?

— Так, — адказваў ён.

Раніцай таго дня, калі яны павінны былі выехаць аўтобусам на Капры, як было прадугледжана праграмай Сусветнага агенцтва, яны адчулі палёгку, хоць самі сабе ў гэтым не прызнаваліся. Згодна з праграмай турыстычнага агенцтва яны павінны былі правесці пяць дзён на чароўным востраве. Бо яны не сумняваліся, што як бы там ні было, а Капры яны будуць успамінаць усё жыццё.

На жаль, надвор'е выдалася надзіва дажджлівае для гэтай, звычайна сонечнай, пары. Кампанія здалася ім чымсьці накшталт Нармандыі. Яны пілі цёплую каву з тэрмаса. Лора больш не хварэла, але маленькі прышч на носе зацвярдзеў, пачырванеў і нарваў. Арман супакоіўся. Ён з пяшчотнай пакорлівасцю глядзеў на пышныя вінаграднікі, на пагоркі, ахутаныя туманам. Сонца заззяла якраз тады, калі яны прыехалі ў Неапаль, дзе павінны былі прабыць толькі гадзіну перад тым, як адплыць на батэла* на Капры. Гэтага было дастаткова, каб пераканацца, што ім не схлусілі, і гэта сапраўды, як казаў адзін пасажыр іхняга аўтобуса, варта было таго, каб прыехаць сюды. Дзеля таго, каб пабачыць Везувій, варта было прыехаць. Не таму, што гэта быў нейкі незвычайны вулкан, асабліва пасля таго, як ён патух, а таму, што адна назва будзіла думкі пра іншыя такія самыя вулканы: Этну, Папакатэпельт, Фудзіяму, Кіліманджара. Дождж вымыў фасады будынкаў, і гэта падкрэсліла язвы бедных кварталаў, але затое надало ўсяму нейкі расквітнелы, вясновы выгляд. Сонца прыпякала, і над горадам курылася пара. Арман і Лора гаварылі пра «пачуццёвасць» Неапаля. Хлапчукі паспрабавалі прадаць ім аўтаручкі і гадзіннікі, купленыя ў амерыканскіх маракоў. Іх цяжкія караблі з гарматамі ў белых чахлах віднеліся на брудных водах порта.

* Параходзік (іт.).

— Мне не цярпіцца ўбачыць Капры, — сказала Лора.

Гэтая назва, Капры, нагадвала ёй пра Тыберыя*, значыць, пра мурэн, смаляныя паходні і жоўтыя амфары ў шафранавым пяску.

* Тыберый I, другі рымскі імператар (42 г. да н.э. — 37 г. н.э.), свае апошнія гады правёў на Капры.

Арман абхапіў яе за плечы і прыціснуў да сябе. Але на параходзіку, што плыў да вострава, яму раптам захацелася буры, туману, няважна чаго, абы яно змяніла гэты дэкор з недарэчных раманаў на звычайны пейзаж для звычайных людзей.

З верхняга прыпынку фунікулёра, адкуль порт быў ледзь відаць, праз гэтае нагрувашчанне залітых сонечным святлом кашолак, стракатых, яркіх колераў шаляў і караляў з ракавін іх разам з іншымі турыстамі правялі да гатэля. Абапал дарогі ўзвышаліся тэрасы з садамі, перапоўненымі чырвонымі кветкамі. З вокнаў іх пакоя відаць былі бухта і купалы манастыра, пабудаванага ў маўрытанскім стылі. Навокал панавала ціша, якую зрэдку парушалі траскатня цыкад, гук парасона, які раскрывалі, ці шамаценне пры подыхах марскога ветру сухога лісця на алівах. Сады крута спускаліся да самага заліва. Вада, як і ўсё іншае, была цудоўная: блакітная, празрыстая на вялікую глыбіню. Маторка пакідала на ёй доўгі пенны след.

— Гэта краіна, аб якой мараць, — сказала Лора. — Мажліва, гэта дэкор, але цудоўны! Ах, я хацела б застацца тут на некалькі месяцаў...

— Ты ўпэўнена, што табе не захацелася б у Кабур* ці нават у Каэн?

* Курорт у Нармандыі.

— Чаму ты мне гэта кажаш?

— Не чапай свайго носа, дарагая, бо, гарантую, ты дагуляешся да таго, што там сядзе вялікая скулячка, якая не дасць табе спакою да канца падарожжа...

— Ты думаеш, што я непрыгожая?

— Мне ты самая прыгожая.

Ён заплюшчыў вочы і пацалаваў яе ў вусны.

— Ты здурэў, — сказала яна, калі перавяла дых.

— Зусім не.

Дзень яны прысвяцілі класічнай экскурсіі па ўсім востраве. Яны нанялі гіда і не пашкадавалі. Ці знайшлі б яны самі словы, каб апісаць «гэтае дзіўнае пачуццё эйфарыі, якое вялікія аматары вострава называюць «ла какаіна» дэ Капры* і якое, мажліва, выклікана кантрастам паміж страшэннай прыгажосцю скалаў, пакрытых дзікай расліннасцю, і ціхім хараством вузенькай, добра забрукаванай дарогі, абсаджанай прыватнымі садамі з квітнеючымі ружамі, гваздзікамі, гліцыніямі, міндалем?

* Какаін Капры (іт.).

Яны не даведаліся б, што славуты грот Мітраманіа — гэта былы храм бога Мітры і што ў доме вядомага пісьменніка Курцыа Канацьеры пасярод вялізнага салона, які мае шаснаццаць метраў у даўжыню, ёсць камін, спод якога зроблены з вогнеўстолівага крышталю, праз які можна бачыць мора.

Яшчэ больш карысным для іх гід аказаўся ў тым плане, што даў ім нейкае ўяўленне пра свецкае жыццё. Яны даведаліся, што ў Канцонэ дэль Марэ*, «які ў апошнія гады прыцягвае ўвагу арыстакратыі ўсяго свету, дзякуючы басейну з лазурнай вадой і ўсёй яго раскошы, пасля абеду заўсёды ёсць некалькі незанятых сталоў для гульні ў канастру**».

* Назва гатэля, у перакладзе з італійскай «Песня мора».

** Гульня ў карты.

Аднак з канца раніцы другога дня, калі яны загаралі на тэрасе гатэля, слухаючы, як гудуць мухі і кудактаюць куры, радуючыся знесенаму яйку, як звоняць званы ў манастыры, Арман адчуў патрэбу процідзеяць таму, што гід назваў «какаіна дэ Капры». Ён быў па горла сыты гэтым жыццём, якое асуджала яго на адзіноту, глыбіню якой ён толькі што зразумеў. Спектакль, які ён убачыў у міндалевым садзе, вывеў яго са здранцвення: мажны педэраст, увесь у блакітным, з белай вышыванай шыйнай хусткай, якога прагульваў на пазалочаным паску бульдог з высалапленым языком; ён раздаваў ангельскім дзецям, якія тоўпіліся вакол яго, высушаных марскіх канькоў, загорнутых у шаўкавістую паперу.

— А што, уласна мы тут робім? — сказаў ён.

— Табе не дагодзіш. Што з табой, любы? Мне здаецца, пасля Рыма ты нешта ад мяне хаваеш.

— Ну што ты, дарагая, не. Гэта аніяк не звязана ні з табой, ні з намі... Але я лічу, што тут ёсць нешта абсурднае. Я не ведаю... Але ўсё гэта фальшывае. Ну, ты разумееш, фальшывае...

— Але неба, мора, міндаль не фальшывыя...

— І ўсё гэта становіцца фальшывым. Урэшце стане фальшывым з-за гэтых людзей...

— Але ж мы не такія, як яны.

— Не, — сказаў ён. — Калі мы тут, мы такія самыя, як і яны. Такія, як гэты прыдурак з яго сабакам у садзе. Ведаеш, калі б не расклад нашага падарожжа, я б зараз жа паехаў адсюль.

— А куды? Ты хацеў бы вярнуцца ў Францыю?

— Не ведаю, магчыма. Гэтая краіна не для нас.

— А можа, ты лічыш, што яна не для мяне? Ты так думаеш? Скажы праўду...

— Ты гаворыш глупства, золатка маё. Я хачу сказаць, што гэтая краіна не мае нічога агульнага з намі, з нашым звычайным жыццём.

— Не, — сказала яна, — ты не гэта хацеў сказаць...

Дзень цягнуўся кепска, да таго моманту, калі пад вечар з блакітнай вады купальняў Тыберыя зусім побач з Арманам вынырнула маладая жанчына, якую ён бачыў з чатырма кавалерамі ў рымскім рэстаране ў Трастэвэрэ. Белы купальнік і сонца не зрабілі яе менш таямнічай і не змянілі ганаровага выразу на яе твары, гладкім і правільным, які так уразіў Армана.

— Гэта ж актрыса, якую мы бачылі ў Рыме, — сказаў ён.

— Ну вось, — сказала Лора, — я думаю, што яна прыехала знарок дзеля цябе.

Ён засмяяўся, але смех гэты стаў раптам шчыры. Ён з задавальненнем і нават з пяшчотай паглядзеў на белыя сталы рэстарана, які размяшчаўся ў двары антычнай вілы, на чырвоны квадрат ветразя ўдалечыні, потым на тлусты твар загарэлага таўстуна, які, прыжмурыўшы вочы, прымаў сонечную ванну, расцягнуўшыся на блакітным з жоўтымі палосамі халаце.

Нехта сказаў па-французску: «Глянь, ды гэта ж Марыя Паска, актрыса. Яна сапраўды чароўная».

— Яна сапраўды вельмі прыгожая, — сказаў Арман.

— Так, што да прыгажосці, то яна прыгожая. Але ці можа, па-твойму, мужчына пакахаць такую дзяўчыну? Я лічу, што ў ёй ёсць нешта жорсткае...

— Але яна з тых жанчын, — сказаў Арман, — на якіх глядзяць, а не кахаюць. Жанчыны, якіх кахаюць, зусім іншыя.

У гэты момант ён успомніў, што гід распавядаў, як замежныя турысты забаўляліся некалькі гадоў таму ў гроце Мітраманія, аднаўляючы рытуалы пакланення Мітры.

У кампаніі двух тыпаў Марыя Паска накіравалася да бара, размешчанага пад руінамі балкона, з якога Тыберый кідаў рабоў мурэнам. Арман зірнуў на Лору. Прышч на носе вырас. Вада і вецер раскудлацілі ёй валасы, і яе чырвоны твар абрамляў чорны, нібы драцяны, парык.

— Ты не павінна так сушыць валасы. Ты іх сапсуеш.

Лора не адказала.

У бары Марыя Паска моцна смяялася з тымі двума тыпамі ў белым.

— А што, калі мы тут паабедаем? — спытаўся Арман.

— Гэта будзе вельмі дорага, а ў гатэлі з нас усё роўна вылічаць за абед...

— Так, сапраўды. У сутнасці, гэтая сістэма арганізаваных падарожжаў ідыёцкая...

— Але ўсё ж, любы, мы можам тое-сёе ўбачыць. І паколькі мы ўсё гэта бачым разам, то, як па мне, нічога больш і не трэба.

— Дарагая... — сказаў ён.

— Аднак я не ведаю, што з табой. Мне здаецца, што ты не рады.

— Ды не, я рады. Якая ты дурненькая, мая Лора. Чаму табе такое ўбілася ў галаву? Ты лічыш, што я шмат гляджу на жанчын? — Ён засмяяўся: — Уяві сабе такое: «Выкладчык Каэнскага ліцэя кінуў маладую жонку пад час вясельнага падарожжа і збег са славутай італійскай актрысай Марыяй Паскай!»

Яна засмяялася.

— Ты не хочаш пайсці выпіць чындзаніна ў рэстаране, перад тым як вярнуцца ў гатэль?

— О не, не, я хачу вярнуцца ў гатэль... Вось і катэр.

— У наш шмат часу, мы можам сесці на другі катэр.

— Мой любы, я крыху стамілася.

Яна раптам уся збялела пад сваімі драцянымі валасамі. Ад гэтага прышч на носе стаў асабліва яркім.

— Прабач мне, я стала такой страшнай.

Арман прыклаў шчаку да яе спатнелага лба.

— Гэта як у аўтобусе пад Рымам, — сказаў ён, — нічога, пройдзе. Качанятка маё. Дарагая... дарагая...

Яна не расплюшчвала вачэй.

— Я думаю, — сказала яна, — ці я... ці я не цяжарная.

Арман глянуў на мора.

Ён глядзеў на мора і раптам падумаў, што гэта мора — каб смяяцца, усе людзі, што сабраліся тут, — каб смяяцца.

— А ты ўпэўненая?

— Не, але гэта магчыма.

Ён узяў яе за руку, потым раптоўна нахіліўся і пацалаваў яе ў вусны, дакранаючыся да прышча на носе і адчуваючы яго гарачыню. Ён таксама заплюшчыў вочы.

— Ты быў бы рады? — спыталася яна. — Ведаеш, я добра разумею, што гэта не палегчыць нам жыццё, але ўбачыш, усё ўладзіцца. Галоўнае, каб ты змог спакойна падрыхтавацца да конкурсу на месца выкладчыка. Мне ўжо лепш, — сказала яна, — Гэта як прыходзіць, так і праходзіць.

— Не хочаш пайсці выпіць?

Яна не адказала. Да самага рэстарана ён не адпускаў яе руку. Ён пасадзіў яе і спытаўся, што яна будзе піць. Яна адказала, што выпіла б чындзаніна.

— А ты ўпэўненая, што табе можна алкаголь?

Яна засмяялася.

— Вядома, мой дарагі, калі крышачку, то гэта не страшна.

Ён паглядзеў на Марыю Паску, якая сядзела на высокім табурэце каля стойкі бара. Белы купальнік так шчыльна аблягаў цела маладой жанчыны, што яна была нібы голая, бліскучая, як статуя Паліны Банапарт з вілы Баргезэ. Маркотныя хвоі з усіх бакоў вянчаюць пагоркі Вечнага Горада.

— Мне непрыемна, што гэта здарылася пад час нашага падарожжа, — сказала Лора, — але мы яшчэ вернемся.

— О не, — сказаў Арман, — толькі не ў Італію.

Іх сямёра. Не лічачы двух камерсантаў, адзін з якіх гандлюе тканінамі, а другі — вядомы ў Парыжы антыквар. Гучныя імёны людзей, што сабраліся тут, выбухнулі б магутным скандалам, які нарабіў бы нямала шкоды, калі б справа стала шырокавядомай.

Агульным у іх было тое, што яны рабілі грошы, умелі іх рабіць. Бізнес на жывапісе быў іхнім хобі. Мэтай іх хаўрусу было стаць незалежнымі ад цягу часу, несправядлівасці выпадку, усемагутнасці рэкламы. Замяніць усё гэта, самім стварыўшы мастака, які б высока цаніўся і масу карцін якога яны ўжо скупілі за бясцэнак. Зразумела, гэты мастак павінен быць чагосьці варты, каб яго мазня магла часам выклікаць ухвалу некаторых знаўцаў сучаснага мастацтва.

Сем калекцыянераў-банкіраў вагаліся паміж двума мастакамі, па дзесяць — дванаццаць карцін якіх яны купілі за бясцэнак.

— Я цалкам аддаю перавагу Дуаену, — сказаў адзін, — перш за ўсё таму, што ў яго вельмі французскае прозвішча! А гэта немалаважна. І яшчэ таму, што ў ім ёсць нешта вельмі спецыфічнае і на гэтым можна згуляць. Мажары робіць збольшага тое, што ўсе. Чаму ў такім разе ён, а не хто-небудзь іншы? А Дуаен працуе нестандартна, узяць хоць бы яго манеру размалёўваць краі карцін.

— Да таго ж, — сказаў самы малодшы, — усе вы маеце Дуаена куды больш, чым Мажары, я, дарэчы, таксама.

— Я таксама за Дуаена, — сказаў самы старэйшы з калекцыянераў. — Паверце мне, у яго ў гэтай гульні ёсць такія козыры, якіх у Мажары няма. З Мажары трэба пачынаць зусім з нуля, трэба ўсё зрабіць. Сёння гэта нам не па зубах. Няхай даспявае. Вакол яго пачынае збірацца невялікі гурт маладых крытыкаў. Гэта добра. Але ён яшчэ надта зялёны. Дуаен мае ўплывовых сяброў.

— У тым ліку сур'ёзных пісьменнікаў. І не абы-якіх. Яго дружба з Жужам і Партэнам, яго «сяброўскі дзень» раз на тыдзень — усё гэта вельмі добра. Мажары куды менш прыкметная фігура. На карысць Дуаена і тое, што ён мае падтрымку афіцыйнай асобы. Вы ведаеце, яны ваявалі разам з Правіданам і цяпер запанібрата.

— Усе згодныя?

Яны адразу ўзяліся за працу, і праз дзве гадзіны справе Дуаена быў дадзены ход.

Калі заслона адчыняецца, першае, што відаць з залы — паміж чырвонымі аксамітнымі крысамі, якія паволі разыходзяцца ў бакі, — першае, што відаць, — чалавек. Ён сядзіць за рабочым сталом пасярод ярка асветленай сцэны, спінай да гледачоў.

Нерухомы, абодва локці, рукі — на стале. Галава крыху павернутая направа — градусаў на сорак пяць, — так што рысы твару не вельмі відны, адно няясны, незавершаны профіль: шчака, скроня, выпнутая сківіца, край вуха...

Рук таксама не відаць, хоць па паставе можна здагадацца, чым занятая кожная: левая ляжыць плазам на раскіданых паперах, другая — з ручкаю — на хвіліну знерухомела ў роздуме над распачатай старонкай. Абапал — бязладныя стосы тоўстых кніг; па форме і памерах — слоўнікі, хутчэй за ўсё замежнай мовы — і відаць, старажытнай.

Галава павернутая направа, крыху прыўзнятая: погляд адарваўся ад абарванага сказа і кніг. Ён глядзіць у глыбіню пакоя — туды, дзе за цяжкімі фіранкамі з чырвонага аксаміту хаваецца акно — шырачэзнае і высокае. Фіранкі доўгія, ад столі да самай падлогі. Складкі на іх вертыкальныя і роўныя, вельмі частыя, у глыбокіх выгінах — цень...

Прыцягвае ўвагу рэзкі грук — з левага боку пакоя: б'юць па нечым драўляным, даволі моцна і настойліва, адразу відаць, не першы — прынамсі, другі раз.

Але чалавек па-ранейшаму нерухомы, маўчыць. Потым, без ніякага руху ў целе, паволі, паварочвае галаву — налева. Погляд прабягае па ўсёй сцяне ў глыбіні шырокага пакоя, абсалютна голай — гэта значыць без ніякай мэблі, адно абабітай дошкамі з цёмнага дрэва, — ад акна з чырвонымі фіранкамі да зачыненых дзвярэй — звычайных памераў, калі не маленькіх. Погляд спыняецца, але грукат чуецца зноў — рэзкі, здаецца, можна ўявіць, як скаланаюцца форткі дзвярэй.

Рысы твару па-ранейшаму не відны, хоць галава ўжо павярнулася. Цяпер, пасля павароту на дзевяноста градусаў, яна займае становішча сіметрычнае таму, што было спачатку — сіметрычнае да агульнай восі пакоя, крэсла, стала. І зноў — адно незавершаны профіль: другая шчака, другая скроня, другое вуха і г. д.

У дзверы стукаюцца, яшчэ раз, але ўжо слабей, нібы з апошняю просьбай — ці нібы ўжо не спадзяюцца, ці ўжо супакоіліся, ці страцілі ўпэўненасць, ці ўсё, што хочаце яшчэ. Колькі секунд пазней чуваць цяжкія крокі — яны пакрысе аддаляюцца па доўгім калідоры.

Чалавек зноў паварочвае галаву да чырвоных фіранак, направа. Свішча праз зубы некалькі нот — відаць, урывак нейкай музычнае фразы — сумнай народнай мелодыі або песні, — але скажона, перарывіста, цяжка пазнаць.

Потым яшчэ хвіліну сядзіць нерухома і моўчкі. І нарэшце апускае вочы на твор.

Галава нахіляецца. Спіна горбіцца. Спінка крэсла — чатырохкутная рамка: абапал дзве вертыкальныя рэйкі, між імі — у цэнтры — суцэльны драўляны квадрат. І зноў чуваць свіст, колькі нотак з прыпеўкі, яшчэ цішэй, яшчэ болей разрознена.

Раптам чалавек падымае галаву — да дзвярэй, і застывае, шыя напружаная. Сядзіць так некалькі доўгіх секунд — нібыта пільнуе. У зале, аднак, не чуваць ні гуку.

Чалавек асцярожна ўстае, адсоўвае крэсла — каб не шоргнула, каб не стукнула аб падлогу, — і бязгучна ідзе да аксамітных фіранак. Адхінае крыху адзін край — той, што справа, бліжэй да залы, і глядзіць вонкі — на дзверы (налева). Цяпер было б можна ўбачыць увесь яго профіль, злева, але ён схаваны чырвонай тканінай, якую рука адвяла да шчакі. Затое на стале — відны аркушы белай паперы.

Іх даволі многа, часткова яны налазяць адзін на адзін. Куточкі ніжніх бязладна высоўваюцца ва ўсе бакі, яны спісаны акуратным почыркам, радкі шчыльныя. Верхні аркуш — адзіны, які відаць цалкам, — спісаны толькі да палавіны; сказ абрываецца на сярэдзіне радка, за апошнім словам — ніякага знака прыпынку.

Правей ад гэтага аркуша — край другога, ніжняга: вельмі выцягнуты трохкутнік, аснова — каля двух сантыметраў, вострая вяршыня накіравана да задняй часткі стала — туды, дзе слоўнікі.

Яшчэ правей — па-за гэтай вяршыняй — край іншай старонкі, але скіраваны да бакавой часткі стала; ён высоўваецца на цэлы корх, па форме — таксама трохкутнік, падобны амаль да паўквадрата, рассечанага наўскасяк. Паміж вяршыняю гэтага трохкутніка і найбліжэйшым слоўнікам, на вашчанай паверхні стала — белаваты прадмет велічынёю з кулак: адпаліраваны часам камень, выдзеўбаны ўсярэдзіне, накшталт кубка з вельмі тоўстымі берагамі — намнога таўсцейшымі за сам выдаўб, — абрыс няроўны і плаўны. У выдзеўбанай ямцы, сярод попелу — раздушаны недакурак. На цыгарэтнай паперы з незапаленага канца — выразныя сляды губной памады.

Аднак чалавек на сцэне, як відаць, — мужчына: коратка стрыжаныя валасы, пінжак, штаны. Калі перавесці позірк, можна заўважыць, што ён ужо ля дзвярэй, павярнуўся да іх тварам — гэта значыць, па-ранейшаму — спінай да залы. Здаецца, ён намагаецца нешта пачуць — тое, што адбываецца там, па той бок.

Але ў зале не чуваць ні гуку. Нарэшце не азіраючыся чалавек пачынае адыходзіць задам да рампы, не зводзіць вочы з дзвярэй. Наблізіўшыся да стала, кладзе правую руку на рог і...

— Павальней, — прамаўляе голас з залы.

Безумоўна, нехта гаворыць у рупар: слова гучыць надта моцна.

Чалавек спыняецца. Голас паўтарае:

— Павальней, той самы рух! Пачніце зноў ад дзвярэй: спачатку ступаеце адзін крок, назад — толькі адзін — і спыняецеся, секунд на пятнаццаць-дваццаць. Потым зноў, задам, адыходзіце да стала, але намнога павальней.

Ізноў чалавек ля дзвярэй, павярнуўся да іх тварам — гэта значыць, па-ранейшаму — спінай да залы. Здаецца, ён намагаецца нешта пачуць — тое, што адбываецца там, па той бок. У зале не чуваць ні гуку. Не азіраючыся, чалавек ступае адзін раз — назад — і нерухомее. Праз нейкі час — зноў, задам, пачынае адыходзіць да стала, дзе яго чакае твор, — вельмі павольна, роўнай, бязгучнай хадой, ступае дробна, не зводзіць вочы з дзвярэй. Рухаецца па прамой, увесь час з аднолькавай хуткасцю. Ногі ледзь варушацца, цела — абсалютна нерухомае, абедзве рукі — таксама, крыху разведзеныя, не датыкаюцца да бакоў, ледзь прыкметна сагнутыя.

Наблізіўшыся да стала, ён кладзе правую руку на рог і, каб абысці стол з левага боку, трошкі мяняе напрамак руху. Цяпер, мацаючы край стала, ён ідзе перпендыкулярна рампе... потым, калі мінае рог, — паралельна... і зноў сядае на крэсла, засланяе шырокаю спінай паперу, якая ляжыць перад ім.

Глядзіць на паперу, потым — на чырвоныя фіранкі акна, потым зноў — на дзверы; і, пазіраючы ў гэты бок, невыразна прамаўляе некалькі словаў, чатыры ці пяць.

— Гучней! — кажа рупар у зале.

— Тут, зноў, маё жыццё, цяпер... — прамаўляе натуральны голас — голас чалавека на сцэне.

— Гучней! — кажа рупар.

— Тут, зноў, маё жыццё, цяпер... — паўтарае чалавек, павышаючы голас.

Потым зноў схіляецца над творам.

Чалавек, дзіўную споведзь якога вы зараз прачытаеце, быў з вядомай венецыянскай сям'і. Кажу — быў, таму што за некалькі тыдняў да таго, як я пазнаёміўся з дакументам, які прапаноўваю вашай увазе, аўтар яго памёр у шпіталі на востраве Сан Сэрвола, дзе ён знаходзіўся ў зняволенні доўгія гады.

Няма ніякіх сумненняў, што менавіта гэтая акалічнасць, яна, і толькі яна дазволіла пану С., шаноўнаму дырэктару лякарні, у якой знаходзіліся псіхічна хворыя людзі, пазнаёміць мяне з гэтай сімпатычнай лухтою. Праўда, я меў да яго найлепшыя рэкамендацыі маіх знакамітых старэйшых калег, і псіхамедыцынскія даследаванні, дзеля якіх я і з'явіўся ў шпіталь, былі гарантыяй маіх добрых намераў. Ён ведаў, што я не стану злоўжываць прызнаннямі нябожчыка, яго былога пансіянера. Таму ён без ваганняў задаволіў маю просьбу зняць з дакумента, які я цяпер публікую, копію.

Зрэшты, я раблю гэта, нічога не баючыся, бо падзеі, пра якія ідзе ў дакуменце гаворка, адбыліся дваццаць пяць гадоў таму. І роўна дваццаць мінула з тае пары, калі назіранні, якімі я жыў тады (пазней мною самім і спыненыя), прывялі мяне ў Горад Дожаў. У той час назіранні гэтыя да таго захаплялі мяне, што мне і ў галаву не прыходзіла любавацца маляўнічымі, паэтычнай прыгажосці выдатнасцямі Венецыі. Я спехам, мімаходзь агледзеў яе помнікі і ні разу і не падумаў аддацца салодкаму і вытанчанаму адпачынку, які прапаноўвае свайму шчасліваму госцю гэты адзіны ў свеце горад, дзе можна амаль што цалкам забыцца на сучаснае жыццё.

Сярод столькіх пекных помнікаў, якія я бачыў упершыню ў жыцці, я быў заняты толькі сваёю працай. Цяпер я гляджу на ўсё зусім інакш і, прызнаюся, з пэўнай пагардаю згадваю былога наведніка Венецыі, які жыў у ёй, як і ў любым іншым горадзе, для якога базіліка святога Марка была толькі адной з многіх падобных адна на адну мясцін і які нават Палац Дожаў акідваў няўважным позіркам. Але, я дайшоў у рэдкай сваёй абыякавасці да таго, што пасяліўся побач з вакзалам! Выбіраючы жытло, я ўлічыў толькі яго ўтульнасць і невысокую цану. З гэтых прызнанняў вы добра бачыце, што пачуццё прыгажосці было ўва мне ў тыя гады атрафіравана настолькі, што самымі цікавымі мясцінамі былі для мяне ў Венецыі кавярня Фларыяна, шэрбет якой быў вельмі мне даспадобы, Лідо, дзе я любіў купацца, і востраў Сан Сэрвола, дзе шаноўны дырэктар размешчанай на ім лякарні даваў мне, зацікаўлены маімі даследаваннямі, свае дужа каштоўныя парады.

Ах, што за мілы чалавек быў гэты сіньёр С!.. Я дагэтуль са шчымліваю асалодаю згадваю нашы гамонкі ў яго рабочым кабінеце на востраве вар'ятаў. Вокны гэтага пакоя выходзілі на тэрасу з трыма рознага росту кіпарысамі, адкуль адкрываўся шырокі від на лагуну, у накірунку Маламока і К'ёджы. Мы часта спыняліся, каб пагаварыць, менавіта на тэрасе. Там заўсёды была дзівосная цішыня, якую зрэдку парушалі крыкі з аддзялення цяжкахворых або, у гадзіны адліву, важданіна пацукоў, незлічоная процьма якіх кішэла ў ціне ля падножжа муроў.

Пад час аднае з такіх гамонак на тэрасе і перадаў мне пан С. дакумент, які вы зараз прачытаеце і які я пераклаў са зробленай копіі.

Вечарэла. Мілесу здавалася, што неба памірае. Толькі на фоне чорнага сілуэта ўзгорка свяцілася адна белая палоска.

Мілес уздыхнуў, яго рука пацягнулася да бутэлькі з каньяком. Гэта быў цудоўны залацісты французскі каньяк, ад якога адразу станавілася цёпла. Усе іншыя напіткі Мілесу здаваліся халоднымі, і ён ніколі іх не піў. Гэты ж адзіны... Аднак гэта ўжо была чацвёртая ці пятая порцыя, і жонка запратэставала:

— Мілес! Прашу цябе. Ты ўжо п'яны. Ты не ўтрымаеш ракетку. Мы ж запрасілі Сіместраў на партыю, і яны будуць гуляць адны. Досыць ужо табе піць.

Мілес, трымаючы бутэльку, заплюшчыў вочы, у якіх неяк раптам з'явілася стома.

— Мая дарагая Маргарэт, — пачаў ён, — калі ты дапусціш...

І ён спыніўся. Вось ужо 10 гадоў, як ён гуляў у тэніс, гаварыў «хэло», паляпваў сяброў па плячы, чытаў газету ў сваім клубе — і яна ніколі не дапускала, што ён мог стаміцца.

— Вось і Сіместры, — сказала Маргарэт. — Трымайся! Прашу цябе! У такой паважанай сям'і, як наша...

Мілес устаў і агледзеў Сіместраў. Ён — высокі, хударлявы, з румянкам на твары. Выгляд — каралеўскі. Чалавек абмежаваны. Яна — моцная мускулістая жанчына. Нават жахліва мускулістая, — падумаў Мілес. Маргарэт, дарэчы, таксама ў многім падобная на яе: жыццё на вольным паветры, усмешка да вушэй, мужчынскі смех і добрыя старыя сябры. Мілесу стала агідна, і ён апусціўся ў плеценае крэсла. У гэтым шатландскім куточку чалавечнымі Мілесу здаваліся мяккія абрысы ўзгоркаў, цяпло каньяку і ён сам, Мілес. Астатняе было — ён пашукаў абразлівага слова, — астатняе было «арганізаванае». Задаволены сваім слоўнікавым запасам, Мілес глянуў на жонку і насуперак свайму жаданню пачаў:

— Калі я ўдзельнічаў у французскай і італійскай кампаніі...

Яго голас гучаў неяк ненармальна. Ён адчуў, што на яго глядзіць Сіместр, і адгадаў яго думку: «Стары бедачына Мілес, з ім нешта не тое, яму трэба было б заняцца пола і кінуць піць абы-што». Гэта раззлавала Мілеса, і ён зноў пачаў мацнейшым голасам:

— На поўдні Францыі і Італіі жанчыны не гуляюць у тэніс. Яны стаяць каля сваіх дамоў і глядзяць на прахожых. Калі ў іх пытаюцца і памыляюцца, яны гавораць: «Пайшоў ты...»

«Пайшоў ты» Мілес вымавіў неяк камічна.

— Калі ж памылкі не адбылося, яны гавораць: «Заходзь».

Аднак слова «заходзь» Мілес сказаў амаль шэптам і зусім не камічна. Сіместр хацеў быў спыніць Мілеса, але стрымаўся. Абедзве жанчыны пачырванелі.

— Яны не займаюцца спортам, — гаварыў далей Мілес нібы сам сабе, — яны пяшчотныя і крыху мяккія, як вераснёўскія абрыкосы. У іх няма клубаў, затое ёсць мужчыны ці адзін мужчына. Увесь свой вольны час яны бываюць на сонцы, і іх скура пахне сонцам. Голас у іх слабы. Яны ніколі не гавораць «хэло».

І меланхалічна дадаў:

— Праўда, гэта ангельскае слова. Як бы там ні было з тымі паўднёвымі жанчынамі, якіх я ведаў, іх я люблю больш, чым праклятых зануд з іх клубамі, гольфам і эмансіпацыяй.

І ён наліў сабе каньяку. Настала няёмкая паўза. Сіместр дарэмна шукаў якой-небудзь смешнай фразы. Маргарэт пакрыўджана глядзела на мужа. Ён падняў вочы:

— Не трэба крыўдаваць, Маргарэт. У 1944-м я цябе не ведаў.

— Але ж ты не павінен нам расказваць пра сваіх дзевак, Мілес. Спадзяюся, што нашы сябры прабачаць...

Але Мілес не слухаў яе. Ён устаў і, узяўшы бутэльку, пакіраваў у глыбіню парку. Далей ад тэніса, галасоў, твараў. Ён трохі хістаўся, аднак яму было прыемна. Яшчэ лепш стала, калі ён лёг і зямля закружылася пад ім, нібы ваўчок. Велізарны ваўчок, ад якога пахла сухім сенам. Зямля ўсюды пахне аднолькава смачна. Мілес прыплюшчыў вочы і ўдыхнуў далёкі знаёмы пах, пах горада і мора, што лашчыла гарадское прыбярэжжа, пах порта.

Дзе ж гэта было? У Неапалі ці ў Марселі? Разам з амерыканцамі Мілес удзельнічаў у абедзвюх ваенных кампаніях. Ён з страшэннай хуткасцю ехаў у джыпе, якім кіраваў мурын. Раптам машыну моцна падкінула, жудасны ляск металу аглушыў Мілеса. Ён апынуўся ў полі, сярод жыта, і ледзьве дыхаў, зноў прывыкаючы да жыцця, баючыся, што яно пакіне яго назаўсёды. Рухацца ён не мог. Мілес адчуў нейкі непрыемны і адначасова цікавы пах — пах крыві. Над яго галавою паволі гайдаліся каласы, а ў вышыні — празрыста-блакітнае італійскае неба. Ён паварушыў рукой і засланіўся ад сонца. Абмацваючы далоняю твар, ён спрабаваў успомніць, што з ім здарылася. Потым зноў страціў прытомнасць.

Сам ісці ён не змог. Яго занеслі на хутар, які спачатку здаўся яму вельмі няўтульным. Балелі ногі, і было страшна ад думкі, што ён не зможа хадзіць, гуляць, як калісьці, у тэніс, гольф. Ён усё паўтараў хірургу: «У нашым коледжы мне не было роўных у гольфе». Мілесу было 22 гады. Яго загіпсавалі і ўладкавалі на гарышчы. Праз акенца можна было ўбачыць поле, спакойную раўніну, неба. Страх не пакідаў Мілеса.

Італійкі, якія даглядалі яго, маглі трошкі гаварыць па-ангельску. Толькі праз тыдзень Мілес заўважыў, што ў малодшай жанчыны былі чорныя-чорныя вочы, што ў яе залацістая скура і што яна была мажнаватая. Ёй было гадоў 30, можа, трохі менш. Муж яе ваяваў супраць амерыканцаў. Старая маці плакала і рвала на галаве валасы, расказваючы, як яе сына сілком забралі ў салдаты. Мілесу было няёмка глядзець на яе. Яму здавалася, што перажываць так не варта. І, каб супакоіць старую, гаварыў, што ўсё не так страшна, сын хутка вернецца і ўвогуле яшчэ нічога невядома. Маладзіца больш маўчала, часам усміхалася, паказваючы белыя зубы. З дзяўчат, якіх ведаў Мілес, яна была першая, каго амаль не цікавілі яго ўспаміны пра каледж. А між тым іх узаемаадносіны турбавалі і непакоілі Мілеса: гэтыя недагаворкі, гэтыя ўсмешкі, гэтыя позіркі спадцішка. Аднак ён рабіў выгляд, што нічога не заўважае.

Аднаго разу, гэта было на дзесяты дзень яго лячэння, яна сядзела побач і штосьці вязала. Стаяў спякотлівы дзень, яна час ад часу пыталася, ці хоча ён піць. Мілес не хацеў. Мучыў боль у нагах, і ён думаў, ці зможа зноў гуляць у тэніс з Глэдзіс і іншымі. З нейкім раздражненнем ён згадзіўся патрымаць маток. Яна, апусціўшы вочы, хуценька звівала ніткі ў клубок. У яе былі вельмі доўгія вейкі. Мілес заўважыў гэта перад тым, як зноў вярнуцца да сваіх змрочных думак: калека, што ён будзе рабіць у сваім клубе?

— Дзякуй, — неяк асабліва прамовіла яна.

Ён апусціў рукі. Потым зноў падняў, перапрасіў, і яна ўсміхнулася. Мілес таксама ўсміхнуўся і адвёў вочы. Глэдзіс скажа... Аднак яму не думалася пра Глэдзіс. Ён глядзеў, як памалу меншаў маток на яго руках. І прыйшла яму думка, што маток хутка скончыцца і яна больш не будзе сядзець, нахіліўшыся над ім, у сваёй яркай крыклівай блузцы. І неяк непрыкметна замаруджваў рух ніткі. Калі ж ад матка нічога не засталося, ён затрымаў у руцэ канец ніткі. А сам, нібы апраўдваючыся, падумаў: «Гэта жарт, усяго толькі маленькі жарт».

Жанчына зразумела, што ён трымае нітку, і зірнула ў вочы. Мілес заміргаў, паспрабаваў неяк па-дзівацку ўсміхнуцца. Яна ціхенька, каб не патрывожыць хворага, прыбрала ніткі і апынулася насупраць яго. Мілес заплюшчыў вочы. Яна пацалавала яго і, нібы ў дзіцяці, забрала нітку. І Мілес, ахоплены неспазнанай да гэтага ласкай і пяшчотай, выпусціў нітку. Ён расплюшчыў і адразу заплюшчыў вочы, бо яго асляпіла яркае сонечнае святло, што адбівалася ад яе чырвонай блузкі. Жанчына падняла яго галаву, каб ён змог выпіць чырвонага сухога віна з аплеценай бутэлькі.

Мілес застаўся адзін. Упершыню ён адчуў сябе шчаслівым, і гэтая залішне сонечная краіна стала яму блізкая. Лежачы на баку, ён глядзеў на жыта, алівы, што віднеліся з акенца, і адчуваў вільготнасць губ маладой італійкі. І здавалася яму, што ён спрадвеку жыў у гэтай краіне.

З гэтага часу маладзіца ўвесь дзень была каля яго. Старая больш на гарышча не прыходзіла. Ногі ў Мілеса памалу папраўляліся. Ён еў пахучы сыр з казінага малака. Луіджыя падвесіла над ложкам аплеценую бутэльку з віном, і яму заставалася толькі нахіліць яе, каб струменьчык чырвонага сухога віна асвяжыў горла. Сонца асвятляла гарышча. Цэлымі гадзінамі Мілес цалаваў Луіджыю, прыціскаючыся да яе чырвонай блузкі, і... не думаў ні пра Глэдзіс, ні пра сяброў з клуба.

Аднойчы на машыне прыехаў хірург, а разам з ім і новы парадак. Доктар зняў гіпс і, агледзеўшы ногі, папрасіў Мілеса некалькі разоў ступіць. Пасля ён даў заключэнне, што Мілес можа заўтра ж адпраўляцца на машыне да сваіх, не забыўшыся падзякаваць гэтай італійскай сям'і.

Нейкі час Мілес заставаўся адзін, думаючы, што трэба было б болей радавацца: ён здаровы і цяпер зможа гуляць у тэніс або гольф, ездзіць на паляванне разам з сэрам Аліўе, танцаваць ангельскія вальсы з Глэдзіс або з другой дзяўчынай, хадзіць па Лондане і Глазга. Між тым сонца над полем, пустая бутэлька над галавой — усё гэта выклікала нейкую тугу. Што ж, прыйшоў час ад'язджаць. Ды і Луіджыін муж хутка вернецца. Нічога дрэннага ён не зрабіў. Хіба што пацалункі... І нечакана Мілес падумаў, што сёння ўночы, — калі ўжо ён здаровы і вызваліўся ад гэтага гіпсу, — сёння ўночы ён спазнае нешта іншае, чым Луіджыіны губы і пяшчотнасць.

Яна вярнулася на гарышча і зайшлася ад смеху, убачыўшы, як ён хістка стаіць на нагах. Потым смех заціх, і яна разглядала яго з нейкай дзіцячай трывогай. Мілес, памарудзіўшы, сцвярджальна кіўнуў галавой:

— Луіджыя, заўтра я ад'язджаю.

Павольна, каб толькі яна зразумела, ён паўтарыў гэтую фразу два ці тры разы. Ён убачыў, як яна апусціла вочы, і адчуў сябе дзікай жывёлінай. Луіджыя зноў глянула на яго, потым без слоў зняла сваю чырвоную блузку. Яе голыя плечы мільганулі на сонцы і апынуліся ў пяшчотнай цемры пасцелі.

Назаўтра, калі ён ад'язджаў, яна плакала. Ужо з джыпа глядзеў ён на гэтую маладую жанчыну, на палі, на дрэвы, столькі разоў бачаныя-перабачаныя... Ужо ён развітаўся і ўсё хацеў запомніць і гэты знаёмы блізкі пах гарышча, і віна, што засталося вісець на вяровачцы над яго ложкам. Мілес безнадзейна глядзеў на смуглявую маладую жанчыну. Ужо кранулася машына, і Мілес закрычаў, што ніколі яе не забудзе, але Луіджыя яго не разумела.

А потым быў Неапаль і неапальскія жанчыны, і некаторых з іх таксама звалі Луіджыя. Пасля — поўдзень Францыі. Яго сябры з нецярпеннем рваліся ў Лондан і адплылі туды першым параходам. Мілес яшчэ цэлы месяц прабыў паміж гішпанскай і італійскай граніцай. Усё не хапала смеласці вярнуцца да Луіджыі. А што, калі там муж, які ўсё зразумее... А што, калі мужа няма, і ці зможа тады ён утрымацца перад залітымі сонцам палямі, перад старым хутарам, перад Луіджыінымі пацалункамі, ці зможа ён — выпускнік славутага Ітанскага коледжа, стаць італійскім селянінам? Мілес усё хадзіў па ўзбярэжжы Міжземнага мора, клаўся на пясок і піў каньяк.

Усё гэта скончылася, калі ён вярнуўся ў Ангельшчыну. Глэдзіс, дарэчы, выйшла замуж за Джона. Мілес ужо не мог так добра, як некалі, гуляць у тэніс. Яму давялося шмат працаваць, каб замяніць бацьку. Маргарэт была абаяльная, верная і адукаваная. І, зрэшты, вытанчаная...

Мілес расплюшчыў вочы, успомніў пра каньяк і адпіў проста з бутэлькі. Ад алкаголю ён пачырванеў і стаміўся. Сёння раніцай ён заўважыў, што ў яго на левым воку лопнуў адзін капіляр. Луіджыя, відаць, цяпер распаўнела і завяла. І гарышча закінутае. І віно там ужо не тое. І нічога яму не заставалася, як ісці па пратаптанай дарозе: кантора, снеданне, палітычныя навіны ў газетах. Кантора, аўтамабіль, «хэло», Маргарэт, а па нядзелях — дача з Сіместрамі ці Джонамі, 15 ачкоў у партыі ў гольф, содавая вада. Гэтыя частыя бясконцыя дажджы і, дзякуй богу, каньяк.

Бутэлька апусцела, Мілес адкінуў яе і з цяжкасцю ўстаў з зямлі, не хацелася вяртацца да гасцей. І чаму ён ад іх уцёк? Гэтак жа нельга. Гэта непрыстойна. І нечакана ён пазайздросціў італійцам... Тыя могуць, спыніўшы свае аўтамабілі, лаяць адзін аднаго на чым свет стаіць, пагражаць нават смерцю, аднак і пальцам не паварушаць, каб здзейсніць свае пагрозы. І ён засмяяўся. Спыніўся. Чаго ён смяяўся на гэтым газоне перад сваім катэджам?

Зараз ён вернецца, сядзе ў плеценае крэсла, холадна скажа: «Прабачце». — «Нічога, стары», — цнатліва адкажа Сіместр. І на гэтым размова скончыцца. І ніколі нікому не раскажа Мілес пра італійскае неба, пра Луіджыіны пацалункі, пра пяшчотную памяць. 10 гадоў, як скончылася вайна. Прапала прыгажосць; страчана маладосць.

Павольна падышоў да гасцей. Тыя нібыта не заўважылі, што яго не было, далей сабе гаманілі. Мілес загаварыў з Сіместрам пра аўтамабілі, пераконваючы яго, што «ягуар» не мае канкурэнтаў у хуткасці і гэта сапраўдная спартыўная машына. Потым пагаварылі пра аўстралійцаў, у якіх самыя лепшыя шанцы выйграць Кубак Дэвіса.

І ўсё ж свае шчырыя думкі Мілес скіроўваў да бутэлечкі каньяку, схаванай у шафе. І ён ужо радаваўся, што хутка Сіместры разам з Маргарэт паедуць у горад на апошні спектакль, а ён застанецца сам-насам са сваімі сонечнымі пяшчотнымі ўспамінамі. Ён зробіць выгляд, што ў яго шмат работы, і як толькі госці з жонкай пойдуць, ён адчыніць шафу, каб знайсці там Італію...

Вось ужо тры месяцы і васемнаццаць дзён Жан Дзюпон усё шукаў і шукаў нагоды, каб парваць са сваёй палюбоўніцай. Як паветра патрэбна была нейкая важная прычына, нейкая сур'ёзная падстава, бо ў звычайныя для такіх выпадкаў словы накшталт: «Я больш не кахаю цябе» апантаная жанчына верыць з вялікай неахвотай.

Сёмага снежня а дзевятай гадзіне вечара Жан зайшоў у знаёмы пакой. Трэба было рыхтаваць глебу для разрыву. Як і большасць мужчын, Жан Дзюпон не змог прыдумаць нічога лепшага, як строіць з сябе чалавека стомленага, прыгнечанага, страшэнна заклапочанага. На языку ўжо круціліся даўно завучаныя фразы: «Ведаеш, я цяпер такі заняты... Не звяртай увагі... Ну, што ты... Гэта пройдзе... Табе проста цяжка мяне зразумець... У мяне столькі работы... Раскажы лепш пра сябе, дарагая...»

Між тым «дарагая» паводзіла сябе неяк дзіўна ў гэты вечар. Твар расчырванеўся, з вачэй вось-вось пальюцца слёзы, уся дрыжыць, нервуецца... На Жанаў пацалунак ніяк не адрэагавала. Не запрасіла сесці. Не абняла. Не паўтарыла сто разоў чутае: «Любы, ты пахнеш вуліцай». Не шапнула на вушка: «О, ведаю, мілы мой донжуан, што табе карціць!..» Не, не і не! Дэніза Пакэ пазірала яму проста ў вочы з такім выглядам, нібы ў яе дамскай сумачцы быў схаваны флакончык з сернай кіслатой. І вось пачуўся замагільны голас:

— Жан, я больш не кахаю цябе. Нам не трэба сустракацца...

— Што? — ледзь выціснуў з сябе Жан.

Ён аж задыхнуўся ад радасці і... нечаканасці.

— Мілы мой! Дарагі! — усхліпнула Дэніза. — Я зрабіла табе балюча... Але павер: так трэба. Я пакахала іншага. Гэта зубны ўрач. Ён з Аўстраліі. Я яму расказвала пра цябе, і, ведаеш, ён хоць і ніколі не бачыў цябе, але з павагай...

А потым быў разыграны звычайны ў такіх выпадках спектакль. Супакоены, шчаслівы Жан Дзюпон бездакорна сыграў ролю мужчыны, жыццё для якога страціла ўсялякі сэнс. На твары — глыбокі адчай і поўная безнадзейнасць. Нібы ў перадсмяротнай сутарзе рукі ўчапіліся за крэсла. Дыханне збілася...

— Ну што ж... Вось ты як... Разумею, разумею... — толькі і змог прамармытаць Жан.

Не магла супакоіцца і Дэніза. Уся ў слязах, яна ўсё расказвала і расказвала:

— Ведаеш, я спачатку супраціўлялася, як толькі магла. Але гэта аказалася мацней за мяне, мацней за нас...

— Ён твой палюбоўнік?

— Ну... калі ты так хочаш...

— Бывай, Дэніза!

— Але ж мы застаёмся сябрамі?

— Пра якое яшчэ сяброўства ты пляцеш?

— Пачакай, хочаш не хочаш, але бачыцца з табою нам усё роўна давядзецца ў нашым бюро.

— Ды такіх бюро ведаеш колькі ў горадзе?! Пляваў я на тваё бюро. Знайду сабе работу ў іншым месцы.

— Ты мяне ненавідзіш?

— Не, я проста стараюся забыцца пра тваё існаванне.

— Ты пакутуеш?

І тут Жану Дзюпону ўспомніўся нейкі стары фільм, дзе адзін барадаты ўнурысты акцёр на аналагічнае пытанне мудра і проста адрэзаў адным словам: «Страшэнна».

І Жан сказаў:

— Страшэнна!

З выглядам ушчэнт разбітага чалавека Жан устаў і накіраваўся да выхаду...

Уздых палёгкі вырваўся з ягоных грудзей толькі тады, калі дзверы за ім зачыніліся. Малады чалавек пацёр ад задавальнення рукі і куляй вылецеў з пад'езда. Свежы, бадзёры подых ветру сустрэў яго на вуліцы. Жан спыніўся, каб трохі аддыхацца.

Вольны, вольны, вольны! — тахкала сэрца...

А вакол бурліла жыццё. З лёгкім шумам праносіліся машыны, шпарка крочылі вясёлыя прахожыя, ярка зіхацелі вітрыны крамаў, і нават дождж быў нейкі ўрачысты і святочны. Жану здалося, што ўвесь свет хоча далучыцца да ягонай радасці.

І хіба ў такім настроі можна было вяртацца дамоў на метро? Не, толькі таксі. Таксі і кіно. А пасля сеанса — куфаль добрага піва, а можа, і «сябровачку на вечарок», як казаў Жанаў калега Кліш...

На бульвары Манмартр стаяла чарада таксовак. Туды і рвануўся Жан Дзюпон. Не паспеў ён дабегчы да сярэдзіны вуліцы, як яго ашаламуціў пранізлівы рык аўтамабільнай сірэны: проста на яго імчала машына. Жан хацеў адскочыць назад і грымнуўся аб асфальт... Замерлі ў начным змроку дзве фары. Да іх цяпер ужо смертаноснага святла далучаўся крывавы колер светлавой рэкламы...

— О-ой! — пачулася ў цемры.

Жан цераз сілу расплюшчыў вочы: перад яго носам стаялі чыесьці брудныя чаравікі, а зверху, нібы ў дно калодзежа, у яго ўпіваліся незнаёмыя вочы... Яму стала страшна... Неверагодны боль скалануў усё цела, і Жан страціў прытомнасць...

Калі ў гэтым горадзе і было што прыгожае, то гэта парк на фоне аголеных гор пясчанага колеру. Вострыя горныя вяршыні, здавалася, даставалі да самага неба. Неяк дзіўна было бачыць на гарызонце горы, бо гарызонт як быццам бы павінен быў засланяцца дамамі. Але справа ў тым, што горад быў не такі вялікі, як магло падацца на першы погляд: высокія будынкі ў цэнтры — мясцовыя небаскробы, цесныя завулачкі вакол сабора, дзе жыла бедната, новенькія акуратненькія вілы ў толькі што забудаваным квартале, дзе чамусьці нікога не было відно, — усё гэта сваёй маштабнасцю магло ўразіць толькі турыстаў. А мясцовыя жыхары добра ведалі, што прайсці гэты гарадок з канца ў канец можна было за лічаныя хвіліны. Парк, які, здавалася, быў цэнтрам горада, куды ўпіралася асноўная магістраль, што ішла ад вакзала, на самай справе знаходзіўся на ўскраіне, і таму фонам яму былі горы ды неба.

Парк красаваўся ў даліне. Туды можна было спусціцца па высокай прыгожай лесвіцы або па шырокай алеі, абапал якой стаялі белакаменныя скульптуры. І варта было зрабіць толькі некалькі крокаў, як чалавек нібы трапляў у іншы свет: дыхалася лёгка і прыемна, вочы супакойваліся ад зеляніны і квецені, а знізу даносіўся невядомы цудоўны водар, які, напэўна, ішоў вунь ад тых вялікіх ружовых кветак, што раслі на лужку пад экзатычнымі дрэвамі... Чалавек рабіў яшчэ два-тры крокі — водар станавіўся мацнейшым, цягнуў да сябе як магнітам, і на апошніх прыступках лесвіцы ўжо хацелася бегчы, каб хутчэй апынуцца ў раі.

Чаго тут толькі не было: зялёныя падстрыжаныя газоны, царства рознакаляровых кветак, дрэвы рэдкіх парод, на якіх віселі шыльдачкі, прасторныя паляны, абкружаныя векавымі дубамі, шырокія прамыя алеі, ручаёк, уздоўж якога змейкай вілася вузенькая сцежка, сажалка, ці, дакладней, ставок, дзе плавалі качкі. А крыху воддаль віднеўся гай. Там на волі бегалі лані. Былі тут і клеткі з птушкамі. Каля клетак важна паходжвалі паўліны, распусціўшы нібы напаказ свае залацістыя сіне-зялёныя хвасты. Ну, а белых галубоў было столькі, што пра іх і гаварыць не даводзіцца. У самым канцы парку стаяла агароджа, а за ёй — пыльная дарога, прыгарадныя рэстаранчыкі і аголеныя горы пясчанага колеру...

Адна круглая паляна была адведзена для дзяцей. Тут пад шатамі высокіх разгалістых дрэў, нібы ў велізарнай палатцы, створанай самой прыродай, можна было ўратавацца ад сонечнай спёкі і дажджу. Самых маленькіх тут чакалі пясочніцы; большых запрашалі да сябе арэлі і кольцы. Вакол стаялі лаўкі і металічныя крэслы са спружыністымі сядзеннямі. Такія крэслы віднеліся і ў іншых месцах парку: дзе па чатыры, дзе па шэсць, дзе па два — яны былі расстаўлены ў кружок або ў рад і нібы прапаноўвалі наведвальніку: пасядзі тут, перадыхні...

Быў гэта рай зямны, пакінуты Адамам і Евай, ці рай нябесны, прызначаны для праведнікаў? Рай першароднага грэху ці ўсіх дабрачыннасцей? Як бы там ні было, але цяпер ён пуставаў. Пыльны горад кішэў людзьмі, а ў парку не было ні душы. Мясцовыя жыхары прыходзілі сюды не часцей, чым парыжане падымаюцца на Эйфелеву вежу. Ніхто не сядзеў на металічных крэслах, хоць чамусьці здавалася, што на іх толькі што адпачывалі людзі, ніхто не прыплюшчваў вочы, упіваючыся гэтым непаўторным водарам, ніхто не любаваўся ланямі і паўлінамі... Жоўты пясочак для немаўлят паступова ператварыўся ў пыл, а вяроўкі на арэлях згнілі... Парк абязлюдзеў. Праўда, як і раней, тут заставаліся расліны, дрэвы, птушкі, звяры ды яшчэ адзінокія садоўнікі і вартаўнікі.

Зрэшты, бывалі тут і яшчэ дзве жывыя істоты: Івета і Дэдэ. Яны прыходзілі ў парк з тае самае пары, калі Дэдэ быў у два разы старэйшы за Івету, гэта значыцьі калі ёй было тры гады, а яму шэсць. З часам розніца гэтая згладзілася, і абодвум стала ясна, што іх проста раздзяляюць усяго толькі тры гады.

Але ў любым узросце — і калі яны поўзалі ў пясочніцы, і калі гулялі ў хованкі ці каталіся на арэлях, і калі цалаваліся ў кустах недалёка ад стаўка, і калі Дэдэ чытаў вершы, а Івета не слухала, бо ў яе кружылася галава ад поціску сябравай рукі, — у любым узросце, пакуль яны хадзілі ў парк, яны хадзілі разам і бывалі заўсёды разам. Пакуль яны хадзілі ў парк... Гэта быў іх парк, іх дом, іх радзіма...

...Банальная гісторыя, калі толькі можна назваць злачынства банальным. А вайна — што можа быць больш банальным за вайну! Але вайна тут ні пры чым. Не вайна прагнала іх з раю, яны самі, па сваёй волі, пакінулі яго...

Дэдэ вучыўся ў Парыжы. Івета працавала ў бацькавай краме «Дамскае гатовае адзенне». Гэта прыгожая крама з вялікімі люстранымі вітрынамі стаяла на рагу цэнтральнага праспекта і адной невялічкай вуліцы.

Івета была мілая, добрая і, на сваю бяду, прыгожая. Не было ў ёй ні кропелькі злосці, як не знойдзеш і намёку на горыч у трапічным плодзе папаі. Яна ветліва абслугоўвала пакупнікоў, а яе цярпенню, здавалася, не было мяжы. Заўсёды з усмешкай завіхалася яна за прылаўкам, і ў гэтай натуральнай, непадробнай усмешцы не было нічога ад пастаўленай гандлярскай ухмылачкі. З любоўю, пяшчотай адносілася яна і да бацькі — высокага худога мужчыны, хворага на страўнік, і да маці — рухавай мажнай кабеты, якая вечна задыхалася ў сваім цесным гарсэце. Маці была трохі бесталковая і мітуслівая, затое бацька любіў парадак і, за што ні браўся — усё даводзіў да ладу.

Бацькі не вельмі турбаваліся пра паводзіны дачкі ў вольны час — і так яна, бедная, не зведала маладосці з-за гэтай вайны, дык ці варта пазбаўляць яе хоць нямногіх забаў, якія яна можа сабе дазволіць...

Таму дома дзяўчына вечарамі не сядзела, а бацькі не пыталіся, куды яна ходзіць і з кім бавіць час. Суседзі, праўда, прыкмячалі, што Івета заўсёды вяртаецца ў самы апошні момант перад каменданцкай гадзінай, і лічылі яе не вельмі сур'ёзнай дзяўчынай. Гэтыя бясконцыя перашэптванні ў садку, гэтыя два цені на белай сцяне крамы... Што тут гадаць, хіба гэта да твару прыстойнай дзяўчыне — думалі і гаварылі суседзі...

Пачуўшы, як пстрыкае ключ у замку, маці падавала голас: «Гэта ты, Івета? Зайдзі пацалуй нас».

Івета заходзіла ў спальню бацькоў, там было душнавата і пахла чымсьці такім знаёмым! Гэты пах Івета памятала з самага маленства, калі, бывала, тата з мамай у нядзелю маглі паляжаць у пасцелі пазней і клалі яе паміж сабой на шырокі ложак. Фіранкі былі шчыльна завешаныя, і толькі на тумбачцы гарэў начнік пад сінім абажурам. На крэслах валялася знятая адзежа, стары халат, з якім бацька ніяк не хацеў развітвацца, — нішто так добра не грэе, як старыя рэчы, — маміна бялізна... На тумбачцы каля бацькі ляжалі яго пазалочаныя акуляры, кніжка і мноства пакецікаў і бутэлечак з лякарствамі. Яго залаты кішэнны гадзіннік вісеў на сцяне ў туфліку, які Івета вышыла яшчэ тады, калі ледзьве навучылася трымаць іголку ў руках. Гадзіннік падвешвалі да пяткі, а ланцужок хаваўся ў носіку туфліка. Ля галавы маці на мармуровай плітцы тумбачкі ляжалі шпількі для валасоў, грабеньчыкі, пярсцёнкі і маленькі гадзіннічак, які цікаў сабе ў мёртвай цішыні каменданцкага часу. Тут, у спальні, можна было адпачыць па-сапраўднаму. Тут маці здымала гарсэт, а бацька мог пакрактаць ды паскардзіцца на боль у страўніку. Тут душа знаходзіла спакой, калі было асабліва цяжка. Тут нарадзілася Івета. Тут з боку на бок варочаўся бацька, калі не мог у канцы месяца звесці рахункі. Тут на маленькім квяцістым дыванку перад ложкам Івета гуляла, пакуль мама апраналася. А вось гэтае люстэрка на трохстворкавай паліраванай шафе бачыла, як краўчыха прымярала Івеце сукенку і як падрастала, сталела Івета...

Івета прысаджвалася з краю ложка, і трэба было быць сляпым, як гэта і здараецца з бацькамі, каб не бачыць, якой узбуджанасцю свяціўся яе твар, як блішчалі яе вочы, як цудоўна выглядалі яе губы, з якіх сцерлася памада, як безабаронна і спакусліва гарэлі яе шчокі...

— Ну што, развеялася трохі? — пытаўся бацька, худы, доўгі, нібы шост; твар яго бялеў сярод белых падушак. А маці тым часам цмокала дачку ў абедзве шчакі. На яе яшчэ бялявых валасах была сетка, а фланелевая кашуля на мажным целе нагадвала бурдзюк з вадой.

Івета пераказвала змест вячэрняга фільма і апошнія гарадскія плёткі пра канец вайны, пра ад'езд ці прыезд немцаў...

— Сёння ангельцы перадавалі... — пачынаў бацька.

А маці скардзілася, што тата зусім галаву страціў з гэтым радыё... тым больш маючы такіх суседзяў... Ды што там суседзі, калі кожны прахожы можа ўдаць...

Івета ішла на кухню, гатавала там чай, падавала яго на падносе разам з пячэннем і цукеркамі, што заставаліся ад кіно. Потым яна выключала святло, а маці ўсё павучала бацьку, што трэба быць больш абачлівым і асцярожным, а то вунь кожны дзень забываецца завешваць вокны ў сваёй канторцы, і ўсё ідзе да таго, што немцы такі паласануць з аўтамата калі-небудзь па акне...

Івета выходзіла з бацькоўскай спальні і шчыльна зачыняла за сабой дзверы. І тады ў цемры чуўся бацькаў голас:

— Слухай, маці, а ці не здаецца табе, што наша дачка з кожным днём прыгажэе...

— У нас з табой не дачка, а золата, — шаптала маці ў адказ, — і прыгожая, і добрая, і пяшчотная... Але пара спаць, бацька. Дабранач...

Івета хуценька раздзявалася і клалася спаць. Хацелася хутчэй заплюшчыць вочы і хоць у думках зноў апынуцца на спатканні. Учора яе праводзіў П'ер, сёння — Жак... А зрэшты, якая розніца? П'ер ці Жак або яшчэ хто-небудзь — усе яны добра паводзяць сябе, паважаюць яе, і яна ім жадала толькі дабра...

Мелі рацыю яе бацькі, калі гаварылі, што яна не толькі прыгожая, але і добрая... Вось ёй ужо стукнула 20, а ў яе абліччы, паводзінах яшчэ столькі дзіцячага: гэтая акругленасць шчок, гэтыя ямачкі на руках, гэтая манера прычэсвацца без люстэрка і абы-як утыкаць грабеньчык у густыя чорныя валасы, гэтая наіўная бессаромнасць, з якой яна выстаўляла напаказ свае голыя калені, гэтае новае, патаемнае любаванне ўласнымі грудзьмі... А грудзі, між іншым, былі ў яе выразныя, налітыя, пругкія, як у сталай жанчыны, і губы яна фарбавала па-даросламу. Ох, як прыгожа бялелі паміж гэтымі чырвоненькімі губкамі чыстыя роўныя моцныя зубы. Ды і ўся Івета была такой жа чыстай, здаровай, моцнай, як і яе зубы.

Дэдэ рэдка цяпер наведваўся ў родны горад. І ўсё ж калі ён прыязджаў, то перш-наперш забягаў у краму да Іветы і толькі пасля сумеснай прагулянкі ў парку ехаў на ровары ў прыгарадны бацькоўскі маёнтак. Прыемна было пахадзіць па алеях знаёмага парку-раю, ды толькі гэты новы Адам з ясным і ўжо вопытным позіркам трымаўся неяк холадна, адчужана, і здавалася, што ён зноў удвая старэйшы за Івету. Можа, таму і яна не дазваляла сабе пры ім ніякіх вольнасцей і паводзіла сябе так, нібы побач з ёю ішоў строгі настаўнік. Цяпер у кожнага з іх было сваё жыццё са сваімі радасцямі, трывогамі, таямніцамі... Праўда, сёе-тое пра Дэдэ Івета ведала. Ведала яна не толькі гэты яго крыху мешкаваты пінжачок, які матляўся на плячах, як на вешалцы, не толькі гэтую наросхрыст расшпіленую кашулю, што ледзьве прыкрывала яго ўпалыя грудзі, не толькі гэтыя зашырокія ў таліі штаны, моцна сцягнутыя рэменем (туга падпяразваў ён свае портачкі і ў дзяцінстве, бо яны вечна спадалі). Ведала яна і гэтыя жоўтыя скураныя пальчаткі, што вытыркаліся з кішэні разам з газетай і кніжкай, і гэты хуткі позірк, нібы метка кінуты каменьчык, і гэтыя рукі з тонкімі пальчыкамі, і гэтыя ніколі не ваксаваныя чаравікі, і гэты спакойны, крыху самаўпэўнены выгляд, ад якога рабілася і радасна, і трывожна і за якім хавалася штосьці патаемнае... Ведала яна і тое, што Дэдэ вёў у Парыжы вясёлае жыццё, як і належыць юнаку з багатай сям'і, і што бацькам было чым аплочваць гэтае вясёлае жыццё, для якога сынок як быццам і быў створаны. Чуткі пра яго парыжскія любоўныя інтрыгі дакаціліся і да роднага горада. Ведала яна і пра тое, што за спартыўнай знешнасцю гэтага чалавека хаваецца страшная хвароба. У яго пачынаўся туберкулёз, — людзі казалі, што гэта ад зацятасці, бо чым бы ён ні займаўся: спортам, каханнем, навукай — ён за ўсё браўся надта зацята.

Івета ведала таксама, што за нейкія лістоўкі ён паўгода адсядзеў у турме. Яна тады без ніякай цікавасці аднеслася да гэтага здарэння, якое ледзьве не каштавала яму жыцця, а калі адразу пасля турмы ён прыйшоў да яе, яна толькі і сказала:

— Ну, вядома ж, ты тут ні пры чым. Які табе інтарэс улазіць у такія справы...

— Ну, вядома! — гаркнуў тады ў адказ бледны схуднелы Дэдэ і пасля гэтага доўга не прыязджаў у родны горад.

Людзі... На іх трэба глядзець з вышыні. Я гасіў святло і прыстройваўся каля акна: у іх нават і ў думках не было, каб нехта мог за імі сачыць зверху. Яны клапоцяцца адно пра фасад, ну, часам яшчэ пра задворкі, але ўсё іх старанне разлічана ўрэшце на гледача ў метр семдзесят. Ці задумваўся калі хто-небудзь з іх, як выглядае фетравы капялюш з сёмага паверха? Яны чамусьці зусім не дбаюць, каб абараніць свае плечы і чарапкі кідкімі колерамі ці яркай тканінай, яны не ўмеюць змагацца з гэтым вялікім ворагам Чалавечага: вертыкальнаю перспектывай. Я высоўваўся з акна, і мяне разбіраў смех: ну, дзе яна, дзе гэтая іх славутая «пастава ўрост», якой яны так ганарацца: яны проста расплюшчваліся аб ходнікі, і з-пад плечаў у іх плазам высоўваліся толькі доўгія ногі.

На балконе сёмага паверха, вось дзе мне трэба было б пражыць усё жыццё. Бо маральная перавага заўсёды павінна быць падмацаваная нейкімі матэрыяльнымі сімваламі, іначай — яна проста знікае. Якая ж, урэшце, перавага над людзьмі была ў мяне? Перавага ў пазіцыі — болей нічога: я паставіў сябе па-над тым чалавечым, што было ўва мне, і пачаў яго разглядаць. Менавіта таму мяне заўсёды вабілі вежы сабора Нотр-Дам, пляцоўкі агляду на Эйфелевай вежы, царква Сакрэ-Кёр, мой сёмы паверх на вуліцы Дэлямбр. Усё гэта — цудоўныя сімвалы.

Часам, вядома, даводзілася спускацца на вуліцу. Каб схадзіць на працу, напрыклад. Я задыхаўся. Калі бачыш людзей на адным з імі ўзроўні, іх намнога цяжэй лічыць за мурашак: яны кранаюць. Аднойчы я ўбачыў на вуліцы мерцвяка. Ён ляжаў ніцма. Яго перавярнулі, і аказалася, што ён у крыві. Я ўбачыў яго расплюшчаныя вочы, нейкі незразумелы выраз на твары, які невядома пра што казаў, і ўсю гэтую кроў. Я стараўся сябе пераканаць. «Ну і што, — думаў я, — усё гэта хвалюе не болей за свежую фарбу. Ён проста ўквэцаў сабе нос у чырвонае, вось і ўсё». Але потым я адчуў нейкую паскудную млявасць у нагах і ў патыліцы і самлеў. Мяне зацягнулі ў аптэку, пачалі тузаць за плечы і прымусілі глынуць спірту. Я быў гатовы ўсіх забіць.

Я ведаў, што яны мае ворагі, але ж яны — яны гэтага не ведалі. Яны любілі адзін аднаго і заўсёды трымаліся разам, локаць да локця; яны і мне часам дапамагалі — у тым, у сім: яны ж лічылі мяне за свайго, да іх падобнага. Але каб яны здолелі здагадацца хоць пра сама маленькую крыху праўды — яны б мяне скамісавалі. Дарэчы, пазней яны так і зрабілі. Калі спаймалі і даведаліся, хто я. Яны сцерлі мяне на дробны мак, білі ў камісарыяце цэлыя дзве гадзіны, малацілі кулакамі і давалі поўхі, выкручвалі рукі, раздзерлі ў шмоцце нагавіцы, а пасля, каб было чым закончыць, кінулі на падлогу мае акуляры, і пакуль я іх шукаў, на карачках, білі мяне нагамі пад задніцу і рагаталі. Я заўсёды прадбачыў, што гэтым скончыцца — мяне скамісуюць: я ж не дужы і абараніць сябе не магу. А некаторыя ўжо даўно на мяне палявалі: бамбізы. Яны штурхалі мяне на вуліцы — каб пасмяяцца і каб пабачыць, што я буду рабіць. А я маўчаў. Я рабіў выгляд, што не разумею. І ўсё роўна — папаўся. Нездарма, відаць, ува мне заўсёды жыў гэты страх: гэта было прадчуванне. Зрэшты, вы, вядома, разумееце, што ў мяне былі і намнога сур'ёзнейшыя прычыны іх ненавідзець.

А што да страху, дык усё пайшло намнога лепей з таго дня, як я купіў сабе рэвальвер. Дарэчы, калі ўвесь час носіш пры сабе якую такую штучку, якая можа выбухнуць ці нарабіць грукату, дык сапраўды адчуваеш сябе неяк мацнейшым. І вось я кожную нядзелю браў яго з сабой, соваў проста ў нагавіцы, у кішэню, і ішоў прагуляцца — звычайна на бульвары. Я адчуваў, як ён адцягвае мне нагавіцы, што той краб, як халодзіць металам сцягно. Але пакрысе ад дотыку з целам ён саграваўся. Хада ў мяне была трошкі ненатуральная, збоку я, відаць, нагадваў тыпа, у якога пачалася эрэкцыя і чэлес кожны раз замінае яму вольна ступіць. Тады я соваў руку ў кішэню і папраўляў гэтую рэч. Часам я заходзіў у прыбіральні — але, вядома, і там я быў таксама ўважлівы, бо часта побач можа быць нейкі сусед, — я вымаў рэвальвер, узважваў яго ў руцэ і разглядаў яго дзяржанне з чорнымі краткамі і чорны курок, падобны на прыплюшчанае павека. А тыя, хто бачыў звонку мае расстаўленыя ногі і ніз калашын, думалі, што я мачуся. Але я — ніколі не мачуся ў публічных прыбіральнях.

А аднойчы мне прыйшла ў галаву думка пастраляць у людзей. Гэта было суботнім вечарам, калі я збіраўся да Леі — адной бландзінкі, якая заўсёды цікуе перад гатэлем на вуліцы Манпарнас. Між іншым, я ніколі не меў інтымных сувязяў з ніводнай жанчынай: я ўпэўнены, што пасля адчуў бы сябе толькі абрабаваным. Вядома, на іх залазіш зверху, але ж потым яны праглынаюць сваім вялізным валасатым ротам тое, што ў вас пад жыватом, і мяркуючы па тым, што я чуў, якраз яны ў такім абмене і выйграюць — і выйграюць многа. А я нічога ні ў кога не прашу, і сам аддаваць нічога не збіраюся. Прынамсі, каб я і рашыўся займець каханку, яна павінна была б быць жанчынай фрыгіднаю і пакорліваю і такой, каб пераносіла мяне з гідлівасцю. У першую суботу кожнага месяца я падымаўся з Леяй у нумар у гатэлі «Дзюкэн». Яна распраналася, і я разглядаў яе, не дакранаючыся. Здаралася, што яно выходзіла неяк само, проста ў нагавіцах, але часам я раней паспяваў вярнуцца дадому.

У той вечар Леі на звычайным месцы не было. Я крыху пачакаў, але так яе і не ўбачыўшы, вырашыў, што яна, відаць, захварэла. Тады быў пачатак студзеня і было вельмі холадна. Я быў расчараваны: я ўвогуле чалавек уражлівы, а тады, ужо загадзя, я так жыва ўявіў сабе асалоду, якую павінен атрымаць ад гэтага вечара. Праўда, на вуліцы Адэсы была яшчэ адна шлюха — брунетка, якую я даўно запрыкмеціў, — крыху пераспелая, але такая дзябёленькая і пухлявая; дый я ўвогуле ніколі не гідзіўся пераспелымі: яны, калі распрануцца, па-мойму, выглядаюць яшчэ больш гола, чым іншыя. Але тая не ведала, якія ў мяне ўмовы, і мне было крыху сорамна выкласці ёй усё вось так — адразу з парога. Дый потым, я не надта давяраю розным новым знаёмствам: гэтыя бабы могуць схаваць у сябе за дзвярыма якогась паскудніка, а потым, калі ўсё гатова, гэты тып раптам выскачыць і забярэ ў вас усе вашыя грошы. І лічыце, што пашанцавала, калі яшчэ не надае кухталёў. Але ў той вечар на мяне найшла чорт ведае якая адвага. Я вырашыў зайсці дадому па рэвальвер і потым паспрабаваць-такі з гэтай брунеткай.

Калі чвэрткай гадзіны пазней я падыходзіў да яе, маючы сваю зброю ў кішэні, я ўжо не баяўся нікога. Пры поглядзе зблізу яна паказалася нейкай няшчаснай і нечым нагадала маю суседку з дома насупраць, ад'ютантаву жонку. Я быў задаволены: я даўно ўжо хацеў пабачыць гэтую ад'ютанціху галяком. Раніцай, калі ад'ютант выпраўляўся на службу, яна апраналася пры адчыненых вокнах, і я часта хаваўся ў сябе за фіранкай, спадзеючыся яе заспець. Але яна, на жаль, прыбіралася ў глыбіні пакоя.

У гатэлі «Стэла» са свабодных нумароў заставаўся толькі адзін — на пятым паверсе. Мы рушылі ўгору. Брунетка была даволі грузная і ледзь не на кожнай прыступцы спынялася, каб аддыхацца. Што да мяне, дык я адчуваў сябе выдатна: нягледзячы на свой жывот, я зусім не пацею, і каб задыхацца, пяці паверхаў мне мала. Калі мы дайшлі да пляцоўкі на пятым паверсе, яна спынілася і, з цяжкасцю пераводзячы дых, прыціснула правую руку да сэрца. У левай у яе быў ключ.

— Высока, — сказала яна і паспрабавала мне ўсміхнуцца.

Я нічога не адказаў, забраў у яе ключ і адчыніў дзверы. Потым, не вымаючы рэвальвера з кішэні, выставіў яго руляй наперад і адпусціў толькі тады, калі запаліў святло. У пакоі было пуста. На мыйніцы ляжаў пакладзены імі маленькі квадратны кавалачак зялёнага мыла — каб было чым памыцца. Я ўсміхнуўся: са мной ва ўсіх іх бідэ ды квадратных кавалачках мыла ніякай патрэбы няма. Кабета ў мяне за спінай яшчэ шумна дыхала, гэта мяне распаляла. Я павярнуўся, і яна пацягнулася да мяне губамі. Я яе адштурхнуў.

— Распранайся, — сказаў я.

У пакоі быў мяккі фатэль, я сеў і прымасціўся як мага ўтульней. У такія моманты я заўсёды шкадую, што не навучыўся паліць. Кабета зняла сукенку, потым спынілася і скінула на мяне недаверлівым вокам.

— Як цябе завуць? — спытаў я, адкідваючыся ў фатэлі.

— Рэне.

— Дык вось, Рэне, ты давай хутчэй, я чакаю.

— А ты што — не распранаешся?

— Ты давай, давай, — сказаў я, — пра мяне можаш не клапаціцца.

Яна скінула да ног майткі, потым падабрала і акуратна паклала на сукенку разам са станікам.

— А ты, аказваецца, маленькі пракуда, мой даражэнькі? Бач ты, які гультай, — сказала яна. — Хочаш, каб усё за цябе зрабіла твая дзяўчынка?

Адначасова яна падышла і, абапершыся рукамі на падлакотнікі, з цяжкасцю паспрабавала прымасціцца ў мяне паміж ног на кукішкі. Але я сурова яе падняў.

— Ну-ну, без гэтага, без гэтага, — сказаў я.

Яна зірнула на мяне са здзіўленнем.

— Але тады што ж ты хочаш, каб я табе зрабіла?

— Нічога. Пахадзі, гуляй, болей я ад цябе нічога не патрабую.

Яна пачала хадзіць туды-сюды па пакоі. Выгляд у яе быў нязграбны. Увогуле, нічога больш так не прыгнятае жанчын, як хадзіць галяком. Яны зусім не прызвычаеныя ставіць ступакі плазам. Шлюха хадзіла, выгнуўшы спіну, са звіслымі, як дзве вяроўкі, рукамі. Што да мяне — я быў на сёмым небе: вы ўявіце сабе — я спакойненька сяджу сабе ў фатэлі, зашпілены пад самае горла (я нават не зняў пальчатак), а гэтая пераспелая паня, цалкам раздзеўшыся па маім загадзе, круціцца вакол, як ваўчок.

Яна павярнулася да мяне тварам і, каб захаваць прыстойнасць, какетліва ўсміхнулася:

— Ты лічыш, што я прыгожая? Га? Лашчыш вока?

— Цябе гэта вельмі турбуе?

— Слухай, — спытала яна раптам абураным голасам, — і доўга ты хочаш, каб я так хадзіла?

— Сядзь.

Яна села на ложак, і мы моўчкі ўтаропіліся адно на аднаго. У яе была гусіная скура. Было чуваць, як за сцяной тукае будзільнік. Раптам я сказаў:

— Развядзі ногі.

На нейкую долю секунды яна завагалася, але развяла. Я зірнуў ёй паміж ног і пацягнуў носам паветра. І потым мяне разабраў смех, я зарагатаў — так моцна, што на вочы набеглі слёзы. Я адно паспеў ёй сказаць:

— Ды ты хоць сабе ўяўляеш?

І зноў пакаціўся ад смеху.

Яна паглядзела на мяне неяк аслупянела, потым густа пачырванела і сціснула калені.

— Поскудзь, — працадзіла яна праз зубы.

Але я зарагатаў яшчэ болей. Тады яна рэзка падскочыла і схапіла з крэсла свой станік.

— Гэй, ну, — сказаў я, — яшчэ не ўсё скончана. Я дам табе пяцьдзесят франкаў, але за свае грошы я ўсё-ткі хачу нешта мець.

Яна знервавана схапіла майткі.

— З мяне досыць, зразумеў? Я не ведаю, што табе яшчэ трэба. І калі ты прымусіў мяне падняцца, каб тут здзекавацца з мяне...

Тады я выняў свой рэвальвер і выставіў перад ёю. Яна сур'ёзна зірнула на мяне і моўчкі выпусціла з рук майткі.

— Пахадзі, — сказаў я, — гуляй.

Яна гуляла яшчэ пяць хвілін. Тады я даў ёй свой кій і прымусіў з ім пазабаўляцца. Калі я адчуў, што майткі ў мяне змакрэлі, я ўстаў і працягнуў ёй банкноту ў пяцьдзесят франкаў. Яна ўзяла.

— Да пабачэння, — сказаў я, — спадзяюся, за такую цану я не вельмі цябе натаміў.

Я пайшоў, пакінуўшы яе голую пасярод пакоя, са станікам у адной руцэ і пяцідзесяціфранкавай банкнотай у другой. Я не шкадаваў сваіх грошай: я яе ашаламіў, а такую пароду, як шлюхі, здзівіць вельмі няпроста. Спускаючыся па лесвіцы, я падумаў: «Вось чаго б мне хацелася — здзівіць іх усіх». Я радаваўся, як дзіця. З пакоя я прыхапіў з сабой кавалачак зялёнага мыла і, вярнуўшыся дахаты, доўга цёр яго пад цёплай вадой, пакуль ён не абярнуўся пад пальцамі ў танюткую плеўку, падобную да мятнага ледзяша, які вельмі доўга смакталі.

Але ўначы я раптам прачнуўся і ўбачыў яе твар, і вочы, якімі яна глядзела, калі я выняў гэтую штуку, і яе тлусты жывот, што падскокваў пры кожным кроку.

Які ж я быў дурань, сказаў я сабе. І адчуў горкія згрызоты: пакуль я быў там, я павінен быў стрэліць, прадзіравіць гэты жывот, як друшляк. Гэтаю ноччу і яшчэ тры ночы пасля мне ўвесь час сніліся шэсць маленькіх чырвоных дзірачак вакол пупа.

З таго часу я ўжо болей не выходзіў без рэвальвера. Я разглядаў у людзей спіны і па хадзе стараўся ўявіць, як бы яны ўпалі, каб я ў іх стрэліў. У мяне тады ўзнікла прывычка кожную нядзелю хадзіць да «Шатле» і чакаць заканчэння канцэрта класічнай музыкі. Недзе каля шостай гадзіны я чуў званок, білецёркі адчынялі вялікія зашклёныя дзверы і замацоўвалі іх кручкамі. І тут пачыналася: натоўп выходзіў паволі; людзі ішлі, нібы плылі, з вачыма, яшчэ поўнымі кроз, і сэрцамі, яшчэ поўнымі салодкіх пачуццяў. Многія здзіўлена азіраліся вакол: вуліца, напэўна, здавалася ім нейкаю шызаю. І тады яны загадкава ўсміхаліся: нібыта вярталіся з нейкага іншага свету ў гэты. А ў гэтым іх чакаў я. Я соваў правую руку ў кішэню і з усяе сілы сціскаў дзяржанне рэвальвера. Праз нейкі час я ўжо наяве бачыў, як пачынаю ў іх страляць. І яны сыпаліся, як гарох, падалі адзін на аднаго, а тыя, хто выжыў, у паніцы кідаліся назад у тэатр, у штурханіне разбіваючы ўшчэнт зашклёныя дзверы. Гэтая гульня мяне вельмі ўзбуджвала: урэшце ў мяне пачыналі дрыжаць рукі, і каб супакоіцца, я быў вымушаны ісці да Дэера выпіць порцыю каньяку.

Жанчын бы я не забіваў. Я страляў бы ім у задніцу. Ці па лытках — хай бы паскакалі.

На той час я нічога яшчэ канчаткова не вырашыў. Але размеркаваў рабіць усё так, нібы рашэнне прынятае. Перш за ўсё я пачаў з уладжвання розных пабочных дробязяў. Хадзіў практыкавацца ў тыр на кірмашы Данфер-Рашро. Праўда, мішэнямі сваімі не магу пахваліцца, але ж людзі — намнога лепшыя цэлі, асабліва калі страляць ва ўпор. І апроч таго — я заняўся самарэкламай. Я выбраў дзень, калі ўсе мае калегі сабраліся ў канторы. Гэта было раніцай у панядзелак. Я быў з імі падкрэслена прыязны — з прынцыпу, хоць мне рабілася пагана пры адной толькі думцы, што ім трэба будзе паціскаць рукі. Каб павітацца, яны здымалі пальчаткі, прычым у іх была нейкая пахабная манера распранаць руку — спачатку яны задзіралі пальчатку і потым паволі сцягвалі яе, торгаючы за пальцы і выстаўляючы напаказ галізну пакамечанай зморшчынкамі тлустай далоні. Я пальчатак не здымаў ніколі.

Раніцай па панядзелках рабіць асабліва няма чаго. Машыністка з гандлёвага аддзела прынесла нам тады квіткі ад рахункаў. Лёмэрсье далікатна з ёю пажартаваў, і потым, калі яна выйшла, яны са скептычнаю кампетэнтнасцю пачалі абмяркоўваць яе вартасці. Потым загаманілі пра Ліндберга. Ліндберг усім падабаўся. І я сказаў:

— А я дык, напрыклад, люблю чорных герояў.

— Гэта што — мурынаў? — спытаўся Масэ.

— Не, чорных — у тым жа сэнсе, што чорная магія. Ліндберг — светлы герой. Ён мяне не цікавіць.

— Ага, — з'едліва прамовіў Буксэн, — спачатку паспрабавалі б самі, ці лёгка пераляцець Атлантыку.

Я растлумачыў ім, як сабе разумею чорнага героя.

— Анархіст, — падсумаваў Лёмэрсье.

— Не, — мякка адмовіўся я, — анархісты таксама па-свойму любяць людзей.

— Ну, значыць, увогуле нейкі вар'ят.

У гэты момант слова ўзяў Масэ, які больш за іншых разумеў у літаратуры.

— Я ведаю, які тып вы мелі на ўвазе, — сказаў ён. — Яго звалі Герастрат. Яму вельмі карцела праславіцца, і ён не знайшоў нічога лепшага, як падпаліць Эфескі храм, адно з сямі дзівосаў свету.

— А як звалі архітэктара храма?

— Не памятаю, — прызнаўся Масэ, — па-мойму, яго імя наогул невядомае.

— Няўжо? А імя Герастрата вы, значыць, памятаеце? Як бачыце, яго разлік быў не такі ўжо благі.

На гэтых словах размова скончылася, але я быў спакойны: прыйдзе час, і яны яе ўспомняць. Што да мяне, дык гісторыя з Герастратам, пра якога я раней нічога не чуў, мяне падбадзёрыла. Больш за дзве тысячы гадоў мінула з таго часу, як ён памёр, а яго ўчынак яшчэ зіхцеў, як чорны алмаз. Я пачынаў верыць, што лёс у мяне будзе кароткі і трагічны. Спачатку гэта мяне спалохала, але потым я прызвычаіўся. Вядома, калі паглядзець на гэтае пытанне з пэўнага пункту, яно здаецца пачварным, але з іншага боку — гэта надае кожнаму імгненню нейкую асаблівую сілу і прыгажосць. Калі я выходзіў цяпер на вуліцу, я адчуваў ва ўсім целе незвычайную моц. Я заўсёды меў пры сабе рэвальвер, тую самую штучку, што выбухае і робіць грукат. Але ўпэўненасці мне цяпер надаваў не ён, я сам быў яе вытокам: я ўваходзіў у тую пароду істот, што самі па сабе рэвальверы, петарды і бомбы. І аднойчы на астатнім крэсе свайго змрочнага жыцця, я мусіў выбухнуць і асвяціць увесь свет кароткім і зыркім полымем, падобным да ўспышкі магнію. У той час некалькі ночаў запар мне сніўся аднолькавы сон. Я бачыў сябе анархістам, што стаіць на дарозе, дзе павінен праехаць цар. Пад вопраткаю ў мяне хавалася пякельная машынка. У вызначаны час картэж паяўляўся, бомба выбухала, і мы ўзляталі ў паветра — я, цар і тры абвешаныя золатам афіцэры — на вачах у ўсяго натоўпу.

Цэлымі тыднямі цяпер я не хадзіў у кантору. Я гуляў па бульвары, сярод маіх будучых ахвяр, ці зачыняўся ў пакоі і абдумваў планы. У пачатку кастрычніка мяне звольнілі. Тады ўвесь вольны час я прысвяціў складанню ліста, які перапісаў у ста двух экземплярах:

«Пане,

Вы вядомы пісьменнік, і вашыя творы выходзяць трыццацітысячнымі тыражамі. І я скажу вам — чаму: таму, што вы любіце людзей. Гуманізм сядзіць у вас у крыві, і гэта вялікая ўдача. У вас святлее душа, калі вы ў кампаніі. Як толькі вы бачыце падобнага да сябе, вы, нават яго не ведаючы, ужо адчуваеце да яго спагаду. Вам прыемна бачыць само яго цела, і тое, як яно зладжана, і якія ў яго ногі, і што іх можна свабодна расставіць ці звесці, і асабліва — рукі: вам падабаецца, што на іх на кожнай ёсць па пяць пальцаў і што вялікім можна дастаць другія. Вы адчуваеце нейкую асаблівую асалоду, калі ваш сусед бярэ са століка шклянку, бо ў самой гэтай манеры браць ёсць нешта чыста чалавечае, тое, што вы так часта апісвалі ў сваіх творах, — не такое спрытнае і не такое хуткае, як у малпы, але — ці ж не праўда? — настолькі болей разумнае, інтэлігентнае. Вам падабаецца нават плоць чалавека, нават яго манера ступаць — нібы ў цяжкапараненага, што аднаўляе страчаныя ім функцыі, гэты яго выгляд, з якім ён нібыта пры кожным кроку нанава выдумляе хаду, — ну і, вядома, яго славутыя вочы, погляд якіх не можа вытрываць звер. Менавіта таму вам было так лёгка знайсці той адпаведны тон, каб расказаць чалавеку пра чалавека, — крыху сарамлівы, але заўзяты і палкі. Людзі кідаюцца на вашыя кнігі, як на ласунак, чытаюць іх ва ўтульных фатэлях, думаюць пра тую вялікую, няшчасную і ціхую любоў, што вы ім несяце, і гэта іх шмат у чым супакойвае — у тым, што яны брыдкія, у тым, што яны подлыя і баязлівыя, што ім настаўляюць рогі і з першага студзеня не павялічылі жалавання. І пра ваш апошні раман кожны з задавальненнем кажа: гэта добры ўчынак.

Вам, я думаю, будзе цікава даведацца, што можа быць чалавек, які не любіць людзей. Дык вось, гэты чалавек — я, і я настолькі іх мала люблю, што зараз пайду і заб'ю недзе з паўтузіна. Вы, напэўна, падумаеце: чаму толькі паўтузіна? Ды таму, што ў маім рэвальверы ёсць толькі шэсць набояў. Вось жа якая пачварная жудасць, праўда? І апроч таго — учынак, які не мае ніякага дачынення да палітыкі? Але ж я вам кажу: я не магу іх любіць. Я выдатна разумею, што вы адчуваеце. Але тое, што вас у іх вабіць, — ува мне выклікае агіду. Як і вы, я, вядома, бачыў людзей, якія з вялікаю годнасцю і дасведчанасцю жавалі свой харч, гартаючы левай рукой эканамічны часопіс. Але ці ж мая віна, што я з большай ахвотай прысутнічаў бы на трапезе марскіх коцікаў? Чалавек нічога не можа зрабіць з сваім тварам, каб гэта адразу не абярнулася гульнёю фізіяноміі. Калі ён жуе, не разяўляючы рота, куточкі губ у яго падымаюцца і апускаюцца, і гэта надае яму такі выгляд, нібы ён безупынку пераходзіць ад стану ціхамірнае супакоенасці да плаксівага здзіўлення. Вам гэта падабаецца, я ведаю, вы называеце гэта пільнасцю Розуму. А мяне праз гэта нудзіць — я і сам не разумею чаму; такі ўжо я нарадзіўся.

Каб паміж намі была толькі гэтая розніца ў гусце, далібог, я б вам не дакучаў. Але ж усё паварочваецца так, нібы на вас ляжыць нейкая боская ласка, а ў мяне яе наогул няма. Я вольны любіць ці не любіць гамара па-амерыканску, аднак калі я не люблю людзей — я астатні нягоднік і мне няма месца пад сонцам. Яны захапілі сабе ўвесь сэнс жыцця. Спадзяюся, вы разумееце, што я хачу сказаць. Ужо трыццаць тры гады я паўсюль натыкаюся на зачыненыя дзверы, над якімі напісана: «Ходу няма ўсім, хто не гуманіст». Усё, за што б я ні браўся, я вымушаны быў пакінуць; і заўсёды можна было выбіраць нешта адно: або гэта былі бясплённыя і асуджаныя на правал намаганні, або рана ці позна яны мусілі зноў жа абярнуцца ім на карысць. Тыя думкі, якія я не адрасаваў непасрэдна ім, — я быў проста няздольны іх выказаць, не мог іх сфармуляваць, і яны так і заставаліся ўва мне, як нейкае невыразнае арганічнае варушэнне. Усё, чым бы я ні карыстаўся, — я адчуваў, што яно не маё — гэта іх; словы, напрыклад: я хацеў бы мець свае словы, мае. Але ж тыя, што ёсць у мяне, ужо я не ведаю колькі разоў былі зацухмоленыя ў свядомасці іншых, яны самі выстройваліся ў маёй галаве такім жа парадкам, як прызвычаіліся гэта рабіць у другіх, — і я не без прыкрасці карыстаюся імі, калі пішу вам гэта пісьмо. Але гэты ўжо раз — астатні. Я вам кажу: трэба любіць людзей, іначай гэта ўсё роўна, што каб яны дазволілі вам халтурыць. А я не хачу халтурыць. Я зараз вазьму рэвальвер, выйду на вуліцу і пагляджу, ці можна нешта зрабіць супраць іх. Бывайце, пане. Можа так здарыцца, што я сустрэну і вас. У такім выпадку вы ніколі не даведаецеся, з якой асалодай я пушчу вам кулю ў лоб. Калі ж мы не сустрэнемся — і гэта найбольш верагодны выпадак, — пачытайце заўтрашнія газеты. Там вы ўбачыце, што нехта, на імя Поль Ільбэр, у прыступе лютасці забіў на бульвары Эдгара Кінэ пяць мінакоў. Але вам лепш, чым каму, вядома, чаго вартая наша прэса. А значыць, вы зразумееце, што я ніякі не «люты». Наадварот, я вельмі спакойны і прашу вас, пане, запэўніцца ў маіх найлепшых пачуццях.

Поль Ільбэр».

Я ўсунуў сто два лісты ў сто два канверты і напісаў на канвертах адрасы ста двух французскіх пісьменнікаў. Потым паклаў усё ў шуфляду ў маім стале, разам з шасцю блокамі марак.

Наступныя два тыдні я амаль не выходзіў і ўсяго сябе прысвяціў клопату аб злачынстве. Я глядзеўся часам у люстра і з прыемнасцю адзначаў перамены ў сваім абліччы. Вочы ў мяне павялічыліся, яны праглыналі ўвесь твар. Пад акулярамі яны здаваліся чорнымі, мяккімі, і я прымушаў іх круціцца, як дзве планеты. Прыгожыя вочы артыста і забойцы. Але пасля забойства, як я меркаваў, ува мне павінны адбыцца яшчэ глыбейшыя змены. Я некалі бачыў здымкі дзвюх прыгожых дзяўчат, служанак, што забілі і абрабавалі сваіх гаспадынь. Я бачыў іх здымкі да таго і пасля. Да таго — іх твары над гафтаванымі каўнерчыкамі былі падобныя на дзве цнатлівыя кветкі. Ад іх павявала гігіенай і прывабліваю чысцінёй. Валасы былі сціпла завітыя ў аднолькавыя хвалістыя кудзеркі. Але яшчэ болей пераканаўчае, чым завітыя кудзеркі, чым каўнерчыкі і тыповы выгляд, з якім сядзяць на прыёме ў фатографа, было іх сястрынскае падабенства — падабенства настолькі незвычайнае, што ў вочы адразу кідаліся іх крэўныя сувязі і адзіны роднасны корань. Пасля — іх абліччы ўспыхвалі, як пажар. На іх голых шыях ужо ляжаў цень блізкай сякеры. Паўсюль — зморшчыны, жудасныя зморшчыны страху і нянавісці, і глыбокія складкі, як дзіркі ўва плоці, — нібыта па твары прайшоў пазурамі шалёны звер. І вочы, тыя самыя: вялізныя, чорныя, бяздонныя вочы — як у мяне. Але цяпер ужо яны былі непадобныя. На кожнай па-свойму адбіўся ўспамін пра агульнае ліхадзейства. «Калі ўжо такое злачынства, — падумаў я, — дзе найбольшая доля належыць выпадку, здольна так перайначыць гэтыя сіроцкія твары — чаго ж тады можна чакаць ад злачынства, якое цалкам задумана і арганізавана мной?» Яно завалодае мною цалкам і перакроіць ува мне ўсю занадта чалавечую брыдкасць... Злачынства рассякае жыццё таго, хто яго ўтварыў, напалам. Напэўна, бываюць хвіліны, калі здаецца, што лепш адступіць, але яно — тут, у вас за спінай, яно загароджвае дарогу назад, як чорны, бліскучы мінерал.

Мне патрэбна была гадзіна, болей я не прасіў, — адна гадзіна, каб нацешыцца сваім ліхадзействам, каб адчуць яго страшэнны цяжар. І я зраблю ўсё, каб яна ў мяне была: экзекуцыю я вырашыў здзейсніць у самым пачатку вуліцы Адэсы. Я скарыстаюся панікай і паспею ўцячы, пакуль яны будуць падбіраць свае трупы. Дзеля гэтага мне трэба будзе перабегчы на другі бок бульвара Эдгара Кінэ і адразу павярнуць на вуліцу Дэлямбр. Каб дабегчы да дзвярэй свайго дома, мне хопіць трыццаці секунд. Тыя, хто будзе за мною гнацца, будуць у гэты момант яшчэ на бульвары Эдгара Кінэ, яны страцяць мой след, і, каб зноў на яго напасці, ім яўна спатрэбіцца не менш за гадзіну. Я іх буду чакаць у сябе і, як толькі пачую грукат у дзверы, перазараджу рэвальвер і стрэлю сабе ў рот.

Цяпер я дазволіў сабе крыху раскашаваць; я дамовіўся з карчмаром на вуліцы Вавэн, і ён, уранку і ўвечары, пасылаў мне розныя смачныя стравы. Пасыльны званіў, але я не падыходзіў да дзвярэй, і толькі счакаўшы колькі хвілін, крыху адчыняў іх і бачыў пакінуты на пляцоўцы доўгі кош з поўнымі талеркамі, над якімі падымалася пара.

27 кастрычніка, а шостай гадзіне вечара, у мяне заставалася семнаццаць з паловай франкаў. Я ўзяў рэвальвер, пачак з пісьмамі і выйшаў. Дзверы я паклапаціўся не зачыняць, каб пасля, калі зраблю сваю справу, як мага хутчэй вярнуцца дадому. Адчуваў я сябе нядобра: у мяне стылі рукі, у галаве пульсавала кроў і ў вачах свярбела. Я паўзіраўся вакол, убачыў вітрыны, гасцініцу «Эколь», канцылярскую лаўку, дзе звычайна купляў алоўкі, — і нічога не пазнаў. «На якой гэта я вуліцы?» — спытаў я ў сябе. На бульвары Манпарнас быў натоўп. Людзі штурхалі мяне, пынялі, білі локцямі і ўдаралі плячыма. Мяне несла і гайдала чалавечая плынь, але мне не ставала сілы праслізнуць паміж імі. Раптам я, нібы збоку, убачыў сябе ў гэтым натоўпе — я быў такі мізэрны, такі страшэнна самотны. Як бы яны маглі зрабіць мне балюча, каб захацелі! Мне было страшна ад таго, што ў кішэні ў мяне рэвальвер. Мне здавалася, што зараз яны здагадаюцца, што ў мяне там. Яны паглядзяць на мяне строгім вокам і потым, нібы з жартаўлівым абурэннем, скажуць: «Ай-ай-ай... што ж гэта вы...» — і ўчэпяцца сваімі чалавечымі лапамі. Лінчаваць! Яны будуць падкідаць мяне над галовамі, і я буду зноў ападаць ім на рукі, як лялька. Я палічыў, што будзе разумней адкласці выкананне плана на заўтра. Я пайшоў абедаць у кавярню «Пад купалам», што каштавала мне шаснаццаць франкаў восемдзесят. Семдзесят сантымаў, якія ў мяне заставаліся, я выкінуў у ручай.

Цяпер не праходзіць і дня, каб не прыдумвалі новых машын. Але самай дасканалай, самай дзівоснай стала тая, на якой чалавек абляцеў вакол Зямлі, а потым дабраўся і да Месяца. Прыйдзе час, і людзі даляцяць да іншых планет сонечнай сістэмы.

Сёння, у век радыё і тэлебачання, такой навіною не здзівіш нават жыхара самай далёкай глыбінкі. Абуджаная цікавасць да таямніц Сусвету, нібы шостае пачуццё, прымушае людзей прыслухоўвацца да кожнага слова...

І тым не менш усё гэта — рэчы не такія ўжо істотныя. Чалавецтва жыве сваімі спрадвечнымі пачуццямі: любіць жыццё, баіцца смерці, пакутуе ад хвароб...

А каханне... Хто яго зведаў — радуецца свайму шчасцю, а каго яно абмінула — той душыцца ад зайдрасці. Вось так і атрымліваецца, што адваротны бок гэтага магічнага медаля кахання пазначаны нянавісцю...

Такія вось думкі навеяла на мяне адна гісторыя, якую я зараз раскажу.

Калі і ёсць на французскай зямлі глухі, забіты куточак, то гэта, напэўна, Верхняя Авернь, што працягнулася ад Сэн-Флура да Абрака, акурат на граніцы Лазера, Авейрона і Канталя. Гэта шырокае плато, якое знаходзіцца на вышыні 1000-1200 метраў. Доўга супраціўлялася тутэйшае насельніцтва наскокам механізаванай цывілізацыі (чыгунку тут не правялі і па сённяшні дзень). А ўсё ж тым часам мотакасілка замяніла касу, трактар — быкоў, а на змену граблям і вілам з'явілася снопавязалка.

Імклівы час не закрануў толькі адной прафесіі — пстуха, а дакладней — пастуха авечак.

Авечыя статкі ў тутэйшых гаспадароў невялікія — сотня галоў, не болей, і таму справа з выпасам жывёлы ў Аверні так не адладжана, як, скажам, у Правансе. За пастуха тут ідзе той, хто ўжо да іншай работы няздатны. Кожную раніцу ў Аверні можна бачыць, як пажылы згорблены чалавек з сабакам гоніць па вёсцы статак. Старэйшыя авечкі са званочкамі на шыі добра ведаюць дарогу і самі вядуць астатніх на пашу. У руках у пастуха парасон, які яму служыць кульбай, а пры патрэбе абароніць ад спякотлівага сонца ці ад дажджу. У мяшочку схаваны яго полудзень і літр віна. Калі ж гэтага забракуе, то пастух добра ведае, дзе спатоліць смагу: крыніц тут багата!

Работа ў пастуха, вядома, сезонная. Узімку, калі авечкі стаяць у хляве, навошта ён каму патрэбен?! Было б проста неразумна ці, калі хочаце, «нерэнтабельна» плаціць грошы і за сена, і за пастуха, тым больш што зімою гаспадар сам сядзіць дома без работы. Іншая справа летам: авечкі кормяцца бясплатна. Гэта дазваляе зэканоміць сена, запасы якога не бясконцыя, дый жывёла на пашы лепей набірае вагу. Вось за гэта, вядома, пастуху заплаціць варта.

У сярэдзіне кастрычніка пастуховая праца заканчваецца, і ён вяртаецца ў багадзельню. Там ім будзе апекавацца сацыяльная служба, дык клапаціцца ні аб харчах, ні аб даху над галавой яму не давядзецца. Шэсць месяцаў — начлег на сене ў гумне, абед у полі, вячэра ў гаспадара, шэсць месяцаў — багадзельня. Паўгода жыве пастух на волі, дыхае свежым паветрам, п'е крынічную ваду, а паўгода прывыкае да тых сваіх апошніх дзён, калі прыйдуць паралічы ды іншыя хваробы старасці...

Стары Лакасань у свае семдзесят сем гадоў быў яшчэ досыць дужы і рухавы, каб справіцца з авечым статкам. Усё жыццё, пакуль дазвалялі сілы і здароўе, Лакасань працаваў на чужых палетках: араў, баранаваў, сеяў, касіў... А як стукнула яму семдзесят пяць, гаспадары перасталі наймаць яго на работу, і апынуўся стары «каля авечак».

Спачатку ён пачуваў сябе вельмі адзінока, злаваў на людзей і на сябе, але памалу самота і злосць саступілі месца нейкаму новаму пачуццю. Яно ішло ад адчування свабоды, ад таго, што ніхто не паглядае табе ў спіну, ад таго, што ты аддадзены самому сабе і прыродзе, ад таго, што апынуўся ты ва ўлонні поўнага спакою...

Зрэшты, пастух не такі ўжо і адзінокі: у яго ёсць статак, які патрабуе да сябе пэўнай увагі і клопату, ёсць надзейны памочнік — сабака, добрая і разумная істота, якая на ляту ловіць сэнс твайго поклічу ці свісту і ажно дрыжыць ад нецярпення хутчэй кінуцца табе на дапамогу.

Найбольш падабаўся старому Лакасаню час папаўдні. Добра пад'еўшы і запіўшы свой абед, любіў ён прылегчы ў цяньку свайго парасона ды падрамаць, вадаючы, што Перлу (яго сабака) сам пакіруе статкам. Пра што думалася яму ў такія часіны? Пра старасць, пра няхітрую, а ўсё ж такі прыемную цяперашнюю работу, пра смерць... Да смерці Лакасань адносіўся спакойна, без філасофскіх ускладненняў: як-ніяк сякія-такія грошы ў яго ёсць у ашчаднай касе, а гэта будзе добрай падтрымкай, калі ён назаўсёды атабарыцца ў багадзельні. Тады, вядома, нейкую суму можна будзе перадаць манашкам, нагадаўшы, што ім жа пяройдзе і астатак... І ўсё ж не прымала яго душа гэтай змрочнай установы... Зусім іншая справа — зямля, неба, сонца, дождж, жывёла, быкі, авечкі, яго сабака, людзі, гаспадары, манашкі!..

Так жылося і думалася Лакасаню, пакуль не навалілася на яго хвароба.

Дзякаваць богу, здарылася гэта акурат у самы разгар лета. Ён працаваў ужо два гады ў адных і тых гаспадароў, якія даволі памяркоўна абыходзіліся з ім. Што зробіш, у іх свае клопаты, вунь колькі трэба плаціць за машыны, купленыя ў крэдыт. Даводзіцца берагчы кожны франк. А эканомія, як вядома, засушвае чалавечыя пачуцці...

Хворы Лакасань не сумняваўся, што яго завязуць у багадзельню. Але маладая гаспадыня паклала яго ў ложак, дала лякарства, выклікала доктара, даглядала, песціла — словам, рабіла ўсё, нібы была яму за дачку. У старога адзінокага чалавека аж слёзы сыпаліся ад гэтай увагі і пяшчоты, пра якую кожны бацька можа толькі марыць...

Калі Лакасань паправіўся і зноў апынуўся на пашы, ім завалодала адна-адзіная думка... Нават ноччу, прачынаючыся, бачыў ён перед сабой гожую постаць гаспадыні, якая нібыта зноў нахілялася над ім і пыталася: «Ну як, дзядзька Лакасань, як вы сёння сябе адчуваеце? — і тут жа супакойвала: — Нічога, нічога, хутка зноў станеце на ногі, дый доктар казаў вам...»

Пакуль стары папраўляўся, ён еў разам з маладымі гаспадарамі і быў сведкам усіх іх размоў. Моладзь ёсць моладзь, у яе свой размах, свае смелыя планы: падвоіць статак, ператварыць жаўтазелевы папар у квітнеючую лугавіну, купіць тэлевізар, каб бавіць час доўгімі асеннімі і зімовымі вечарамі... Праўда, наконт тэлевізара думкі трохі разышліся. Гаспадыня хацела перш-наперш прыдбаць пральную машыну, але муж ёй запярэчыў і сказаў, што тэлевізар яны будуць глядзець абое, а вось пральная машына будзе служыць толькі ёй адной. «У рэшце рэшт, — стаяў на сваім муж, — мыць бялізну можна і без машыны, а тэлевізар нічым не заменіш. Купім тэлевізар і заадно суседзям пакажам, што мы не лыкам шытыя...»

Словам, пераканаў гаспадар сваю кабету, і спрэчка на тым скончылася. Зрэшты, якая там спрэчка, ды ў такой маладой сям'і, дзе каханне яшчэ рабіла сваю цудатворную справу...

Прайшла зіма. Пачалася вясна, і стары Лакасань зноў з'явіўся на ферме. Трэба было бачыць, з якой пяшчотай пазіраў ён на сваю маладую гаспадыню. І здавалася яму, што вось вярнуўся ён дамоў, да сваёй сям'і пасля доўгага падарожжа... Ды хто гэта бачыў, хто гэта разумеў?.. Ва ўсякім разе ні гаспадар, ні гаспадыня ніякіх перамен у паводзінах старога пастуха не заўважылі.

Між тым сёлета Лакасань быў куды больш гаваркі, чым у мінулыя гады. То ён расказваў пра сябе, то скардзіўся на здароўе, то з гонарам гаварыў пра свой узрост («Як ні лічы, а хутка восемдзесят»)... І аднаго разу, калі гаспадыня была дома адна, ён падышоў да яе і нечакана спытаўся: «Паслухайце, вам праўда хочацца купіць тую пральную машыну?»

Ад нечаканасці ў гаспадыні аж мову адняло. Потым яна схамянулася і, ані не сумняваючыся, што стары вырашыў пажартаваць, гарэзліва адказала: «А як жа, вядома!»

— Калі так, то я дам вам грошай на гэту машыну.

«Жартаваць дык жартаваць», — сказала сабе гаспадыня і з усмешачкай праспявала:

— Ну, калі вы заплаціце, то, можа, я тады сама і выберу...

— Добра. Заўтра паедзем у горад, зойдзем да Ланзака, там і купім вам машыну.

«Вось табе і жартачкі, — не магла даўмецца кабета, — няйначай стары нешта задумаў...»

А пастух тым часам працягваў:

— Ведаеце, я зусім не жартую. Колькі б тая машына ні каштавала, я заплачу за яе. Вы не думайце, грошы ў мяне ёсць, і скажу вам шчыра: не надта мне хочацца, каб яны трапілі ў рукі манашак...

Назаўтра гаспадар павёз жонку і Лакасаня ў горад. Адразу паехалі да крамы Ланзака. Гаспадар застаўся на вуліцы, каб паправіць штосьці ў маторы, а стары пастух з прыгожай гаспадыняй пайшоў у краму.

— Як гэта глянуць на вашы пральныя машыны?

— Адну секунду... Вось, калі ласка, вельмі практычная мадэль... А вось яшчэ адна, працуе ў паўаўтаматычным рэжыме... А гэта, панове, — поўны аўтамат! Вы ўключаеце яе — і ніякіх праблем: машына сама выканае ўсе аперацыі і сама адключыцца...

— Мы, бадай, возьмем вунь тую, — сказала гаспадыня і паказала на самую простую і, напэўна, самую танную мадэль.

З любоўю паглядаў Лакасань на сваю добрую, прыгожую гаспадыню, якая калісьці так старалася вылечыць яго і якая, можа, і сама таго не ўсведамляючы, прымала цяпер яго бацькоўскую ласку...

Стары падышоў да машын, паклаў руку на самую дасканалую, «поўны аўтамат», і ўрачыстым голасам, які не вельмі пасаваў яго ўзросту і становішчу, прамовіў:

— Пан Ланзак, вось гэтая машына няхай будзе маім падарункам даме. Колькі я вам павінен?

Не чакаючы адказу, пастух дастаў з кішэні пачак грошай.

Дамоў вярнуліся з пральнай машынай.

Гаспадар са сваёй кабетай не ведалі што і думаць. Няўжо гэты стары яшчэ мае «нешта наўме»?.. А можа, на старасці год пачаў ужо розум траціць?.. Не можа быць, каб ён адваліў такую суму грошай проста так... А можа, хацеў аддзякаваць?.. Але за што?.. Ну, паклікалі тады доктара, даглядалі, але што тут такога?..

Так і не асвяціўся іх розум ад той думкі, што гэта быў голас шчырага сэрца, голас шчодрай, удзячнай душы!.. Пастух для іх так і застаўся пастухом, а пральная машына, самая дарагая, самая дасканалая, так і засталася падарункам-загадкай.

Партызанам жылося няпроста, калі не сказаць дрэнна. У паўстанцаў, як вядома, няма ніякіх арсеналаў і інтэнданцкіх службаў. Зброю здабываюць сабе самі ў ворага, а харчуюцца чым бог падасць. А «бог» — гэта мясцовае насельніцтва. У ваколіцах Лазера* выконваліся нават фармальнасці: за авечку ці мех бульбы, за сыр ці за каштаны селяніну давалі распіску. Вядома, селянін толькі рабіў выгляд, што верыць гэтай пісаніне. Бо калі ён дапамагаў партызанам, то толькі таму, што спачуваў гэтым галодным хлопцам, якіх ніхто не прымушаў рызыкаваць сваім жыццём. Ды і як можна было верыць гэтаму шматку паперы? А пісалі на чым папала: на старонцы са школьнага сшытка, на газеце, на лістку календара... Пісалі, вядома, алоўкам. Ну, а правапіс... Самі разумееце... Але як бы там ні было, і крадзяжом гэта назваць язык неяк не паварочваўся...

* Лазер — гара ў Цэнтральным масіве.

І вось прыйшоў дзень Вызвалення. Дабрадушны дзядзька па мянушцы Іпаліт, які за час вайны накрэмзаў не адну сотню такіх распісак, атрымаў ад сваякоў з Амерыкі некалькі мільёнаў. На той час сума — велізарная. Нядоўга думаў Іпаліт. Узяў сваю кульбу, закінуў на плечы рэчавы мяшок і пусціўся ў дарогу па знаёмых партызанскіх сцежках...

На кожным хутары не адразу разумеў гаспадар прычыну з'яўлення Іпаліта, доўга корпаўся ў шафе, даставаў пакамечаную паперу на сотню ці дзве кілаграмаў бульбы і, не верачы сваім вачам, атрымліваў адпаведную суму.

Рэчавы мяшок з банкнотамі хутка пусцеў, затое расла як на дражджах торба з распіскамі... Скончыў Іпаліт свой абход, расплаціўся з даўгамі, паехаў у Парыж і падаўся проста ў міністэрства абароны. Доўга хадзіў ён з аднаго аддзела ў другі, пакуль нарэшце не апынуўся ў маленькім утульным кабінеце.

— Вы па якім пытанні? — строга запытаўся ў яго старшы сяржант.

— Ды я вось... наконт распісак партызанскіх...

— На якую суму?

— На тры мільёны.

— Ды вы што? Пры сваім розуме? І не думайце нават! Ні франка, ні су не атрымаеце!..

Калі сяржант трохі супакоіўся, і перастаў крычаць і стукаць па стале, Іпаліт растлумачыў:

— Вы ведаеце, я прынёс вам тры мільёны.

— Што? Ні халеры не разумею! Ану, паўтарыце, што вы сказалі!

— Я аплаціў распіскі на тры мільёны. Можаце праверыць. — І Іпаліт высыпаў распіскі на стол.

Хвіліну-другую ашаломлены сяржант, нібы ў яго адняло мову, глядзеў на стол, завалены распіскамі, і нарэшце прамармытаў:

— Месьё, прашу вас: пабудзьце ў кабінеце!

Потым ён выбег на калідор, і адтуль толькі даносіўся яго голас: «Месьё, прашу ўсіх да мяне! Хутчэй! Прашу!..»

У пакойчык сышліся палкоўнікі, маёры, капітаны, лейтэнанты, сяржанты, капралы...

— Панове! — загаварыў сяржант. — Перад вамі чалавек, які аплаціў партызанскія распіскі на суму тры мільёны франкаў.

Прысутныя, неяк ненатуральна ўсміхаючыся, разглядвалі Іпаліта. Тым часам гаспадар кабінета згарнуў са стала распіскі, і ў урну пасыпаліся абрыўкі газет, старонкі са школьных сшыткаў, лісткі календароў...

Партызан з Лазера аплаціў свой рахунак...

Іх было пяцёра. Пяцёра сынкоў парыжскіх мультымільярдэраў, якія мелі свае капіталы нават за мяжою. Гэта былі шчаслівыя дзеткі, якім лёгка даставаліся аўтамабілі, дзяўчаты ў норкавых футрах... І быў шосты. Сын дробнага службоўца прэфектуры. Бацьку плацілі мала. Заўсёды незадаволены, нічым не прыкметны.

Пяцёра пазнаёміліся з шостым у кавярне літаратараў у багатым парыжскім квартале Сэн-Жэрмен дэ Прэ. І дамовіліся заснаваць штомесячны часопіс «Назад». Як і трэба было думаць, пяцёра ўкладвалі грошы, шосты даваў ідэі.

Сыны мільярдэраў былі добранькія, сумленныя, чысценькія, як золата, да якога бруд не прыліпае. Любілі смяяцца, зрэдку працаваць, і, хоць былі крыху прастадушныя і наіўныя, ім вельмі падабаліся дасціпныя рэчы.

Чытачу не варта ведаць, як іх звалі. Але імя шостага, якое каштавала мала, я назаву. Сына дробнага службоўца звалі Мартэн. Скончыў універсітэт. Філолаг. 23 гады. Насуперак бацькоўскім жаданням не захацеў быць настаўнікам ці рэдактарам у якім-небудзь міністэрстве і, урэшце, нікім такім, каб стаць гонарам сціплай сям'і. Мартэн умеў складна гаварыць, добра валодаў пяром, і ўсё ж было ў яго натуры штосьці сапсаванае. Ад яго адметнага, сухога смеху часта рабілася страшна.

Што ўяўляў сабой першы і адзіны нумар часопіса «Назад»? Пра гэта можна лёгка меркаваць, бегла пазнаёміўшыся з яго зместам. Перадавы артыкул, напісаны Мартэнам, меў загаловак «Даволі рэвалюцыйнай расслабленасці!». Пад кожным з пяці астатніх артыкулаў стаяў подпіс аднаго з сыноў мільярдэраў. Вось загалоўкі іх опусаў: «Няхай бедныя выкручваюцца самі!», «Давайце любіць багатых!», «Масы трэба паставіць на месца!», «Народ — дурань!» і «Вялікі капітал — гэта мы!»

Тут дзеля справядлівасці трэба сказаць, што калі ідэя заснавання часопіса была прынята сынкамі багацеяў без ніякіх пярэчанняў і сумненняў, то пры вызначэнні яго кірунку і характару легкадумнасць пакінула іх: яны доўга спрачаліся, пераглядалі свае пазіцыі, зноў спрачаліся... І праз два тыдні перагавораў мала чаго ўжо не хапала, каб смелая ініцыятыва была пахавана назаўсёды. Але Мартэн быў упарты і непахісны. З хітрасцю, якая, мусіць, была пазычана ў самога д'ябла, ён горача гаварыў пра антыканфармізм, смеласць думкі, свабоду, праўду, шчырасць — словы, згадзіцеся, якія калісьці нарабілі столькі бяды ды і цяпер маглі б збіць з панталыку моладзь, калі б пра яе не клапаціліся. «Перад намі, — падкрэсліваў Мартэн, — сапраўдная місія: вызваліць розум і ачысціць сумленне людзей». Урэшце пяцёрка не толькі здалася, але і шчыра прызнала Мартэнавы погляды сваімі.

На трэці дзень пасля выхаду часопіса ў свет вядомы мільярдэр месьё X. выклікаў да сябе сына. На стале ў яго красаваўся часопіс «Назад». Ён даволі сурова прыняў сына і ўсё ж не ўтрываў, каб у глыбіні душы не расчуліцца, убачыўшы элегантна адзетага сына і ў цудоўным настроі. Бацька пастукаў рукой па часопісе і металічным голасам пачаў:

— Я не пытаюся, ці знаёмы ты з гэтым смеццем, бо тут вялікімі літарамі выстаўлена напаказ тваё прозвішча, якое таксама, і перш-наперш, з'яўляецца маім. Я хачу верыць, што ты ўчыніў гэта праз неразуменне або праз неабдуманасць. Але як ты мог — ты, такі выхаваны хлопчык, такі адукаваны і разумны, ты, хто добра ўсвядоміў, што такое бесклапотнае жыццё і што такое сродкі жыцця, бо ты ж багаты, і вельмі багаты — мільярдэраў сын, як ты мог, пытаюся я, не згарэўшы ад сораму, напісаць артыкул, адна назва якога «Вялікі капітал — гэта мы!» з'яўляецца правакацыяй? І калі б справа была толькі ў назве! Але ж і сам змест выходзіць за ўсялякія межы. Слухай! Чытаю наўгад: «Мы не хочам больш прыкідвацца, што ставімся да пралетарыяту з любоўю. Бо ніякай любові да яго мы не адчуваем...» І далей: «Няхай сацыялісты стараюцца зрабіць бедных жабракамі, няхай, раз ім гэта падабаецца, аднак мы не можам болей цярпець, што сацыялісты перашкаджаюць багатым выкарыстоўваць свае грошы так, як ім хочацца; мы не можам болей цярпець, што багатых прымушаюць па-брацку ўздыхаць...» І яшчэ: «Скончым з гэтай рэвалюцыяй — алібі — алібі хітрых, алібі нягоднікаў, алібі б...!»

Бацька загарнуў часопіс і стукнуў па ім кулаком.

— Ты што, зусім здурнеў? Хіба пра такія рэчы гавораць, га? Ты не адмовішся? А я думаю, што ты ад усяго адрачэшся! Ад усяго і на ўвесь голас! Я думаю, што змагу сказаць нашым таварышам з левых экстрэмістаў, а таксама нашым сябрам з урада і епіскапства, што гэта проста жарт і сэрцам ты заўсёды за народ...

— Ніколі!

Некалькі секунд яны моўчкі глядзелі адзін на аднаго. Бацькаў погляд быў змрочны і пагрозлівы. Раптам сын устаў з крэсла і, расправіўшы грудзі, моцна крыкнуў:

— Далоў Арагона!

Пачуўшы гэта, бедалага-бацька збялеў.

— Мой маленькі хлопчык, — пачаў ён надламаным голасам, — мала таго, што ты напісаў гэтыя жахлівыя рэчы, дык ты яшчэ палохаеш свайго бацьку! Чаго табе яшчэ трэба? Я ж табе кожны месяц даю па шэсцьсот тысяч франкаў на кішэнныя выдаткі. Толькі што купіў на свята новы «Крайслер». Мой маленькі, хіба я калі забараняў табе займацца літаратурай? Наадварот. Я ж бачу, што многія маладыя з багатых сем'яў пішуць. І ты мог бы браць з іх прыклад. Калі я думаю пра Рэвэйо-Пішона з харчовай прамысловасці і шампанскіх вінаў... Яго сын нядаўна выдаў кнігу паэм, і ў іх услаўляюцца рабочыя. Пра гэтую кнігу пісалі самыя перадавыя газеты! Вось дзе шчасце і гонар бацьку! Пачакай, мой хлопчык, падумай, апамятайся! Гэта ж так лёгка размахваць сваім сэрцам і выказваць вялікія пачуцці! І, павер мне, гэта дробязь, якая нічога не каштуе, затое ты заўсёды будзеш у выйгрышы! Заўсёды! Урэшце, чаго я ў цябе прашу? Быць за народ, як і астатнія. Быць рэвалюцыянерам, як і ўсе мы.

— Пра тое, што я напісаў, я падумаў. І так буду думаць заўсёды.

— Ага! Вось ты як! З гэтай хвіліны на кішэнныя выдаткі будзеш мець пяцьдзесят тысяч франкаў. І так будзе, пакуль ты не зменіш сваіх поглядаў. Паўтараю: пяцьдзесят тысяч.

Пяцьдзесят тысяч франкаў — гэта была сума, якую і астатнія мільярдэры (яны дамовіліся папярэдне) вызначылі сваім сынам.

З Мартэнам было крыху іначай. Яго бацька прачытаў вячэрнюю газету, спартыўны штотыднёвік, а на часопіс «Назад» нават не глянуў. Таму і ўцяміць не мог, чаму гэта раптам ад шэфа пасыпаліся на яго папрокі і непрыемнасці. Хвалюючыся за сваё маральнае аблічча і ўвогуле за становішча, ён пачаў капацца ў сваім сумленні. Аднак не знаходзіў нічога такога ні ў сваёй працы, ні ў выяўленні палітычных сімпатый, што магло б так угнявіць кіраўніцтва. А калегі ўхіляліся з ім гаварыць, а пры шэфу нават злосці не хавалі. І ўсё ж адзін з самых старых сяброў растлумачыў яму, чаму так раптам змяніліся да яго адносіны ў прэфектуры. Бацькаў гнеў быў страшны. Вось што ён сказаў свайму сыну:

— Ах ты, нягоднік! Вось як ты плаціш бацьку! Усё жыццё я ўсім ахвяраваў, каб ты выбіўся ў людзі, каб ажаніўся з багатаю нявестаю. А ты! Вось як ты мне аддзячыў! Арганізаваў анархісцкі часопіс! І папісваеш гэтыя брудныя артыкульчыкі! Я — той, каго кіраўніцтва заўсёды ставіла ў прыклад, сёння стаў бацькам адступніка, паганца, пісакі-прайдзісвета, які з гразёю мяшае рэвалюцыю! О, падонак! Вон з маёй хаты — я праклінаю цябе!

Тут пытанне пра кішэнныя выдаткі не ставілася, як, дарэчы, не ставілася яно ніколі і раней. Беспрытульны Мартэн на жыццё меў пяцьсот франкаў, што засталіся ад сціплай зарплаты галоўнага рэдактара часопіса. Урэшце, грошы мала яго турбавалі. Было ў гэтым маладым чалавеку штосьці ад Мефістофеля. Ён лёгка зжываўся з беднасцю і меў у гэтым свеце толькі самыя неўтаймоўныя жаданні, народжаныя злосцю. Злосцю таго, хто думае інакш, гэта значыць «вельмі правільна». Ён ужо памалу забываўся на бацькаў праклён, які ўспрыняў, відаць, занадта лёгка, выйшаў з дому і пакіраваўся ў рэдакцыю свайго часопіса, дзе вырашыў пакуль што пажыць. Рэдакцыя складалася з аднаго пакойчыка, вестыбюля і туалета. Мартэн паслаў на падлозе часопісы, лёг і хутка заснуў. Назаўтра раніцай у 10 гадзін прыйшла сакратарка. Да гэтага часу Мартэн ужо адстукаў на машынцы сем старонак. Ён забыўся праветрыць пакойчык, і дзяўчына, скрывіўшы носік, незадаволена сказала:

— Ну і паветра тут.

Сыны мільярдэраў вельмі любілі гэтую пухленькую бялявую маладую сакратарку. Яе звалі Жынэта. Яна час ад часу сустракалася то з адным, то з другім сынком. Была з імі такая далікатная і тактоўная, што ёй адказвалі ўзаемнасцю і рабілі невялікія падарункі. Мартэн не падараваў ёй нічога. Праўда, з ім Жынэта ніякіх інтымных спраў не вяла, бо лічыла, што ў яго менш таленту, чым у іншых.

Пяцёрка з'явілася ў рэдакцыі апоўдні. Выгляд ва ўсіх прыгнечаны, слова не выцягнеш. Што ж, цяпер, калі ў кожнага было толькі па пяцьдзесят тысяч, сынкі безнадзейна глядзелі на будучыню часопіса і не спадзяваліся нават на выданне другога нумара. Мартэн прабраў сынкоў, падбадзёрыў, даводзячы зноў і зноў, што яны — лідэры антыканфармізму і свабоды.

— За працу! — адрэзаў ён. — За працу ў імя багатых і вялікага капіталу!

Сынкі як быццам зноў акрыялі і, успомніўшы свой колішні энтузіязм, паабяцалі неадкладна ўзяцца за работу.

Мартэн вярнуўся да свайго вялікага артыкула з назвай «Багацейце!», якому, на шчасце, не было суджана з'явіцца ў друку. Гэта быў ёмісты памфлет. Яго аўтар намагаўся (дарэчы, марна) высмеяць высакародныя паводзіны нашай буржуазнай эліты, яе ласку да працоўных і набожнае шанаванне рэвалюцыі. Мартэн цвёрда наважыў перарабляць артыкул столькі, колькі спатрэбіцца, абы дасягнуць ідэальнай формы. Артыкул рос як на дражджах. Цэлы стол быў завалены паперамі. Жынэта не паспявала за ім друкаваць. Почырк у Мартэна быў дрэнны, і ёй часта даводзілася кідаць машынку і ісці да яго ўдакладняць напісанне некаторых слоў. Мартэн злаваў, што яму перашкаджаюць думаць, але на пытанні сакратаркі адказваў і кожны раз абзываў яе то непісьменнай, то адсталай. У адказ на Мартэна сыпалася: «Пачвара ты! Выскачка!» Часам спрэчка ледзь не даходзіла да кулакоў. Аднойчы раніцай пасля такога «дыялогу» Жынэта такі ўляпіла аплявуху Мартэну. Той устаў, каб адпаведным чынам адказаць ёй. І ў гэты момант сонечны прамень асвяціў іх. З ніжняга паверха данеслася джазавая музыка, і, самі таго не чакаючы, яны расталі ў абдымках.

У той самы дзень пасля абеду з'явілася пяцёрка. Мартэн, расчырванелы ад доўгіх пацалункаў, прыняў сваіх кампаньёнаў у поўным замяшанні. Ён папытаўся, ці закончаны іх артыкулы. Аўтары моўчкі глядзелі яму ў вочы. Нарэшце першы заявіў:

— Усё ўзважыўшы, я вырашыў быць за народ.

— Усё ўзважыўшы, — сказаў другі, — я — за рабочых!

— Усё ўзважыўшы, — выпаліў трэці, — я — за абяздоленых!

— Усё ўзважыўшы, — працадзіў чацвёрты, — я — за масы!

— Усё ўзважыўшы, — падагульніў пяты, — я — за рэвалюцыйны дух!

Усяго толькі некалькі дзён не бачыліся сынкі з Мартэнам. Аднак і гэтага ім хапіла, каб з карысцю для сябе падумаць. Акрамя таго, мізэрная сума — пяцьдзесят тысяч франкаў на месяц — памагла ім усвядоміць, што такое беднасць, і яны ўжо насілі ў сабе пачуццё еднасці з абяздоленымі, з працоўнымі класамі, з масамі. Сынкі прызналі і асудзілі свае памылкі. Зноў сталі рэвалюцыянерамі, з чыіх радоў, як правільна казалі бацькі, не варта было і выходзіць.

— Што з вамі робіцца? Вы ўсё-такі не кінеце часопіс? — папытаўся Мартэн.

— Гэта будзе складана, — пачуўся адказ. — Дый часопіса «Назад» больш няма. Хапіла і аднаго нумара. Пакладзены канец гэтаму бруду! І так панасміхаліся з вялікіх ідэй, якія хвалююць сэрца кожнага сумленнага чалавека. І, нарэшце, нашы бацькі маюць рацыю, калі гавораць, што нельга дасягнуць поспеху ў літаратуры, зневажаючы рэвалюцыю. А нам таксама хочацца, каб і пра нас сказалі, што мы — маладыя пісьменнікі вялікага сэрца і шчырай душы. Так што скончана з нашым «Назад» раз і назаўсёды.

— Ну, гэта мы яшчэ пабачым! — сказаў Мартэн. — Я адзін буду выдаваць «Назад»!

— А на якія грошы?

Мартэн запнуўся. Ён увесь час думаў толькі пра змест часопіса і ніколі не цікавіўся матэрыяльным бокам справы. Сынкі заўважылі яго разгубленасць і задаволена пачалі скаліць зубы.. Жынэта вырашыла, што гэта ўжо занадта. Яна пацалавала Мартэна і, павярнуўшыся да пяцёркі, адсекла:

— Грошы мы знойдзем! А вашых нам не трэба! Вы — бяздарныя выскачкі! Вы — пачвары! Ідзіце дадому, і няхай вашы таткі мільярдэры дадуць вам блаславенне!

— Але ж мы дзейнічаем у імя народа, — паспрабавалі пярэчыць сынкі.

— Даволі! У майго любага і ў мяне шмат працы. Марш адгэтуль!

Сынкі былі абражаны ўжо тым, што яна бессаромна, пры іх, пацалавала Мартэна, а яе апошнія нахабныя словы зусім вывелі іх з цярпення.

— Мы ў сябе дома, бо мы плацім за памяшканне, газ і электрычнасць. Так што самі вымятайцеся адсюль і рабіце свой часопіс у іншым месцы!

З болем у сэрцы Мартэн і Жынэта мусілі пакінуць рэдакцыю.

Пасля гэтай расправы сынкі вярнуліся да бацькоў і сціпла расказалі пра тое, што яны толькі што зрабілі масам. Адначасова яны пакляліся быць вернымі справе рэвалюцыйнай будучыні. Да глыбіні душы расчуленыя таты адразу давялі кішэнныя выдаткі сваіх дзетак да васьмісот пяцідзесяці тысяч франкаў на месяц.

Між тым становішча Жынэты і Мартэна было вельмі хісткае. Без падтрымкі, амаль без грошай, ім заставалася спадзявацца толькі на сябе. Праўда, Мартэна гэта зусім не хвалявала. Ён усё думаў пра свой вялікі артыкул, над якім яшчэ трэба было працаваць і працаваць. На шчасце, Жынэта была больш практычная. За тыя некалькі соцень, што ў іх яшчэ заставаліся, яна купіла білет нацыянальнай латарэі і назаўтра ж стала ўладальніцай пяці мільёнаў франкаў. Шчаслівы Мартэн цяпер быў упэўнены, што другі нумар часопіса ўбачыць свет. Але Жынэта думала інакш: абгрунтавана і доказна яна пераканала Мартэна, што пяць мільёнаў — гэта дробязь, і перш чым укладваць значныя сродкі ў такую няпэўную справу, як часопіс,трэба стварыць мацнейшую платформу. І абое заняліся камерцыяй. Спецыялізаваліся на ангельскіх шпільках. Па праўдзе кажучы, Мартэну гэта не надта падабалася, але памалу ён адчуў смак у гэтай справе і ўкладваў у яе ўвесь свой інтэлектуальны запал.

На сённяшні дзень Мартэн і Жынэта — людзі з добрым дастаткам. І, як прадчувала Жынэта, у Мартэна няма ніякага жадання зноў вяртацца да выдання часопіса «Назад». Цяпер Мартэн — за народ, за абяздоленых і, як усе, — рэвалюцыянер. Ён памірыўся з сынкамі мільярдэраў і разам з імі жартуе з лёсу часопіса-нябожчыка. У Мартэна цудоўныя адносіны з палітычнымі коламі. А нядаўна ён купіў сабе новы амерыканскі аўтамабіль за мільён чатырыста тысяч франкаў. І тым не менш Мартэн — чалавек ненадзейны. Даволі часта пасля званых абедаў ці кактэйляў у найлепшых дамах Парыжа ён з гумарам усклікае: «Каб ведалі яны, як я стаўлюся да іх рэвалюцыі!» Ён злосна смяецца, а ў вачах загараецца распусны агеньчык.

Я добра ведаю Мартэна і з нейкай трывогай пытаюся ў сябе, ці не ўчыніць гэты чалавек калі-небудзь спектакля, дзе багацей публічна раскажа пра свае сапраўдныя адносіны да народа. Уявіць гэта цяжка, але...