У афармленні вокладкі выкарыстаны фотаздымак Мэры Э. Батс (Mary A. Butts) са збораў «Tyne & Wear Archives & Museums».

– Баюся, Ўотсан, мне давядзецца з’ехаць, – сказаў Холмс аднойчы раніцай за сняданкам.

– З’ехаць? Куды?

– У Кінгс-Пайланд, што ў Дартмуры*.

Я не здзівіўся. Папраўдзе мяне дзівіла толькі тое, што Холмс дагэтуль яшчэ не быў у самым гушчары гэтай неверагоднай справы, пра якую толькі і гаварылі спрэс па ўсёй Англіі. Дагэтуль цэлы дзень мой кампаньён хадзіў туды-сюды па сваім пакоі, нізка схіліўшы галаву і звёўшы бровы, то набіваючы люльку наймацнейшым чорным тытунём, то выбіваючы яе, няўважлівы да ўсіх маіх пытанняў і заўваг. Свежыя выпускі штодзённых газет ад нашага прадаўца перыёдыкі толькі праглядаліся наўскос і адразу ж адпраўляліся ў стос у куце. І нягледзячы на маўклівасць Холмса, я цудоўна ведаў, пра што ён думае. Была толькі адна нашумелая загадка, якая магла так моцна заняць яго аналітычны розум, – дзіўнае знікненне фаварыта Ўэсэкскага кубка* і трагічнае забойства ягонага трэнера. І калі ўрэшце Холмс абвясціў пра свой намер выправіцца на месца, дзе разыгралася драма, для мяне гэта было чаканай прыемнасцю.

– Я б з радасцю паехаў з вамі, калі не буду замінаць, – сказаў я.

– Дарагі Ўотсан, вы зробіце вялікую ласку, калі складзяце мне кампанію. І, мяркую, вы прабавіце час з карысцю, бо ў справе ёсць дэталі, праз якія гэты выпадак абяцае быць абсалютна ўнікальным. Мы акурат паспяваем на цягнік з Падынгтана, а па дарозе я падрабязней раскажу пра справу. Буду вам абавязаны, калі прыхопіце свой цудоўны палявы бінокль.

Вось так ужо праз гадзіну ці каля таго я сядзеў у вагоне першага класа, які імчаў у Эксэтэр, тым часам як Шэрлак Холмс, чый худы твар аблямоўвала падарожная шапка з вісячымі вушамі*, прагна занурыўся ў пачак свежых газет, якіх накупляў на Падынгтанскім вакзале. Мы даўно прамінулі Рэдынг, калі ён сунуў апошнюю пад сядзенне і прапанаваў мне свой партсігар.

– Едзем з добрай хуткасцю, – сказаў ён, вызірнуўшы ў акно, а потым кінуўшы погляд на гадзіннік, – пяцьдзясят тры з паловай мілі ў гадзіну.

– Я не бачыў чвэрцьмільных слупоў, – сказаў я.

– Я таксама не бачыў. Але тэлеграфныя слупы ўздоўж гэтай лініі стаяць за шэсцьдзесят ярдаў адзін ад аднаго, так што падлічыць нескладана*. Мяркую, вы ведаеце пра гісторыю з забойствам Джона Стрэйкера і знікненнем Срэбнага Месяца?

– Я толькі чытаў тое, што пісалі «Тэлеграф» і «Кронікл»*.

– У такіх справах дэдукцыя служыць інструментам хутчэй для прасейвання інфармацыі, чым для пошуку новых доказаў. Гэтае злачынства настолькі незвычайнае, так дасканала правернутае і закранула такую колькасць людзей, што цяпер мы пакутуем ад незлічонай колькасці дапушчэнняў, здагадак і гіпотэзаў. Складанасць у тым, каб аддзяліць канву фактаў, абсалютна пэўных, бясспрэчных фактаў, ад таго, што наплялі выдумшчыкі і рэпарцёры. І толькі стаўшы на цвёрды грунт праўдзівай інфармацыі, мы можам глядзець, якія зрабіць высновы і якія моманты гэтай загадкі ключавыя. У аўторак вечарам я атрымаў дзве тэлеграмы, адну ад палкоўніка Роса, уладальніка каня, а другую ад інспектара Грэгары, які расследуе справу і запрашае мяне да супрацоўніцтва.

– У аўторак вечарам? – здзівіўся я. – Сёння ж раніца чацвярга. Чаму вы не паехалі ўчора?

– Я схібіў, дарагі Ўотсан, што, баюся, здараецца нашмат часцей, чым думаюць тыя, хто ведае мяне дзякуючы вашым нататкам. Я не мог даць веры таму, што самага знакамітага каня ў Англіі могуць надоўга схаваць, асабліва ў такіх маланаселеных мясцінах, як Дартмур. Учора ўвечары, гадзіна за гадзінай, я чакаў весткі пра тое, што яго знайшлі і што ягоны выкрадальнік і ёсць той, хто забіў Джона Стрэйкера. Але калі надышла яшчэ адна раніца і я пабачыў, што апроч арышту маладога Фіцроя Сімпсана нічога не было зроблена, я зразумеў, што трэба дзейнічаць. Зрэшты, у мяне няма адчування, што ўчорашні дзень змарнаваны.

– У вас з’явілася тэорыя?

– Прынамсі, я атрымаў уяўленне пра галоўныя дэталі справы. Я пералічу вам іх усе, бо нішто так не праясняе гісторыю, як яе пераказ іншаму чалавеку, і наўрад ці я змагу разлічваць на вашую дапамогу, калі не пакажу, адкуль мы пачынаем.

Я адкінуўся на падушкі, папыхкваючы цыгарай, а Холмс, падаўшыся наперад і ўмоўна адзначаючы важныя пункты на левай далоні доўгім тонкім указальным пальцам правай, увёў мяне ў курс справы, дзеля якой распачалося нашае падарожжа.

– Срэбны Месяц, – сказаў ён, – конь ад заводу Ісанаміі* і гэтак жа бліскуча перамагае ў скачках, як ягоны знакаміты продак. Яму ідзе пяты год, і за апошні час адзін за адным ён здабыў усе прызы на іпадроме для палкоўніка Роса, ягонага шчаслівага ўладальніка. Да трагічнага здарэння конь лічыўся першым фаварытам на Кубак Ўэсэкса, на яго ставілі тры да аднаго. Зрэшты, ён быў і галоўным фаварытам наведнікаў скачак і ніколі не расчароўваў іх, так што нават пры такіх нявыгадных каэфіцыентах на яго ставіліся велізарныя грошы. Адпаведна, не выклікае сумневаў тое, што многія людзі былі горача зацікаўленыя ў адсутнасці Срэбнага Месяца на спаборніцтвах у аўторак, калі махне стартавы сцяжок.

Натуральна, што ў Кінгс-Пайланд, дзе знаходзіцца трэніровачная стайня палкоўніка, гэта добра разумелі. Для аховы фаварыта былі зробленыя ўсе захады. Ягоны трэнер Джон Стрэйкер – былы жакей, які выступаў пад колерамі палкоўніка Роса, пакуль не зрабіўся зацяжкім для ўзважвання з сядлом*. Пяць гадоў ён быў на службе ў палкоўніка ў якасці жакея і сем – у якасці трэнера і лічыўся дбайным і сумленным слугой. У падпарадкаванні ён меў трох памочнікаў, бо стайня малая, усяго на чатыры кані. Штоночы адзін з хлопцаў спаў на стайні, а астатнія – на гарышчы. Усе трое – цудоўныя людзі. Джон Стрэйкер быў жанаты і жыў у невялічкай сядзібе за дзвесце ярдаў ад стайняў. Дзяцей не меў, трымаў адну пакаёўку і жыў у дастатку. Вясковая дарога зусім бязлюдная, але прыкладна праз паўмілі на поўнач стаіць група сядзіб, пабудаваных падрадчыкам з Тавістока для камісаваных вайскоўцаў і ўсіх, хто захоча атрымаць асалоду ад чыстага дартмурскага паветра. Сам Тавісток ляжыць за дзве мілі на захад, а на адлегласці таксама ў дзве мілі праз тарфянікі знаходзяцца большыя стайні Мэйплтан лорда Бэкуотэра, якімі распараджаецца Сайлас Браўн. Ва ўсіх астатніх кірунках тарфянікі абсалютна дзікія, там жыве ўсяго некалькі вандроўных цыган. Прыкладна такія былі справы на момант трагедыі.

Тым вечарам з коньмі пазаймаліся і напаілі іх гэтак жа, як звычайна, стайню замкнулі а дзявятай. Два хлопцы пайшлі ў трэнерскі дом, дзе павячэралі на кухні, а трэці, Нэд Хантэр, застаўся на варце. У некалькі хвілін пасля дзявятай гадзіны пакаёўка, Эдыт Бакстэр, панесла на стайні ягоную вячэру, кары з бараніны. Напояў яна не брала, бо на стайню вада праведзеная, а паводле правілаў вартаўнік не мусіць піць нічога іншага. Пакаёўка несла ліхтар, таму што было вельмі цёмна, а сцяжына ішла проста праз тарфянікі.

Эдыт Бакстэр была за трыццаць ярдаў ад стайні, калі з цемры выйшаў нейкі чалавек і папрасіў яе спыніцца. Калі яна падняла ліхтар уверх, то ў яго жоўтым святле ўбачыла, што гэта мужчына прыстойнага выгляду, апрануты ў шэры цвідавы гарнітур і кепку з казырком. На ім былі гамашы, у руцэ ён трымаў цяжкі кій з булдавешкай. Аднак найбольш ёй запомніліся жахлівая бледнасць ягонага твару і тое, як нервова ён трымаўся. Ягоны ўзрост яна ацэньвае як хутчэй да трыццаці, чым больш.

– Скажыце, калі ласка, дзе я? – спытаў ён. – Я ўжо збіраўся легчы спаць на тарфяніках, калі ўбачыў святло вашага ліхтара.

– Вы каля трэніровачнай стайні Кінгс-Пайланд, – адказала яна.

– Нічога сабе! Як пашанцавала! – усклікнуў ён. – Я так разумею, што памочнік конюха спіць тут адзін штоночы. І вы, мабыць, несяце яму вячэру. І празмерны гонар, пэўна ж, не перашкодзіць вам зарабіць на новую сукенку, праўда?

З кішэні камізэлькі ён выцягнуў складзены белы аркуш.

– Проста перадайце хлопцу вось гэта, і зможаце купіць найпрыгажэйшы ўбор з тых, што прадаюцца за грошы.

Ягоная апантанасць напалохала яе, і дзяўчына прабегла да акна, праз якое звычайна перадавала стравы. Яно ўжо было адчыненае, і Хантэр сядзеў унутры за столікам. Дзяўчына пачала была расказваць яму пра здарэнне, але раптам незнаёмец падышоў ізноў.

– Добры вечар, – сказаў ён, зазірнуўшы ў акно, – я хачу перамовіцца з вамі.

Дзяўчына дае слова, што ў гэты момант яна заўважыла куток белага папяровага пакеціка, які ён заціснуў у руцэ.

– Што за справы? – спытаў памочнік конюха.

– Такія справы, якія могуць вам штосьці пакласці ў кішэню, – адказаў незнаёмец. – На Кубак Ўэсэкса ад вас выстаўляюцца два кані – Срэбны Месяц і Баярд. Дайце мне падказку – і не застаняцеся ў пройгрышы. Ці праўда, што нават пасля гандыкапавання* Баярд прайграе першаму на сто ярдаў пры дыстанцыі ў пяць фурлонгаў* і што стайня на гэта ставіць?

– Ага, дык вы адзін з гэтых клятых спекулянтаў*! – крыкнуў хлопец. – Дык я пакажу вам, як цёпла мы іх прымаем у Кінгс-Пайландзе!

Ён ускочыў і пабег праз стайню, каб адчыніць дзверы. Дзяўчына ўцякла ў дом, але калі азірнулася, то ўбачыла, што незнаёмец засунуў галаву ў акно. Тым не менш ужо праз хвіліну, калі Хантэр выскачыў на двор разам з сабакам, незнаёмца ўжо нідзе не было, і нават абабегшы ўсе будынкі вакол, памочнік конюха не змог знайсці ні знаку яго.

– Чакайце, – сказаў я, – калі памочнік конюха выбег з сабакам, то дзверы пакінуў незамкнёнымі?

– Выдатна, Ўотсан, выдатна! – прамармытаў мой кампаньён. – Важнасць гэтага пытання так устурбавала мяне, што ўчора я даслаў тэлеграмай запыт у Дартмур, каб дазнацца праўды. Хлопец замкнуў дзверы, калі выйшаў. А акно, мушу дадаць, было недастаткова вялікае, каб туды змог пралезці чалавек.

Хантэр пачакаў, пакуль вернуцца два астатнія памочнікі конюха, а потым даслаў запіску трэнеру, дзе расказаў пра здарэнне. Стрэйкер быў узрушаны, калі даведаўся пра гэты выпадак, але, падаецца, не ацаніў ягонай важнасці. Тым не менш яго апанавала трывога: місіс Стрэйкер, прачнуўшыся да світання, убачыла, што муж апранаецца. На яе пытанне ён адказаў, што не мог заснуць, бо хвалюецца праз коней і збіраецца пайсці на стайню, каб паглядзець, ці ўсё добра. Яна прасіла яго застацца дома, бо чула, як па шыбах б’е дождж, але нягледзячы на ўгаворы, ён нацягнуў свой вялікі макінтош* і пайшоў.

Місіс Стрэйкер зноў прачнулася а сёмай раніцы і ўбачыла, што муж дагэтуль не вярнуўся. Яна наспех апранулася, паклікала пакаёўку і выправілася на стайню. Дзверы былі адчыненыя, унутры, скруціўшыся на крэсле, ляжаў непрытомны Хантэр, стойла фаварыта было пустое і нідзе не было ягонага трэнера.

Вельмі хутка разбудзілі двух хлопцаў, якія спалі на гарышчы з саламянай сечкай над каморай, дзе захоўвалася збруя. Яны нічога не чулі ўночы, бо абодва спяць вельмі крэпка. Хантэр відавочна быў пад уздзеяннем нейкага моцнага прэпарату, ад яго не было ніякага толку, таму яго пакінулі адсыпацца, а два хлопцы і дзве жанчыны бегалі ўсюды ў пошуках зніклых. Яны ўсё яшчэ спадзяваліся, што трэнер з нейкай прычыны вывеў каня на раннія заняткі, але з узгорка каля дома, адкуль праглядаліся ўсе навакольныя тарфянікі, яны не толькі не ўбачылі зніклага фаварыта, але і заўважылі трывожны знак трагедыі.

На адлегласці дзесьці чвэрці мілі ад стайні на кусце жаўтазелю вісеў макінтош Джона Стрэйкера. Побач у тарфяніках ляжыць місападобная нізіна, вось там і знайшлі цела няшчаснага трэнера. Яго галава была разбітая страшным ударам нейкага цяжкага прадмета, таксама ён быў паранены ў сцягно, доўгі чысты парэз відавочна быў нанесены вельмі вострым інструментам. Пры гэтым было ясна, што Стрэйкер адчайна абараняўся, бо ягоная правая рука сціскала маленькі нож, лязо якога было цалкам у запечанай крыві, у левай жа ён трымаў чырвона-чорную шыйную хустку, якая, паводле сведчанняў пакаёўкі, была на незнаёмцы, які прыходзіў на стайні таго вечару. Хантэр, ачуняўшы, таксама пацвердзіў прыналежнасць шыйнай хусткі незнаёмцу. Гэтаксама ён быў перакананы, што той незнаёмец, стоячы ля акна, пасыпаў нечым ягонае кары з бараніны і такім чынам пазбавіў стайні вартаўніка. Што да зніклага каня, то ў гразі на дне жахлівага яра было багата доказаў таго, што падчас бойкі конь знаходзіўся тамсама. Але з той раніцы яго ніхто не бачыў, і, нягледзячы на абвешчанае вялікае ўзнагароджанне і на тое, што ўсе цыганскія насельнікі Дартмура былі ўцягнутыя ў росшук, ніякіх навінаў пра яго так і не з’явілася. Аналіз жа рэшткаў вячэры вартаўніка стайні паказаў, што яна ўтрымлівала ладную дозу опію ў парашку, у той час як людзі ў доме елі тую ж страву без аніякіх шкодных наступстваў для сябе.

Вось галоўныя акалічнасці справы, калі ачысціць гісторыю ад усіх здагадак і выкласці як найясней. А зараз падсумуем усё, што зрабіла па справе паліцыя.

Інспектар Грэгары, якому даручылі гэтую справу, – надзвычай кампетэнтны супрацоўнік. Калі б ён быў надзелены ўяўленнем, то мог бы дасягнуць вышыняў у прафесіі. Па прыбыцці на месца здарэння ён адразу ж знайшоў і арыштаваў чалавека, на якога натуральна падала падазрэнне. Адшукаць яго было няцяжка, бо ён жыў у адной са згаданых мною сядзіб. Выявілася, што зваць яго Фіцрой Сімпсан. Добра адукаванага чалавека высокага паходжання, яго зацягнула ў багну іпадромных ставак, дзе ён прамантачыў усе свае грошы і жыў без размаху з букмекерскай дзейнасці ў спартыўных клубах Лондана, якая прыносіла сціплыя прыбыткі. Праверка паказала, што ён паставіў каля пяці тысячаў фунтаў супраць фаварыта. Пасля арышту ён сам прызнаўся, што сапраўды хадзіў у Дартмур з надзеяй болей даведацца пра коней Кінгс-Пайланда, а таксама пра каня Дэсбара, другога фаварыта са стайняў Мэйплтана, якога трэніраваў Сайлас Браўн. Ён не адмаўляў, што папярэдняга вечару рабіў усё, пра што кажуць сведкі, але заявіў, што не меў злых намераў і проста хацеў атрымаць інфармацыю з першых рук. Калі яму паказалі ягоную шыйную хустку, ён збляднеў і ніяк не змог патлумачыць, якім чынам яна аказалася ў руцэ забітага. Ягоная мокрая вопратка сведчыла, што ён трапіў пад дождж мінулае ночы, а кій, выраблены ў Пінангу* з пальмавага дрэва, з залітым усярэдзіну свінцом, акурат мог быць тым самым прадметам, якім трэнеру нанеслі жахлівыя пашкоджанні. З іншага боку, гэты чалавек не быў паранены, а кроў на нажы Стрэйкера паказвала, што як найменш адзін з нападнікаў пацярпеў ад яго. Вось такая, калі каротка, гісторыя, Ўотсан, і калі вы зможаце праліць для мяне святло на яе, я буду надзвычай вам удзячны.

Я з вялікай цікавасцю выслухаў усё, што з уласцівым яму ўменнем быць дарэшты зразумелым расказаў Шэрлак Холмс. Нягледзячы на тое, што пра большасць фактаў я ведаў і раней, дагэтуль мне было няясна, што з усяго гэтага найважнейшае і як адно звязанае з іншым.

– Ці магчыма такое, што рэзаную рану Стрэйкер нанёс сабе сам, калі біўся ў канвульсіях, якія наступнічаюць любому мазгавому пашкоджанню? – спытаў я.

– Гэта не толькі магчыма – з вялікай імавернасцю так і здарылася, – адказаў Холмс. – І ў такім выпадку адпадае адзін з галоўных закідаў абвінавачанаму.

– Але я ўсё адно не разумею, якую версію можа высунуць паліцыя.

– Баюся, што якую б версію ні прапанавалі мы, у паліцыі будуць сур’ёзныя пярэчанні. Яны мяркуюць, што Фіцрой Сімпсан, падсыпаўшы вартаўніку наркотык і неяк займеўшы дублікат ключа, адамкнуў дзверы стайні і вывеў каня, каб яго выкрасці. Аброць адсутнічае, так што Сімпсан мусіў надзець яе на яго. Потым, пакінуўшы дзверы адчыненымі, ён павёў каня праз тарфянікі, дзе альбо выпадкова сустрэў трэнера, альбо той дагнаў яго. Далей зразумела. Сімпсан выбівае мазгі трэнеру сваім цяжкім кіем без аніякага пашкоджання ножыкам, якім абараняўся Стрэйкер, а потым заводзіць каня ў сакрэтную схованку, ці, можа быць, конь кінуўся прэч падчас бойкі і цяпер бадзяецца дзесьці на тарфяніках. Так уяўляе сабе карціну паліцыя, і, як бы неверагодна яна ні выглядала, усе астатнія тлумачэнні падаюцца яшчэ больш неверагоднымі. Тым не менш на месцы я збіраюся вельмі хутка спраўдзіць магчымасць такога развіцця падзей, а пакуль не бачу, як мы можам прасунуцца наперад у расследаванні.

Толькі ўвечары мы прыбылі ў мястэчка Тавісток, якое, быццам умбон* велізарнага круглага шчыта, ляжыць ў цэнтры Дартмура*. На станцыі нас чакалі два джэнтльмены. Адзін, высокі бландын з цікаўнымі і пранізлівымі блакітнымі вачыма, барадою і пышнай фрызурай нагадваў ільва. Другі – маленькі нервозны чалавек, вельмі акуратны і франтаваты, у сурдуце, гамашах, з невялікімі дагледжанымі бакенбардамі і ў маноклі. Апошні быў палкоўнік Рос, добра вядомы спартсмен, першы – інспектар Грэгары, дэтэктыў, імя якога хутка набывала вядомасць у Англіі.

– Я так усцешаны вашым прыездам, містэр Холмс, – сказаў палкоўнік. – Інспектар тут зрабіў усё, што можна, але мне хочацца, каб аніводзін камень не застаўся неперавернутым у спробах дашукацца праўды, пакараць забойцу беднага Стрэйкера і знайсці майго каня.

– Нічога новага не высветлілі? – запытаўся Холмс.

– Прыкра казаць, але вельмі мала, – адказаў інспектар. – Нас чакае адкрыты экіпаж, і, паколькі вы несумненна пажадаеце агледзець месца падзей да змяркання, я раскажу вам усё па дарозе.

Ужо праз хвіліну мы сядзелі ў камфартабельным ландо*, якое з тарахценнем імчала нас старасвецкімі вуліцамі дэваншырскага горада. Інспектар Грэгары, захоплены справай, з ахвотай дзяліўся сваімі развагамі, Холмс толькі зрэдку перарываў яго пытаннем ці заўвагай. Палкоўнік Рос адкінуўся на спінку сядзення, скрыжаваўшы рукі на жываце і насунуўшы капялюш на вочы, а я з цікавасцю слухаў размову двух дэтэктываў. Грэгары трымаўся дакладна той тэорыі, што агучыў Холмс у цягніку:

– Сіло зацягваецца вакол Фіцроя Сімпсана, – казаў ён, – і сам я перакананы ў вінаватасці гэтага хлопца. У той жа час прызнаю, што доказы супраць яго толькі ўскосныя і што далейшае расследаванне можа іх разбурыць.

– А што наконт нажа Стрэйкера?

– Мы схіляемся да высновы, што падчас падзення ён параніў сябе сам.

– Мой сябар доктар Ўотсан таксама прапанаваў такую гіпотэзу па дарозе сюды. Калі так, то гэта доказ супраць падазраванага Сімпсана.

– Несумненна. У яго не было ні нажа, ні ранаў. Безумоўна, факты супраць яго. Ён быў вельмі зацікаўлены ў знікненні фаварыта. Хлусіў пад прысягай, што не падсыпаў наркотыку памочніку конюха. Відавочна, што ён выходзіў з дому ў навальніцу; пры ім быў цяжкі кій, а ягоная шыйная хустка знойдзеная ў руцэ забітага. Думаю, мы маем дастаткова доказаў, каб аддаць яго пад суд.

Холмс адмоўна пакруціў галавой.

– Кемлівы адвакат не пакіне ад іх каменя на камені, – сказаў ён. – Навошта Сімпсану выводзіць каня са стайняў, калі ён мог нанесці яму якія-небудзь пашкоджанні проста там? Ці знайшлі ў яго дублікат ключа? Які аптэкар прадаў яму опій у парашку? І яшчэ – дзе ён, чужы для гэтых мясцінаў чалавек, змог схаваць каня, асабліва такога каня? Як, дарэчы, ён сам тлумачыць гісторыю з запіскай, якую хацеў перадаць памочніку конюха праз пакаёўку?

– Гаворыць, што гэта была дзесяціфунтавая банкнота. Адну такую знайшлі ў ягоным кашальку. А астатнія пярэчанні не такія ўжо і непераадольныя, як падаецца. Мясціны ён ведае. Ён двойчы здымаў летні домік у Тавістоку. Опій мог прывезці з Лондана. Скарыстаўшыся ключом, выкінуў яго, бо ўжо не меў у ім патрэбы. Конь можа быць на дне капальні ці ў старой шахце на тарфяніках.

– А пра шыйную хустку што кажа?

– Прызнае ў ёй сваю і сцвярджае, што згубіў яе. Але ў справе з’явілася новая дэталь, якая можа падмацаваць версію пра тое, што са стайні каня вывеў менавіта ён.

Холмс навастрыў вушы.

– Мы знайшлі сляды цыганскага табара, які стаяў за мілю ад месца забойства ў панядзелак ноччу. У аўторак цыгане зняліся з месца. Калі дапусціць, што паміж імі і Сімпсанам была дамоўленасць, ён мог весці да іх каня, калі быў заспеты, і імаверна, што конь цяпер у іх.

– Выглядае праўдападобна.

– Цяпер мы прачэсваем тарфянікі ў пошуках гэтага табару. Таксама я абследаваў кожную стайню і хлеў у Тавістоку ў радыюсе дзесяці міляў.

– Наколькі мне вядома, па суседстве ёсць яшчэ адна стайня?

– Ёсць, і, натуральна, мы не ўпусцілі з-пад увагі гэты факт. Іх конь Дэсбара – другі паводле букмекераў, яго гаспадары натуральна зацікаўленыя ў знікненні фаварыта. Вядома, што трэнер Сайлас Браўн паставіў вельмі шмат на гэтыя спаборніцтвы, а з няшчасным Стрэйкерам адносіны ў яго былі нацягнутыя. Тым не менш падчас агляду суседскай стайні нічога не паказала на датычнасць Сайласа Браўна да здарэння.

– І нічога не лучыць падазраванага Сімпсана са стайняй Мэйплтана?

– Зусім нічога.

Холмс адкінуўся на сядзенне, і размова сціхла. Праз некалькі хвілін наш фурман спыніў экіпаж каля невялікай ахайнай вілы пры дарозе, пабудаванай з чырвонай цэглы і з карнізнымі выступамі ўверсе. На некаторай адлегласці па той бок ад выгулу для коней была відаць надворная пабудова з дахам, выкладзеным шэрай дахоўкай. Ва ўсіх астатніх кірунках слаліся шырокімі хвалямі тарфянішчы, парослыя выцвілай папараццю, якая надавала ім бронзавы колер. Лінія гарызонту перарывалася толькі шпілямі Тавістока і групай будынкаў у заходнім кірунку, якія пэўна былі стайнямі Мэйплтана. Мы ўсе саскочылі на зямлю, за выключэннем Холмса, які працягваў сядзець, адкінуўшыся на спінку, гледзячы ў неба перад сабою, цалкам заглыблены ў свае думкі. Толькі калі я дакрануўся да ягонай рукі, ён рэзка ўзняўся і выйшаў з экіпажа.

– Даруйце, – сказаў ён, звяртаючыся да палкоўніка Роса, які глядзеў на яго крыху здзіўлена, – сплю наяве.

Па бляску ягоных вачэй і прытоенай узбуджанасці я, які добра ведаў ягоныя звычкі, здагадаўся: Холмс намацаў нітачку, што вяла да разгадкі справы, але я не мог зразумець, дзе і як.

– Мабыць, вы хацелі б адразу выправіцца на месца злачынства, містэр Холмс? – спытаў Грэгары.

– Я б лепей застаўся ненадоўга тут, каб праясніць адно-два пытанні. Цела Стрэйкера прынеслі ў дом, наколькі разумею?

– Так, ён ляжыць наверсе. Заўтра будзе дазнанне.

– Ён працаваў на вас некалькі гадоў, так, палкоўнік Рос?

– Я заўжды лічыў яго выдатным слугой.

– Мяркую, вы зрабілі вопіс таго, што было ў ягоных кішэнях падчас смерці, інспектар?

– Усе ягоныя рэчы ў гасцёўні, калі толькі пажадаеце, можаце іх самі агледзець.

– З вялікай ахвотай.

Мы ўсе прайшлі ў пярэдні пакой і сабраліся вакол стала, што стаяў пасярэдзіне. Інспектар адамкнуў маленькую квадратную скрыню і выклаў перад намі набор прадметаў. Там былі скрыначка з васковымі запалкамі*, двухцалевая сальная свечка, брыяравая люлька A.D.P.*, кісет з цюленевай скуры з паловай унцыі тытуню маркі «Кавендыш» буйной нарэзкі, сярэбраны гадзіннік на залатым ланцужку, пяць залатых саверэнаў, алюмініевы каўпачок ад алоўка, некалькі паперак і нож з рукаяткай са слановай косці і вельмі тонка вырабленым нягнуткім лязом з кляймом «Вайс і Ко, Лондан»*.

– Гэта асаблівы нож, – заўважыў Холмс, узяўшы яго са стала і хвіліну пакруціўшы перад вачыма. – Па плямах крыві на ім я мяркую, што гэта той самы, які знайшлі ў забітага ў руцэ. Ўотсан, скажыце, вам жа знаёмая такая рэч?

– Такога кшталту інструмент мы называем катарактальным нажом, – адказаў я.

– Так я і думаў. Вельмі далікатнае лязо, прызначанае для вельмі далікатнай працы. Дзіўна, што яго прыхапілі з сабой на выпадковы шпацыр, улічваючы, што яго складана насіць у кішэні.

– Для перасцярогі на кончык нажа насаджваўся пробкавы кружок, мы знайшлі яго побач з целам, – сказаў інспектар. – Жонка трэнера кажа, што нож ляжаў на туалетным століку і што муж узяў яго адтуль, калі выходзіў з пакоя. Зброя так сабе, але, магчыма, найлепшая, што яму трапілася пад руку на той момант.

– Можа, і так. А што гэта за паперы?

– Тры з іх – аплачаныя рахункі за сена. Адна – ліст з даручэннямі ад палкоўніка Роса. Вось гэтая – рахунак ад мадысткі на трыццаць сем фунтаў і пятнаццаць шылінгаў, выпісаны мадам Лесюр’е, Бонд-стрыт, на імя Ўільяма Дэрбішыра. Місіс Стрэйкер сцвярджае, што яе муж сябраваў з Дэрбішырам, і, бывала, ягоныя лісты адрасаваліся сюды.

– А місіс Дэрбішыр ні ў чым сабе не адмаўляла, – заўважыў Холмс, прагледзеўшы рахунак. – Дваццаць дзве гінеі – даволі шыкоўна за адзін убор*. Зрэшты, здаецца, з гэтага мы больш не даведаемся нічога істотнага і, бадай, можам пайсці да месца забойства.

Калі мы выйшлі з гасцёўні, насустрач нам зрабіла крок спадарыня, што чакала ў калідоры. Яна дакранулася рукой да рукава інспектара. Яе твар быў змораны, худы і неспакойны, пячатка нядаўна перажытага ляжала на ім.

– Вы знайшлі іх? Знайшлі? – задыхаючыся, спытала яна.

– Не, місіс Стрэйкер. Але з Лондана нам на дапамогу прыехаў містэр Холмс, і мы зробім усё, што ў нашых сілах.

– Мы, пэўна, сустракаліся з вамі ў Плімуце на садовай вечарыне некалькі гадоў таму, місіс Стрэйкер? – сказаў Холмс.

– Вы памыляецеся, сэр.

– Ды быць таго не можа! Я мог бы паклясціся. На вас быў серабрысты шаўковы ўбор, аздоблены страусавым пер’ем.

– Я ніколі не мела такой сукенкі, сэр, – адказала жанчына.

– О, значыць, я наблытаў, – сказаў Холмс і, перапрасіўшы, выйшаў за інспектарам на двор. Нядоўгі шпацыр па тарфяніках прывёў нас да ямы, дзе знайшлі цела. На яе беразе рос куст жаўтазелю, на якім тады павіс макінтош.

– Я так разумею, ветру ў той дзень не было, – сказаў Холмс.

– Не было, але быў лівень.

– У такім разе макінтош не здзьмула на куст, яго туды павесілі, – сказаў Холмс.

– Так, ён быў раскладзены зверху.

– Гэта вельмі цікавая акалічнасць. Я бачу, што зямля даволі ўтаптаная. Без сумневу, з ночы панядзелка тут прайшлося шмат ног.

– Збоку там ляжыць посцілка, мы ўсе стаялі на ёй.

– Цудоўна.

– У мяне ў торбе адзін з ботаў, якія былі на Стрэйкеру, чаравік Фіцроя Сімпсана і злепак падковы Срэбнага Месяца.

– Мой дарагі інспектар, вы проста пераўзышлі сябе!

Холмс узяў торбу і, спусціўшыся ў нізіну, падцягнуў посцілку бліжэй да цэнтра. Расцягнуўшыся на ёй і падпёршы рукамі падбароддзе, Холмс уважліва абследаваў утаптаны бруд перад сабой.

– Ага! – раптам сказаў ён. – А гэта што?

Гэта была абгарэлая васковая запалка, настолькі брудная, што спачатку падалася проста трэсачкай.

– Не разумею, як я мог праглядзець яе, – з прыкрасцю сказаў інспектар.

– Яна была нябачная ў брудзе. Я заўважыў яе толькі таму, што шукаў.

– Што?! Вы спадзяваліся знайсці яе?

– Я дапускаў такое.

Холмс па чарзе павыцягваў абутак з торбы, параўноўваючы малюнак падэшваў з адбіткамі ў брудзе*. Потым вылез з яміны і пачаў поўзаць у папараці і хмызах.

– Баюся, што слядоў болей няма, – сказаў інспектар. – Я вельмі пільна праверыў грунт вакол у радыюсе ста ярдаў.

– Вашая праўда! – сказаў Холмс, падымаючыся. – Было б дзёрзкасцю рабіць гэта зноў пасля таго, што вы сказалі. Але мне хацелася б прагуляцца па тарфяніках да змяркання, каб ведаць, што рабіць заўтра, і бадай я пакладу ў кішэню гэтую падкову на ўдачу.

Палкоўнік Рос, які выказваў пэўнае нецярпенне, калі мой кампаньён маўкліва і сістэматычна даследаваў месца забойства, паглядзеў на гадзіннік.

– Я запрашаю вас вярнуцца разам са мною, інспектар, – сказаў ён. – Ёсць штосьці, пра што я хацеў параіцца з вамі, асабліва наконт таго, ці не змушае нас абавязак перад публікай прыбраць імя каня са спіса прэтэндэнтаў на кубак.

– Ні ў якім разе, – рашуча запярэчыў Холмс. – Лічу, што яго трэба пакінуць у спісе.

Палкоўнік кіўнуў.

– Я вельмі рады пачуць вашае меркаванне, сэр, – сказаў ён. – Пасля шпацыру вы знойдзеце нас у доме спачылага Стрэйкера, і мы можам разам паехаць у Тавісток.

Яны з інспектарам павярнулі назад, а мы з Холмсам марудна пайшлі паўз тарфянікі. Сонца ўжо сядала за стайнямі Мэйплтана, і разлеглую пакацістую раўніну перад намі вечаровае святло фарбавала ў залаты колер, які пераходзіў у глыбокі ружова-буры там, дзе промні краналі выцвілую папараць і цярноўнік. Але ўрачыстая маляўнічасць пейзажу не займала майго кампаньёна, заглыбленага ў думкі.

– Можна зрабіць і так, Ўотсан, – сказаў ён нарэшце. – Мы пакуль пакінем пытанне пра тое, хто забіў Джона Стрэйкера, і засяродзімся на тым, што здарылася з канём. Калі ўявіць, што ён вырваўся падчас альбо пасля трагедыі, куды ён мог падзецца? Конь – стаднае стварэнне. Калі б ён застаўся адзін, інстынкты падштурхнулі б яго альбо вярнуцца ў Кінгс-Пайланд, альбо пайсці ў Мэйплтан. Як ён можа бадзяцца па тарфяніках? Яго дакладна заўважылі б да гэтага часу. І чаму яго мусілі выкрадаць цыгане? Гэтыя людзі заўжды трымаюцца як найдалей ад непрыемнасцяў, бо не хочуць, каб да іх дачапілася паліцыя. Няма і спадзеву, што яны змаглі б прадаць такога каня. Гэта вельмі рызыкоўна, і нічога б яны за яго не атрымалі. Гэта абсалютна відавочна.

– Тады дзе ён?

– Я ўжо казаў, што ён, мусіць, пайшоў у Кінгс-Пайланд альбо Мэйплтан. Ён не ў Кінгс-Пайландзе, адпаведна, ён у Мэйплтане. Давайце возьмем гэта за працоўную гіпотэзу і паглядзім, куды яна нас прывядзе. Тут тарфянікі, як адзначаў інспектар, вельмі цвёрдыя і сухія. Але бліжэй да Мэйплтана яны паніжаюцца. Вы можаце бачыць адсюль, што там ідзе працяглая лагчына, у якой мусіла быць вельмі мокра ў панядзелак ноччу. Калі нашыя развагі правільныя, конь там праходзіў, і менавіта там нам трэба пашукаць ягоны след.

Падчас гэтай гутаркі мы ішлі даволі бадзёра і праз колькі хвілін ужо дабраліся да згаданай лагчыны. На просьбу Холмса я пакрочыў правым яе берагам, а Холмс – левым, але не паспеў я прайсці і пяцідзесяці крокаў, як пачуў ягоны вокліч і ўбачыў, як ён мне махае. У мяккай глебе перад ім быў вельмі добра бачны след каня, і ён дакладна супадаў з падковай, выцягнутай з кішэні.

– Вось яна, моц уяўлення ў дзеянні, – сказаў Холмс. – Гэта адзіная якасць, якой бракуе Грэгары. Мы ўявілі, як маглі б развівацца падзеі, дзейнічалі адпаведна сваёй версіі і ўрэшце атрымалі ёй пацверджанне*. Давайце ж працягнем.

Мы перайшлі багністае дно і яшчэ прыкладна чвэрць мілі крочылі па сухім цвёрдым торфе. Калі зямля чарговым разам пайшла ўніз, мы зноў натрапілі на сляды. Потым яшчэ раз згубілі іх, каб знайсці наступныя даволі блізка ад Мэйплтана. Першы іх убачыў Холмс, і калі ён паказваў туды, ягоны твар быў азораны трыюмфам. Побач з адбіткам конскага капыта ішоў чалавечы след.

– Раней конь быў адзін! – усклікнуў я.

– Менавіта. Раней ён быў адзін. Ага, а што гэта? Двайны след рэзка павярнуў у кірунку Кінгс-Пайланда. Холмс прысвіснуў, і мы абодва скіраваліся назад. Увага Холмса цалкам была занятая следам, калі раптам я, кінуўшы выпадковы позірк убок, на сваё здзіўленне ўбачыў той самы двайны след, які ішоў у адваротным напрамку.

– Бал на ваш рахунак, Ўотсан, – сказаў Холмс, калі я паказаў яму гэта. – Вы скарацілі нашую дарогу, а то давялося б ісці назад па ўласных слядах. Давайце пройдзем гэтым адваротным следам.

І нам не давялося ісці доўга. След скончыўся асфальтавым пакрыццём, якое прывяло нас да стайняў Мэйплтана. Калі мы падышлі, нам насустрач выбег грум.

– Гэй, нам не трэба, каб тут бадзяліся ўсякія! – гыркнуў ён.

– У мяне толькі адно пытанне, – сказаў Холмс, засунуўшы ўказальны і вялікі пальцы ў кішэню камізэлькі. – Ці не будзе зарана, калі я зайду да вашага начальніка Сайласа Браўна заўтра а пятай раніцы?

– Барані вас Божа, сэр, натуральна, у гэты час ён будзе на працы, бо прачынаецца раней за ўсіх. Але вунь ён ідзе, сэр, і сам зможа адказаць на вашыя пытанні. Не, сэр, не, калі ён пабачыць, што я бяру ў вас грошы, гэта будзе каштаваць мне месца. З вашай ласкі, пазней.

Шэрлак Холмс схаваў назад паўкроны, выцягнутыя з кішэні, а з брамы выйшаў пажылы і злосны на выгляд мужчына з бізуном у руцэ.

– Гэта што такое, Даўсан?! – крыкнуў ён. – Ніякіх плётак! Ідзі займіся справай! А вы хто такія? Якой халеры вам трэба?

– Дзесяціхвіліннай размовы з вамі, мой дарагі сэр, – сказаў Холмс найлагоднейшым голасам.

– Мне няма часу разводзіць антымоніі з рознымі лайдакамі. Нам тут прыхадняў не трэба. Ідзіце пакуль цэлыя, а не – дык вашыя пяткі паспытаюць зубоў нашага сабакі.

Холмс нахіліўся і нешта шапнуў трэнеру на вуха. Той скалануўся і пабарвавеў да макаўкі.

– Хлусня! – зароў ён. – Несусветная хлусня!

– Вельмі добра. Мы будзем спрачацца пра гэта тут, каб усе чулі, ці пагаворым у вашай гасцёўні?

– О, заходзьце, калі хочаце. Холмс усміхнуўся.

– Вам не давядзецца чакаць болей за некалькі хвілін, Ўотсан, – сказаў ён. – Містэр Браўн, цяпер я цалкам у вашым распараджэнні.

Прайшло дваццаць хвілін. Чырвань паблякла, і ўсё агарнулася шэрасцю, калі Холмс і трэнер з’явіліся зноў. Ніколі не бачыў я ў чалавеку такой перамены, якая адбылася з Сайласам Браўнам за такі кароткі час. Ягоны твар зрабіўся попельна-белым, на ілбе блішчэлі кроплі поту, а рукі трэсліся, ад чаго бізун хадзіў ходырам, быццам галінка на ветры. Ягоныя грубасць і хамства зніклі, і ён трусіў за маім кампаньёнам, нібы сабака за гаспадаром.

– Усё будзе зроблена так, як вы сказалі. Я ўсё зраблю, – пераконваў ён.

– Памылак быць не мусіць, – адказаў Холмс, азірнуўшыся на яго.

Той здрыгануўся, прачытаўшы пагрозу ў вачах майго сябра.

– О не, памылак не будзе. Я дастаўлю яго туды. Выгляд вярнуць ранейшы?

Холмс крыху падумаў і разрагатаўся.

– Не, не трэба, – сказаў ён. – Я вам напішу. І ніякіх фокусаў, бо вы ведаеце…

– О, вы можаце разлічваць на мяне, сэр, я не падвяду!

– Пэўна, што не. Добра, заўтра я звяжуся з вамі. Холмс павярнуўся да яго спінай, не зважаючы на пададзеную дрыготкую руку, і мы рушылі назад у КінгсПайланд.

– Рэдка даводзіцца сустракаць настолькі арганічнае спалучэнне грубіяна, баязліўца і шэльмы, як гэты распарадчык Сайлас Браўн, – заўважыў Холмс па дарозе.

– Дык конь у яго?

– Ён спрабаваў вырашыць справу пагрозамі, але я так дакладна апісаў яму ягоныя дзеянні той раніцай, што ён падумаў, нібыта я назіраў за ім. Вы ж прыкмецілі, што мыскі ягоных ботаў дакладна такія ж квадратныя, як у адбіткаў на зямлі. І зноў жа, ніхто з ягоных падначаленых не адважыўся б пайсці на такую справу. Я расказаў яму, як, згодна са сваёй завядзёнкай, ён прачнуўся самы першы на золку і сустрэў чужога каня, што ішоў па тарфяніках. Як, наблізіўшыся, быў агаломшаны тым, што гэта Срэбны Месяц – ён пазнаў яго па белым лобе, праз які той і атрымаў сваю мянушку. Лёс прывёў у ягоныя рукі фаварыта, адзінага, хто мог абскакаць каня, на якога Сайлас Браўн паставіў усе свае грошы. Потым я апісаў, што першым ягоным парывам было адвесці каня назад у Кінгс-Пайланд, але д’ябал нашаптаў яму на вуха, што жывёліну можна схаваць да канца спаборніцтваў, і ён павёў яго да сябе ў Мэйплтан і дагэтуль трымае там. Пасля майго расказу ён ужо думаў толькі пра тое, як уратаваць сваю скуру.

– Але ж стайні абшукалі!

– О, такі стары знаўца коней і махляр ведаў, як замесці сляды.

– Але хіба вы не баіцеся пакідаць каня тут, ведаючы, што ў інтарэсах Сайласа Браўна як-небудзь нашкодзіць яму?

– Мой дарагі сябра, ён будзе берагчы каня як зрэнку вока. Бо ведае, што гэта ягоны адзіны шанец на літасць.

– Палкоўнік Рос не падаўся мне чалавекам, здольным на літасць.

– Ад палкоўніка Роса тут нічога не залежыць. Я датрымліваюся ўласных метадаў і кажу так многа ці так мала, як пажадаю. У гэтым перавагі неафіцыйнай працы. Не ведаю, ці заўважылі вы, Ўотсан, але палкоўнік трымаўся са мной, мякка кажучы, пагардліва. І я збіраюся крыху пазабавіцца за ягоны рахунак. Нічога не кажыце яму пра каня.

– Безумоўна, толькі з вашай згоды.

– І, натуральна, усё гэта малаважна ў параўнанні з пытаннем аб тым, хто забіў Джона Стрэйкера.

– І вы зоймецеся гэтым?

– Якраз наадварот. Сёння мы з вамі едзем назад у Лондан начным цягніком.

Гэтыя словы сябра мяне проста агаломшылі. Мы прабылі ў Дэваншыры ўсяго некалькі гадзін, і тое, што ён кідае расследаванне, пачатае так бліскуча, было для мяне неспасцігальным. Больш я не змог выцягнуць з яго ні слова, пакуль мы не дайшлі да трэнерскага дома. Палкоўнік і інспектар чакалі нас у гасцёўні.

– Мы з сябрам вяртаемся ў горад начным экспрэсам, – заявіў Холмс. – Мы чароўна надыхаліся чысцюткім дартмурскім паветрам.

Вочы інспектара акругліліся, а вусны палкоўніка расплыліся ва ўхмылцы.

– Дык вы ўжо не спадзеяцеся арыштаваць забойцу беднага Стрэйкера? – спытаў ён.

Холмс пацепнуў плячыма.

– Відавочна, тут ёсць сур’ёзныя перашкоды, – адказаў ён. – Але я, тым не менш, не пераставаў бы спадзявацца на тое, што ваш конь возьме ўдзел у спаборніцтвах у аўторак, і настойліва вас прашу трымаць жакея напагатове. Магу я папрасіць у вас фотакартку містэра Джона Стрэйкера?

Інспектар дастаў адну з канверта і перадаў яму.

– Дарагі Грэгары, вы проста прадбачыце ўсе мае жаданні. А зараз, калі ласка, пачакайце хвілінку, мне трэба аб чымсьці спытаць пакаёўку.

– Сказаць начыстую, ваш лонданскі кансультант мяне зусім расчараваў, – прызнаўся палкоўнік Рос, як толькі мой сябар выйшаў з пакоя. – Я не бачу, каб мы хоць як прасунуліся з яго прыездам.

– Прынамсі, у вас ёсць ягоная ўпэўненасць, што конь будзе ўдзельнічаць у скачках, – сказаў я.

– Так, у мяне ёсць ягоная ўпэўненасць, – адказаў палкоўнік, паціснуўшы плячыма, – але лепш бы ў мяне быў конь.

Я толькі збіраўся сказаць што-небудзь у абарону свайго сябра, як той зноў увайшоў у пакой.

– Ну што ж, джэнтльмены, – сказаў ён. – Я зусім гатовы ехаць у Тавісток.

Калі мы сядалі ў экіпаж, дзверы для нас прытрымліваў адзін з памочнікаў конюха. Раптоўна Холмсу прыйшла, відаць, у галаву нейкая ідэя, бо ён нахіліўся і дакрануўся да рукава хлопца.

– Вы трымаеце некалькі авечак у загоне, – сказаў ён, – а хто іх даглядае?

– Я, сэр.

– З імі не здаралася нічога дзіўнага апошнім часам?

– Не знаю, ці гэта варта згадкі, але тры з іх нядаўна пачалі кульгаць, сэр.

Я ўбачыў, што Холмса вельмі ўсцешыў гэты адказ, бо ён задаволена хмыкнуў і пацёр далоні.

– Трапны стрэл наўздагад, амаль наўздагад, – пахваліўся ён, сціснуўшы маё плячо. – Грэгары, настойліва звяртаю вашую ўвагу на гэтую ўнікальную эпідэмію сярод авечак. Ну што ж, фурман, паехалі!

У палкоўніка Роса на твары адлюстроўваўся скепсіс у дачыненні да здольнасцяў майго кампаньёна, але па выглядзе інспектара я бачыў, што заўвага Холмса яго вельмі зацікавіла.

– Вы лічыце, гэта важна? – спытаў Грэгары.

– Надзвычайна.

– Ёсць яшчэ штосьці, на што вы раілі б мне звярнуць увагу?

– На тое, як цікава паводзіўся сабака ўночы.

– Але сабака нічога не рабіў уночы.

– Вось гэта і цікава, – адказаў Шэрлак Холмс.

Праз чатыры дні мы з Холмсам зноў сядзелі ў цягніку на Ўінчэстэр, каб трапіць на скачкі за Кубак Ўэсэкса. Палкоўнік Рос, як мы дамаўляліся, сустрэў нас ля вакзала, і ў ягоным прыватным экіпажы мы выправіліся за горад на іпадром. Палкоўнік ехаў з нахмураным тварам і трымаўся больш чым холадна.

– Майго каня так і няма, – сказаў ён.

– Я мяркую, вы ж пазнаеце яго, калі ўбачыце? Тут палкоўнік узлаваўся.

– Я наведваю скачкі дваццаць гадоў, і ніколі раней мне не задавалі такога пытання, – сказаў ён. – Срэбнага Месяца пазнае і дзіця, у яго белая пляма на лобе і пярэстая правая пярэдняя нага.

– І якія стаўкі?

– Гэта самае цікавае. Учора можна было атрымаць пятнаццаць да аднаго, але каэфіцыент увесь час зніжаўся, і цяпер можна паставіць хіба што тры да аднаго.

– Хм! – сказаў Холмс. – Хтосьці штосьці ведае, гэта ясна.

Калі экіпаж спыніўся ля агароджы трыбунаў, я паглядзеў у запрашальную картку, каб прачытаць спіс удзельнікаў.

«Кубак Ўэсэкса, – было там напісана – 50 cаверэнаў падпісных*, дадаткова 1000 саверэнаў за першае месца, для чатырохі пяцігодак. Другое месца – 300 фунтаў, трэцяе – 200. Новы скакавы круг (1 міля, 5 фурлонгаў).

1. Арап, уладальнік – містэр Хіт Ньютан. Чырвоны шлем, светла-карычневы камзол.

2. Барацьбіт, уладальнік – палкоўнік Ўордлаў. Ружовы шлем, блакітны з чорным камзол.

3. Дэсбара, уладальнік – лорд Бэкуотэр. Жоўты шлем і рукавы.

4. Срэбны Месяц, уладальнік – палкоўнік Рос. Чорны шлем, чырвоны камзол.

5. Ірыда, уладальнік – герцаг Балмарал. Жоўтыя і чорныя палосы.

6. Сугней, уладальнік – лорд Сінглфард. Ліловы шлем, чорныя рукавы».

– Мы знялі са старту нашага другога каня і даверыліся вашаму слову, – сказаў палкоўнік. – Што? Як такое можа быць? Срэбны Месяц – фаварыт?

– Пяць да чатырох на Срэбнага Месяца! – раўлі трыбуны. – Пяць да чатырох на Срэбнага Месяца! Пяць да пятнаццаці на Дэсбара! Пяць да чатырох на ўсіх!

– Ужо ўзнялі нумары! – крыкнуў я. – На месцы ўсе шасцёра!

– Усе шасцёра? Значыць, і мой конь бяжыць! – усхвалявана выгукнуў палкоўнік. – Але я не бачу яго. Маіх колераў яшчэ не было.

– Пяцёра ўжо выйшлі. Зараз, мусіць, будзе і ён.

На гэтых маіх словах магутны гняды конь вылецеў з загона і галопам прайшоўся міма нас, несучы на спіне жакея ў добра вядомых усім чорным і чырвоным колерах палкоўніка.

– Гэта не мой конь! – крыкнуў уладальнік. – У гэтага звера нідзе няма белай поўсці. Што вы зрабілі, містэр Холмс?

– Ну-ну, давайце паглядзім, як ён справіцца, – бесклапотна адказаў мой сябар.

Некалькі хвілін ён глядзеў у мой бінокль.

– Хораша! Цудоўны старт! – выгукнуў ён раптам. – Зараз яны ідуць на паварот!

З нашага экіпажа ўсё было выдатна бачна, калі яны выйшлі на прамую. Шэсць коней ішлі так шчыльна, што іх можна было ўсіх разам накрыць адным дываном, але напаўдарозе жоўтыя колеры Мэйплтана вырваліся наперад. Аднак яшчэ да таго як яны дайшлі да нас, Дэсбара здаў, і конь палкоўніка, рэзка вырваўшыся наперад, перасек фінішную лінію на добрыя шэсць корпусаў раней за суперніка, трэцяй з вялікім адрывам прыйшла Ірыда герцага Балмарала.

– У любым разе, я перамог, – выдыхнуў палкоўнік, правёўшы далонню па заплюшчаных вачах. – Але прызнаю, я зусім нічога не разумею. Вам не падаецца, што вы занадта доўга не раскрывалі вашую таямніцу, містэр Холмс?

– Вядома, палкоўнік, вы пра ўсё дазнаецеся. Давайце выйдзем і паглядзім на каня разам… Вось ён, – сказаў мой сябар, калі мы ўвайшлі ў загон, куды дапускаліся толькі ўладальнікі і іх сябры. – Вам трэба толькі працерці ягоныя лоб і нагу вінным спіртам, і вы ўбачыце, што гэта ўсё той жа Срэбны Месяц.

– У мяне няма словаў!

– Я знайшоў яго ў руках махляра і ўзяў на сябе смеласць пакінуць у такім выглядзе, як яго даставілі.

– Дарагі сэр, вы здзейснілі цуд. Конь выглядае вельмі здаровым і моцным. Ніколі ў жыцці ён яшчэ не выйграваў так прыгожа. Я прыношу вам тысячу прабачэнняў за свае сумневы ў вашых здольнасцях. Вы зрабілі мне вялікую ласку, знайшоўшы майго каня. І я буду абавязаны вам яшчэ больш, калі вы зможаце знайсці забойцу Джона Стрэйкера.

– Я ўжо знайшоў, – ціха адказаў Холмс. Палкоўнік і я агаломшана глядзелі на яго.

– Вы знайшлі яго? І дзе ж ён?!

– Ён тут.

– Тут! Дзе?

– Я стаю побач з ім.

Абураны палкоўнік пабарвавеў.

– Я разумею, што многім абавязаны вам, містэр Холмс, – сказаў ён, – але мушу сказаць, што гэтая заўвага – альбо вельмі дрэнны жарт, альбо абраза.

Шэрлак Холмс засмяяўся.

– Запэўніваю вас, палкоўнік, я не меў на ўвазе, што злачынства ўчынілі вы, – сказаў ён. – Сапраўдны забойца знаходзіцца за вашай спінай.

Ён зрабіў некалькі крокаў наперад і паклаў руку на глянцавую шыю скакуна.

– Конь?! – выгукнулі мы з палкоўнікам у адзін голас.

– Менавіта, конь. І ягоную віну можа змякчыць тое, што ён зрабіў гэта абараняючыся і што Джон Стрэйкер быў чалавекам, зусім не вартым вашага даверу. Але я чую званок і, паколькі спадзяюся на невялікі выйгрыш у наступным забегу, адкладу доўгія тлумачэнні на пазнейшы час.

На той вечар у нас былі заказаныя месцы ў пульманаўскі вагон*, бо мы спяшаліся ў Лондан, і мне думаецца, што зваротная дарога праляцела незаўважна і для палкоўніка Роса, і для мяне, бо мы прагна слухалі расказ майго кампаньёна пра падзеі, якія здарыліся на трэніровачных стайнях у Дартмуры ў панядзелак ноччу, і пра зачэпкі, якія дапамаглі Шэрлаку Холмсу раскрыць справу.

– Трэба прызнаць, – казаў ён, – што ўсе тэорыі, якія я выбудаваў, грунтуючыся на газетных рэпартажах, аказаліся памылковымі. Але там былі важныя дэталі, якія, на жаль, танулі ў завялікай колькасці другаснай інфармацыі. Я прыехаў у Дэваншыр, перакананы, што Фіцрой Сімпсан сапраўды вінаваты, хаця, натуральна, бачыў, што доказаў супраць яго ні ў якім разе не дастаткова. Якраз у экіпажы, калі мы пад’ехалі да дома трэнера, я зразумеў, як шмат значыла кары з бараніны. Вы, мусіць, памятаеце, што я быў засяроджаны на сваіх думках і застаўся сядзець у экіпажы, калі вы ўсе выйшлі. Я не мог даць сабе веры – як я мог праглядзець такі відавочны ключ да развязкі?

– Прызнаюся, – сказаў палкоўнік, – што не магу спасцігнуць, як нам дапамагае бараніна.

– Гэта было першае звяно ў ланцугу маіх дэдуктыўных развагаў. Парашковы опій не прэсны. Смак не такі ўжо брыдкі, але яго можна адчуць. Калі яго падмяшаць у звычайную страву, яго дакладна заўважаць і, хутчэй за ўсё, болей есці не будуць. А вось кары дакладна замаскіруе гэты смак. Фіцрой Сімпсан, чужы чалавек у доме, ніяк не мог арганізаваць прыгатаванне кары тым вечарам, і зусім неверагодна, што страву, якая магла б адбіць падазроны смак, абсалютна выпадкова падалі на вячэру акурат тады, калі ён завітаў з парашковым опіем. Гэтага быць не можа. Таму Сімпсан выключаецца з падазраваных, а нашую ўвагу займаюць Стрэйкер і ягоная жонка, адзіныя людзі, якія маглі б выбраць кары з бараніны на вячэру тым днём. Опій дадалі пасля таго, як порцыю адклалі для памочніка конюха, бо астатнія елі на вячэру тое ж самае без шкодных наступстваў. Хто з іх мог падсыпаць парашок так, каб не заўважыла пакаёўка?

Каб адказаць на гэтае пытанне, варта звярнуць увагу на красамоўнае маўчанне сабакі, бо з адной правільнай высновы нязменна вынікае іншая. З гісторыі пра з’яўленне Сімпсана вядома, што на стайнях трымалі сабаку. Але калі нехта зайшоў і вывеў каня, сабака не забрахаў і не разбудзіў двух памочнікаў на гарышчы. Відавочна, апоўначы завітваў нехта, каго ён добра ведаў.

Я быў ужо ўпэўнены ці амаль упэўнены, што менавіта Джон Стрэйкер прыйшоў на стайні ў глухую ноч і вывеў Срэбнага Месяца. З якой мэтай? Відавочна, з несумленнай, інакш навошта яму было труціць свайго ўласнага памочніка? І ўсё ж я не зусім разумеў прычыны. І да гэтага здарэння бывала такое, што трэнеры праз агентаў ставілі велізарныя сумы грошай супраць сваіх коней, а потым з дапамогай нейкага махлярства перашкаджалі ім выйграць. Часам каня прытрымліваў жакей. Часам падман быў больш тонкі і надзейны. Але што ж тут? Я спадзяваўся, што змест ягоных кішэняў дапаможа мне зрабіць правільную выснову.

Так і атрымалася. Вы, вядома ж, не забыліся на той адметны нож, які знайшлі ў руцэ забітага. Разважліваму чалавеку ніколі не прыйдзе на розум узяць яго за зброю. Такі кшталт нажоў, як паведаміў нам доктар Ўотсан, выкарыстоўваецца для найдалікатнейшых аперацый у хірургіі. Яго і збіраліся скарыстаць для далікатнай аперацыі той ноччу. З вашым шырокім досведам у іпадромных пытаннях, палкоўнік Рос, вы напэўна ведаеце, што можна крыху падрэзаць сухажылле каня пад сцягном, пад скурай, так, што ніякіх слядоў не застанецца. Конь пры гэтым пачне крыху кульгаць, што спішуць на расцягненне падчас практыкаванняў ці сімптом рэўматызму, але ніколі не западозраць несумленнай гульні.

– Ліхадзей! Нягоднік! – выгукнуў палкоўнік.

– Цяпер у нас ёсць тлумачэнне таго, навошта Джону Стрэйкеру было выводзіць каня на тарфянікі. Такі гарачы скакун дакладна разбудзіў бы і мёртвага, калі б адчуў укол нажа. Абсалютна неабходна было рабіць гэта на адкрытым паветры.

– Я быў проста сляпы! – абурыўся палкоўнік. – Ясна, навошта яму спатрэбіліся свечка і запалкі!

– Несумненна. Але падчас агляду яго маёмасці мне пашанцавала выявіць не толькі метад, але і матыў злачынства. Як дасведчаны чалавек, палкоўнік, вы ведаеце, што людзі не схільныя насіць з сабою чужыя рахункі ў кішэнях. Большасці з нас хапае клопатаў са сваімі. Я адразу ж зрабіў выснову, што Стрэйкер вёў двайное жыццё і ўтрымліваў яшчэ адну сям’ю. Змест рахунка паказаў, што ў справе прысутнічае дама з дарагімі звычкамі. Вы шчодры да вашых слуг, але наўрад ці хтосьці з іх можа купляць жаночыя сукенкі для шпацыру за дваццаць гінеяў. Я запытаў місіс Стрэйкер пра сукенку так, што яна ні пра што не здагадалася. Пераканаўшыся, што такой сукенкі яна ў вочы не бачыла, я выпісаў адрас мадысткі і думаю, што, завітаўшы туды з фотаздымкам Стрэйкера, змагу лёгка высветліць асобу загадкавага містэра Дэрбішыра.

Цяпер усё было ясна. Стрэйкер завёў каня ў яміну, дзе святло свечкі было б не бачнае. Сімпсан, уцякаючы, згубіў сваю шыйную хустку, якую Стрэйкер падабраў, можа быць, таму, што яму прыйшла ідэя, напрыклад, замацаваць ёю нагу Срэбнага Месяца. У яміне ён стаў ззаду каня і запаліў святло, але жывёліна, спалоханая раптоўным выбліскам, а, можа, апанаваная жывёльным прадчуваннем таго, што ёй збіраюцца ўчыніць шкоду, выбрыкнула. Жалезная падкова трапіла Стрэйкеру проста па лобе. Папярэдне, нягледзячы на дождж, ён зняў свой макінтош, бо збіраўся рабіць далікатную аперацыю, таму пры падзенні нож паласнуў яго па сцягне. Ну што, я праясніў справу?

– Цудоўна! – выгукнуў палкоўнік. – Цудоўна! Гучыць так, быццам вы прысутнічалі падчас гэтых падзей!

– Мой канчатковы стрэл, варта сказаць, быў амаль наўздагад. Мне прыйшло да галавы, што такі празорлівы чалавек, як Стрэйкер, не ўзяўся б за такую тонкую справу, як падрэзка сухажылляў, без невялікай практыкі. Але як ён мог практыкавацца? Я ўбачыў авечак і спытаўся пра іх, і, на маё здзіўленне, высветлілася, што я меў рацыю.

Вярнуўшыся ў Лондан, я завітаў да мадысткі, якая, натуральна, пазнала свайго пастаяннага пакупніка, што называўся Дэрбішырам і меў вельмі фарсістую жонку, прыхільніцу дарагіх сукенак. У мяне няма сумневаў, што дзеля яе прыхамацяў ён па вушы залез у пазыкі і вырашыў паправіць свае справы праз злачынства.

– Вы патлумачылі ўсё, апроч аднаго, – усхвалявана сказаў палкоўнік. – Дзе ж быў конь?

– Ён уцёк, а потым пра яго клапаціўся адзін ваш сусед. Мяркую, тут мы мусім пайсці на амністыю. О, мы ўжо на станцыі Клэпхэм, калі я не памыляюся, і меней чым праз дзесяць хвілін будзем на станцыі Вікторыя*. Калі вы пажадаеце выкурыць цыгару ў нашых пакоях, палкоўнік, буду рады адказаць на любыя іншыя пытанні пра справу, якія ў вас узнікнуць.

Праглядаючы справы, якія лепш за ўсё ілюструюць выдатныя разумовыя здольнасці майго сябра Шэрлака Холмса, я, наколькі магчыма, спрабую выбіраць самыя нескандальныя з іх, якія ў той жа час далі раскрыцца ягонаму таленту. На жаль, цалкам выкінуць скандальнасць са злачынства немагчыма, і хранікёр мусіць выбіраць, ахвяраваць яму важнымі, але скандальнымі дэталямі і такім чынам стварыць падманнае ўяўленне пра справу, альбо скарыстацца тым, што дае яму выпадак, а не выбар. Пасля гэтай кароткай прадмовы я вяртаюся да сваіх нататак пра тое, што аднойчы абярнулася дзіўным, а часам нават жахлівым ланцужком падзеяў.

Быў сляпучы і гарачы жнівеньскі дзень. Бэйкер-стрыт нагадвала печку, а зіхоткага сонечнага святла, што падала на жоўты цагляны дом праз дарогу, не маглі вытрымаць вочы*. Цяжка было паверыць, што гэта тыя самыя сцены, якія так паныла выглядалі ў зімовым тумане. Мы прыспусцілі шторы, а Холмс скурчыўся на канапе, чытаючы і перачытваючы ліст, атрыманы з ранішняй поштай. Мяне ж служба ў Індыі прывучыла пераносіць гарачыню лягчэй, чым холад, і дзевяноста градусаў* на тэрмометры надта не назалялі. Толькі вось у ранішніх газетах не было анічога цікавага. Сесія парламента закрылася. Усе збеглі за горад, і я таксама прагнуў апынуцца на паляне Нью-Форэста* ці на беразе Саўтсі*. Спустошаны рахунак змусіў мяне адкласці вакацыі, а мой кампаньён ставіўся да мора і вёскі з абсалютна аднолькавай агідаю. Шчасцем для яго было знаходзіцца ў цэнтры пяцімільённага горада, плетучы сваю павуціну, якая чуйна дрыжала ад найменшых чутак і намёкаў на нераскрытае злачынства. Сярод ягоных шматлікіх здольнасцяў не знайшлося месца тонкаму адчуванню прыроды, і адзіным, што магло адцягнуць яго ўвагу ад гарадскога ліхадзея, была неабходнасць высочваць ліхадзея вясковага.

Палічыўшы Холмса занадта задуменным для завязвання гутаркі, я шпурнуў у кут беззмястоўныя газеты і, адкінуўшыся на крэсле, таксама занурыўся ў развагі. І тут голас сябра перарваў ход маіх думак.

– Маеце рацыю, Ўотсан, – прамовіў Холмс. – Гэта, мабыць, самы бязглузды спосаб улагоджваць спрэчкі.

– Безумоўна! – выгукнуў я і тут зразумеў, што ён адказвае на мае непрамоўленыя думкі. Я выпрастаўся на крэсле і ў неймаверным здзіўленні паглядзеў на сябра.

– Але як, Холмс?! – усклікнуў я. – Гэта па-за межамі майго ўяўлення!

Ён шчыра рассмяяўся ў адказ на маю збянтэжанасць.

– А помніце, – сказаў ён, – як зусім нядаўна я чытаў вам урывак з аднаго апавядання По, дзе герой робіць выснову з непрамоўленых думак свайго кампаньёна*. Вы яшчэ тады патлумачылі гэта выключна майстэрствам аўтара, а да маіх словаў аб тым, што для мяне такое ўжо ўвайшло ў звычку, паставіліся скептычна.

– Ды не можа быць!

– Магчыма, ваш язык гэтага не сказаў, дарагі мой Ўотсан, але дакладна сказалі вашыя бровы. Таму калі я ўбачыў, як вы адкінулі газету і занурыліся ў думкі, то ўзрадаваўся магчымасці счытаць іх і потым у іх уварвацца, каб даказаць, што добра вас разумею.

Але я ўсё яшчэ сумняваўся.

– Ва ўрыўку, які вы мне зачытвалі, – загаварыў я, – герой робіць высновы, грунтуючыся на дзеяннях чалавека, за якім назірае. Калі я правільна памятаю, той спатыкнуўся аб кучу камянёў, зірнуў на зоркі і ўсё такое.

Але я спакойна сядзеў на крэсле, якія ж падказкі я мог вам даць?

– Вы да сябе несправядлівыя. Твар дадзены чалавеку, каб той мог паказваць, што адчувае, і ваш у гэтым плане аддана вам служыць.

– Хочаце сказаць, вы прачыталі мае думкі па твары?

– Па твары і асабліва па вачах. Вы ж цяпер не ўспомніце, з чаго пачалі задумвацца?

– Не ўспомню.

– Тады я вам скажу. Вось вы адкінулі газету, што перавяло маю ўвагу на вас, і паўхвіліны сядзелі з безуважным выразам твару. Потым вашыя вочы спыніліся на партрэце генерала Гордана* ў новай рамцы, і па тым, як ваш твар змяніўся, я зразумеў, што механізм разважанняў запушчаны. Але доўга гэта не цягнулася: ваш позірк слізгануў па выяве Генры Ўорда Бічэра* зусім без рамкі і спыніўся на версе вашых кніг. Потым вы паглядзелі на сцяну, і ход вашых думак стаў відавочны. Вы думалі, што калі б Бічэр быў у рамцы, ім можна было б закрыць пустое месца на сцяне і ён добра спалучыўся б з Горданам.

– Як дакладна вы ўсё прасачылі! – усклікнуў я.

– Тут заблукаць было б цяжка. Але вось вашыя думкі вяртаюцца да Бічэра, і вы пільна гледзіце на яго партрэт, нібыта спрабуеце па рысах зразумець характар. Потым перастаяце жмурыцца, але ўсё яшчэ пазіраеце туды, а ваш твар робіцца задуменным. Вы згадваеце эпізоды кар’еры Бічэра. Я цудоўна разумеў, што пры гэтым вы не маглі не думаць пра місію ад імені паўночных штатаў, з якою ён прыязджаў сюды падчас Грамадзянскай вайны, бо памятаю вашае палкае абурэнне тым, як прынялі яго асабліва буйныя галовы. Вы так цвёрда стаялі тады на сваім, што я ведаў: думаючы пра Бічэра, вы не маглі не згадаць пра гэта. Праз імгненне я ўбачыў, што вы адвялі вочы ад партрэта і, відавочна, задумаліся пра Грамадзянскую вайну. А потым вашыя вусны застылі, вочы заблішчалі, вы сціснулі кулакі, і я ўпэўніўся, што вы думаеце пра мужнасць, якую паказалі абодва бакі ў той адчайнай барацьбе. Ваш твар пасумнеў, галава апусцілася: вы разважалі пра скруху, вусціш і пустую марнасць жыцця. Рука пацягнулася да старой раны, па твары праслізнула ўсмешка, якая сказала мне, што думка пра бязглуздасць такога спосабу вырашаць міжнародныя непаразуменні завалодала вамі. Тут я ўголас пагадзіўся з вамі ў гэтым і рады быў упэўніцца, што мае высновы былі слушнымі.

– Цалкам слушнымі! – адказаў я. – І цяпер, калі вы ўсё растлумачылі, вымушаны прызнацца, што гэтак жа ўражаны, як і раней.

– Завяраю вас, дарагі Ўотсан, усё гэта даволі павярхоўна, і я б не прыцягваў да гэтага вашай увагі, калі б аднойчы вы не выказалі пэўны недавер. Але ў мяне тут ёсць нешта, што можа выявіцца цяжэйшым, чым маё сціплае практыкаванне ў чытанні думак. Вы не бачылі ў газетах кароткай нататкі пра надзвычайную пасылку, што прыйшла поштаю да міс Кушынг на Крос-стрыт у Кройдане*?

– Не заўважыў нічога такога.

– Значыць, прапусцілі. Дайце мне газету… вось яно, пад фінансавай калонкай. Ці не будзеце ласкавыя зачытаць уголас?

Я злавіў газету, якую ён мне кінуў, і пачаў чытаць згаданую нататку. Яна называлася «Жахлівая пасылка».

«Міс Сьюзан Кушынг, што жыве на Крос-стрыт у Кройдане, зрабілася ахвярай таго, што можна было б палічыць агідным розыгрышам, калі б не акалічнасць, якая надала выпадку злавесны сэнс. Учора а другой гадзіне дня паштальён прынёс жанчыне невялікі пакет у карычневай паперы. Унутры была кардонная скрынка, запоўненая буйной соллю. Высыпаўшы яе, міс Кушынг з жахам убачыла, што там ляжаць чалавечыя вушы, відавочна зусім нядаўна адрэзаныя. Скрынка была дасланая з пошты ў Белфасце папярэдняе раніцы. Адпраўнік пазначаны не быў, а тое, што міс Кушынг – пяцідзесяцігадовая незамужняя лэдзі, якая вядзе ў найвышэйшай ступені адасоблены лад жыцця і мае так мала знаёмых і карэспандэнтаў, што атрымлівае пошту выключна рэдка, робіць справу яшчэ больш таямнічай. Зрэшты, некалькі гадоў таму яна жыла ў Пэнджы* і здавала пакоі ў сваім доме тром маладым студэнтам-медыкам, якім была вымушаная пазней адмовіць праз шум і непрыемныя звычкі. Паліцыя трымаецца меркавання, што гэтую агідную эскападу ў дачыненні да міс Кушынг маглі здзейсніць тыя трое, пакрыўджаныя і захопленыя жаданнем напалохаць яе, даслаўшы парэшткі з анатамічкі. Праўдападобнасці гіпотэзе надае тое, што адзін з тых студэнтаў прыехаў з поўначы Ірландыі, а менавіта, наколькі ведае міс Кушынг, з Белфаста. На дадзены момант справа актыўна расследуецца, да працэсу далучыўся містэр Лестрад*, адзін з найразумнейшых нашых дэтэктываў».

– Гэта ўсё, што ведае «Дэйлі Кронікл», – заўважыў Холмс, калі я скончыў. – А цяпер пра нашага сябра Лестрада. Раніцай я атрымаў ад яго запіску, дзе гаварылася: «Мне здаецца, гэта вашая дзялянка. Мы ўпэўненыя, што справу разблытаем, толькі вось невялічкая замінка: мы, безумоўна, тэлеграфавалі на пошту ў Белфасце, але ў той дзень у іх было столькі пасылак, што яны не могуць ні ідэнтыфікаваць адну канкрэтную, ні ўспомніць адпраўніка. Скрынка важыць паўфунта, звычайная жоўта-аранжавая і нічым не можа нам дапамагчы. Гіпотэза пра студэнта-медыка па-ранейшаму падаецца мне найбольш верагоднай, але калі ў вас ёсць парачка вольных гадзін, я б з радасцю з вамі сустрэўся. Я цэлы дзень буду ці ў тым доме, ці ў паліцэйскім участку». Што скажаце, Ўотсан? Ці здолееце вы падняцца над гарачынёй і выправіцца са мною ў Кройдан? Раптам справа прыдасца для вашых хронік.

– Я даўно хацеў чым-небудзь заняцца.

– Вось і зоймецеся. Пазваніце, каб прынеслі абутак, і скажыце выклікаць кэб. Я вярнуся праз хвіліну, толькі пераапрануся і наб’ю партсігар.

Пакуль мы ехалі ў цягніку, усчалася залева, і Кройдан сустрэў нас нашмат менш гнятлівай спёкай, чым праводзіў Лондан. Холмс папярэдне даслаў тэлеграму, таму на станцыі нас чакаў Лестрад, такі ж жылісты, такі ж вяртлявы і гэтак жа падобны да тхара, як заўсёды. За пяць хвілінаў мы дайшлі да Крос-стрыт, дзе жыла міс Кушынг.

Гэта была вельмі доўгая вуліца з двухпавярховымі цаглянымі дамамі паабапал, акуратнымі і строгімі, з выбеленымі каменнымі сходамі, з якіх, перашэптваючыся, за намі сачылі групкі жанчын у фартухах. Напаўдарозе ўніз Лестрад спыніўся і пастукаў у дзверы, якія адчыніла дзяўчынка-служка. Нас правялі ў гасцёўню, дзе сядзела міс Кушынг – жанчына са спакойным тварам, мяккім позіркам і пасівелымі валасамі, што віліся па скронях. На каленях у яе ляжала абшытая сурвэтка, а побач на зэдліку стаяў кошык з каляровымі шаўковымі ніткамі.

– Яны ў паветцы, гэты… жах, – сказала яна, убачыўшы Лестрада. – Вы б не маглі іх забраць, каб і следу не засталося?

– Так і зраблю, міс Кушынг. Я проста хацеў, каб яны пабылі тут, пакуль мой сябар, містэр Шэрлак Холмс, не зірне на іх у вашай прысутнасці.

– Навошта ж мая прысутнасць, сэр?

– На выпадак, калі ён пажадае задаць колькі пытанняў.

– Якая карысць распытваць мяне, калі я ўжо сказала вам, што не ведаю пра гэта анічога?

– Безумоўна, мадам, – мякка прамовіў Холмс у сваёй заўсёднай манеры. – Вы, без сумневу, ужо больш чым дастаткова панерваваліся.

– Так, сэр. Я чалавек ціхі і жыву вельмі адасоблена. Мне нязвыкла бачыць сваё імя ў газетах, а паліцыю – у сваім доме. Тут гэтага страхоцця няма, містэр Лестрад, калі хочаце на іх зірнуць, ідзіце ў паветку.

Гэта быў маленькі навес у невялічкім садзе, што рассцілаўся за домам. Лестрад зайшоў туды і вынес жоўтую кардонную скрынку з кавалкам карычневай паперы і абрыўкамі вяроўкі. У канцы сцяжынкі стаяла лаўка, на якую мы ўселіся, і Холмс пачаў старанна вывучаць рэчы, перададзеныя яму Лестрадам.

– Вяроўка надзвычай цікавая, – заўважыў ён, падымаючы яе да святла і абнюхваючы. – Што вы пра яе думаеце, Лестрад?

– Яна прасмоленая.

– Менавіта. Гэта кавалак прасмоленага шпагату. Без сумневу, вы таксама заўважылі, што міс Кушынг перарэзала яго нажніцамі, пра што сведчыць двайны след на канцах. Гэта важна.

– Не бачу ніякай важнасці, – адказаў Лестрад.

– Важнасць у тым, што вузел застаўся цэлы, а вузел гэты вельмі асаблівы.

– Ён завязаны вельмі акуратна, я ўжо адзначыў гэта, робячы нататкі, – самазадаволена прамовіў паліцэйскі.

– Вось і ўсё пра шпагат, – усміхнуўся Холмс. – Цяпер пра ўпакоўку. Карычневая папера з выразным пахам кавы. Як, вы гэтага не заўважылі? Гэта ж так відавочна. Адрас напісаны друкаванымі літарамі, даволі неахайна: «Міс С. Кушынг, Крос-стрыт, Кройдан». Асадка з пляскатым вастрыём, імаверна «джэй»*, атрамант найгоршай якасці. «Кройдан» спачатку напісалі праз «э», потым выправілі на «а». Такім чынам, пасылку адправіў мужчына (почырк выразна мужчынскі), які не можа пахваліцца адукаванасцю і не ведае горада Кройдан. Пакуль усё добра! Скрынка паўфунтавая, жоўта-аранжавая, нічым не асаблівая, акрамя адбіткаў вялікіх пальцаў у левым ніжнім куце. Запоўненая буйной соллю, прызначанай для захоўвання скураной сыравіны і рознай нізкагатунковай прадукцыі. І ўнутры вось такое своеасаблівае ўкладанне.

Гаворачы так, ён дастаў вушы і, паклаўшы на калені дошку, уважліва іх агледзеў, а мы з Лестрадам нахіліліся над ім і пазіралі то на жахлівыя парэшткі, то на засяроджаны і напружаны твар нашага кампаньёна. Урэшце ён вярнуў вушы ў скрынку і пэўны час сядзеў, глыбока задумаўшыся.

– Вы, безумоўна, заўважылі, – парушыў маўчанне Холмс, – што вушы няпарныя.

– Так, я адзначыў. Але калі гэта розыгрыш студэнтаў, якія маюць доступ у анатамічку, яны лёгка маглі даслаць вушы як з розных целаў, так і з аднаго.

– Менавіта. Толькі гэта не розыгрыш.

– Вы ўпэўненыя?

– Розыгрыш вельмі малаімаверны. Целы ў анатамічках апрацоўваюць насычальным растворам, а на гэтых вушах яго ні следу, яны, так бы мовіць, свежыя. Іх адрэзалі тупым інструментам – непадобна, што гэта рабіў студэнт. Зноў жа, у якасці кансерванту медык выкарыстаў бы карболавы спірт ці спірт-рэктыфікат, ніяк не буйную соль. Паўтараю, гэта не розыгрыш: нам належыць расследаваць сур’ёзнае злачынства.

Лёгкія дрыжыкі прабеглі па маім целе ад гэтых словаў і ад твару Холмса, чые рысы скамянелі ў суворым і змрочным выразе. Здавалася, такая жорсткая завязка прадракае нейкі пакуль невядомы і невытлумачальны жах, які неўзабаве праявіцца. Але Лестрад пакруціў галавой, як чалавек, якога ўпэўнілі толькі напалову.

– Так, ёсць пярэчанні супраць версіі розыгрышу, – сказаў ён, – але наконт іншага сумневы яшчэ большыя. Нам вядома, што гэтая жанчына жыла і тут, і ў Пэнджы ціхім рэспектабельным жыццём апошнія дваццаць гадоў. Ды яна з дому ледзь выходзіла ўвесь гэты час. Навошта ж, чорт бяры, нейкі зламыснік будзе дасылаць ёй доказы свае віны, калі яна пра тое, што адбываецца, мае роўна такое ж уяўленне, як і мы? Ну, ці яна выключна таленавітая акторка.

– Гэта ўсё мы мусім высветліць, – адказаў Холмс. – І я прыступаю да справы, дапусціўшы, што мае высновы слушныя і было здзейсненае двайное забойства. Адно вуха тут жаночае – яно маленькае, прыгожай формы і праколатае. Другое – мужчынскае: надзвычайна загарэлае і таксама праколатае. Мяркую, гэтыя людзі мёртвыя, іначай мы б ужо пра іх пачулі. Сёння пятніца. Пасылку адправілі ў чацвер раніцай, такім чынам, трагедыя здарылася ў аўторак-сераду альбо раней. Калі гэтыя два чалавекі мёртвыя, хто, як не іх забойца, даслаў міс Кушынг сведчанне свайго ўчынку? Дапускаем, што адпраўнік пакета – той, хто нам патрэбны. Але ў яго мусілі быць важкія прычыны даслаць усё гэта менавіта ёй. Што ж за прычыны? Відавочна, ён хацеў сказаць, што справа зробленая… альбо каб ёй стала балюча. Але ў такім выпадку яна павінная ведаць, хто гэта. А яна ведае? Сумняюся. Калі яна ведала, навошта пазваніла ў паліцыю? Самым разумным было б проста закапаць гэтыя вушы – і яна б так і зрабіла, калі б хацела выгарадзіць забойцу. А калі б не хацела, то сказала б яго імя. Гэтай блытанінай варта заняцца.

Холмс гаварыў хутка і звонка, уважліва гледзячы на верх садовай агароджы, але тут жыва ўскочыў і пабег у дом.

– У мяне некалькі пытанняў да міс Кушынг, – сказаў ён.

– Тады я вас тут пакіну, – сказаў Лестрад, – бо ў мяне яшчэ адна справа. Думаю, ад міс Кушынг я не даведаюся нічога новага. Знойдзеце мяне ў паліцэйскім участку.

– Мы зазірнем па дарозе на цягнік, – адказаў Холмс. Праз хвілю мы з ім вярнуліся ў гасцёўню, дзе ціхамірная лэдзі дагэтуль спакойна абшывала сваю сурвэтку.

Калі мы зайшлі, яна паклала яе на калені і паглядзела на нас прыязнымі і праніклівымі блакітнымі вачыма.

– Я ўпэўненая, сэр, – сказала яна, – што ўсё гэта памылка, і скрынка прызначалася не мне. Я некалькі разоў сказала гэта джэнтльмену са Скотланд-Ярда, але ён толькі пасмяяўся. У мяне няма ніводнага ворага, наколькі я ведаю, дык навошта камусьці так з мяне жартаваць?

– Я схіляюся да такой самай думкі, міс Кушынг, – адказаў Холмс, усаджваючыся на крэсла побач. – Думаю, больш чым імаверна, што… – ён запнуўся, і я быў уражаны, убачыўшы, што ён з выключнай цікаўнасцю разглядае профіль жанчыны. Здзіўленне і радасць у адзін момант прамільгнулі на яго напружаным твары, але калі міс Кушынг пачала азірацца ў пошуках прычыны яго раптоўнага маўчання, Холмс выглядаў гэткім жа спакойным, як заўсёды. Я ўважліва паглядзеў на яе пакой, на яе пасівелыя валасы, на яе акуратны каптур, на маленькія пазалочаныя завушніцы і спакойны твар, але не ўбачыў нічога, што магло б так відавочна ўсхваляваць майго сябра.

– У мяне пара пытанняў…

– Ох, я так стамілася ад пытанняў! – нецярпліва ўсклікнула міс Кушынг.

– Наколькі я разумею, у вас дзве сястры.

– Як вы пра гэта даведаліся?

– Я хуценька агледзеў пакой, калі заходзіў, і ўбачыў, што вунь там, на каміннай паліцы, у вас стаіць здымак трох лэдзі, адна з якіх дакладна вы, а астатнія да вас так падобныя, што ў сваяцтве можна не сумнявацца.

– Так, вы маеце рацыю. Гэта мае сёстры Сара і Мэры.

– А вось тут, ля майго локця, іншы здымак, зроблены ў Ліверпулі: вашая малодшая сястра разам з мужчынам, мяркуючы па форме, сцюардам. Я бачу, яна тады не была замужам.

– Вы вельмі спрытны назіральнік.

– Гэта маё рамяство.

– Што ж, вы зноў маеце рацыю. Але яна выйшла за містэра Браўнэра праз некалькі дзён. Ён тады плаваў на паўднёваамерыканскіх рэйсах, але так закахаўся, што і падумаць не мог пра тое, каб пакінуць яе так надоўга, таму перавёўся на ліверпульскія і лонданскія судны.

– О, магчыма, на «Пераможцу»?

– Не, апошні раз, калі я чула пра гэта, быў «Майскі». Джым аднойчы прыходзіў сюды мяне наведаць. Гэта было перад тым, як ён сарваўся, а пасля піў увесь час, калі спускаўся на бераг. Адзін глыток рабіў з яго поўнага вар’ята. Ох, дзень, калі ён зноў прыклаўся да бутэлькі, быў найгоршым днём. Спачатку ён разарваў адносіны са мной, потым пасварыўся з Сарай, а потым Мэры перастала пісаць, і з таго часу мы не ведаем, як яны там.

Міс Кушынг відавочна гаварыла пра тое, што вельмі глыбока яе закранала. Як большасць людзей, што жывуць самотна, спачатку яна саромелася, але неўзабаве зрабілася выключна гаваркою. Яна шмат расказала нам пра свайго зяця-сцюарда, а потым забрыла нават ва ўспаміны пра былых арандатараў – студэнтаў-медыкаў, выбалбатаўшы нам усё пра іх правіннасці, імёны і бальніцы, дзе яны працавалі. Холмс уважліва слухаў, час ад часу задаючы пытанні.

– А вашая другая сястра, Сара… – сказаў ён. – Мяне дзівіць, што дзве незамужнія лэдзі не вядуць гаспадарку разам.

– О, калі б вы ведалі Сару, вы б не здзіўляліся. Пасяліўшыся ў Кройдане, я паспрабавала гэта арганізаваць, і мы жылі разам, але каля двух месяцаў таму вымушаныя былі раз’ехацца. Не хачу гаварыць кепскае пра ўласную сястру, але Сара ўвесь час хадзіла раздражнёная, і ёй немагчыма было дагадзіць.

– Вы казалі, яна пасварылася з ліверпульскімі сваякамі.

– Так, а яны ж былі адзін час найлепшымі сябрамі. Яна пераехала туды, каб быць побач з імі, а цяпер не ведае, як яшчэ аблаяць Джыма Браўнэра. Тыя шэсць месяцаў, што яна была тут, яна гаварыла толькі пра яго алкагалізм і яго манеры. Мабыць, яму не падабалася, што яна ўсюды ўмешваецца, вось і выказаў ёй усё наўпрост. Так і пачалося.

– Дзякуй, міс Кушынг, – сказаў Холмс, падымаючыся і кланяючыся – Здаецца, вы казалі, што вашая сястра Сара жыве на Нью-стрыт у Велінгтане? Да пабачэння, і мне вельмі шкада, што вам прынесла столькі клопату справа, якая да вас, як вы сказалі, не мае ніякага дачынення.

Калі мы выйшлі, міма ехаў кэб, і Холмс паклікаў яго.

– Ці далёка да Велінгтана? – спытаў ён у фурмана.

– Усяго каля мілі, сэр, – адказаў той.

– Цудоўна. Заскоквайце, Ўотсан, трэба каваць жалеза, пакуль гарачае. Справа простая, але ў ёй ёсць парачка павучальных момантаў. Спыніцеся, калі будзем праязджаць міма тэлеграфа, дружа.

Адправіўшы кароткую тэлеграму, Холмс усю астатнюю дарогу паўляжаў у кэбе, насунуўшы капялюш на нос, каб засланіцца ад сонца. Кэбмен спыніўся ля дома, зусім не падобнага да таго, які мы кагадзе пакінулі. Мой сябра загадаў пачакаць і толькі падняў руку, каб пастукаць, як дзверы расчыніліся, і на ганку з’явіўся сур’ёзны малады чалавек у чорным, несучы ў руцэ зашмальцаваны капялюш.

– Міс Кушынг дома? – запытаўся Холмс.

– Міс Сара Кушынг вельмі хворая, – быў адказ. – Ёй кепска з учорашняга дня, назіраюцца сімптомы цяжкога захворвання мозгу. Як яе доктар я не магу ўзяць на сябе адказнасць і пусціць да яе кагосьці, таму раю вам вярнуцца дзён праз дзесяць.

Ён нацягнуў пальчаткі, зачыніў дзверы і пайшоў уніз па вуліцы.

– Ну што ж, нельга дык нельга, – бадзёра сказаў Холмс.

– Магчыма, яна б і не змагла ці не захацела вам штосьці расказваць.

– Мне не трэба, каб яна мне расказвала, я хацеў проста зірнуць на яе. Зрэшты, думаю, я даведаўся ўсё, што хацеў. Завязіце нас у прыстойны гатэль, дружа, дзе можна паесці, а потым паедзем да нашага сябра Лестрада ў паліцэйскі ўчастак.

Мы заказалі цудоўны абед, падчас якога Холмс гаварыў выключна пра скрыпкі, з трыюмфам расказваючы, як набыў за пяцьдзясят пяць шылінгаў у габрэя-перакупшчыка з Тотнэм-Корт-Роўд аўтэнтычнага Страдывары, сапраўдная цана якога – як найменш пяцьсот гінеяў. Потым натуральна перайшоў на Паганіні, і мы гадзіну праседзелі за бутэлькай кларэту, а Холмс расказваў мне показку за показкай пра гэтага выключнага чалавека. Даўно пераваліла за поўдзень, і сляпучае ззянне змянілася мяккім пералівістым зіхценнем. Калі мы падышлі да паліцэйскага ўчастка, Лестрад чакаў нас у дзвярах.

– Тут вам тэлеграма, містэр Холмс, – сказаў ён.

– А-а, вось і адказ! – Холмс раскрыў аркуш, прабег па тэксце вачыма і, скамячыўшы, засунуў у кішэню. – Парадак, – прамовіў ён.

– Вы што-небудзь знайшлі?

– Я ўсё знайшоў!

– Як?! – утаропіўся ў яго Лестрад. – Ды вы жартуеце!

– Я ніколі ў жыцці не быў такі сур’ёзны. Жахлівае злачынства раскрытае, і мяркую, што цяпер мне вядомыя ўсе яго дэталі.

– А злачынца?

Холмс надрапаў некалькі словаў на адвароце сваёй візітоўкі і кінуў яе Лестраду.

– Вось імя, – сказаў ён. – Арышт вы зможаце правесці самае ранняе заўтра ноччу. Калі можна, не згадвайце, калі ласка, маё імя ў сувязі з гэтай справай: я б хацеў асацыявацца толькі з тымі злачынствамі, раскрыццё якіх стварае хоць нейкія цяжкасці. Хадземце, Ўотсан.

Мы пашыбавалі на вакзал, а Лестрад усё яшчэ захоплена глядзеў на візітоўку, якую кінуў яму Холмс.

– Гэтая справа, – гаварыў увечары Шэрлак Холмс, калі мы ўжо нязмушана балбаталі за сігарамі ў нашай кватэры на Бэйкер-стрыт, – адна з тых, дзе мы, як і ў расследаваннях, апісаных вамі пад назвамі «Эцюд у пунсовым»* і «Знак чатырох»*, былі вымушаныя ў сваіх развагах ісці ад вынікаў да прычынаў. Я напісаў Лестраду з просьбай пераказаць падрабязнасці, якія мне патрэбныя для поўнай карціны і якія ён даведаецца, толькі калі затрымае таго чалавека. Гэта мы можам смела яму даверыць: ён, канечне, абсалютна пазбаўлены інтэлекту, але ўчэпісты, як бульдог, калі да яго дойдзе, што трэба рабіць. І, безумоўна, дзякуючы менавіта гэтай учэпістасці ён лічыцца ў Скотланд-Ярдзе адным з найлепшых.

– Дык значыць, справа яшчэ не завершаная? – спытаў я.

– У асноўным, несумненна, завершаная. Мы ведаем, хто заварыў гэтую мярзоту, хаця адна з ахвяраў пакуль нас пазбягае. Вы ж, я ўпэўнены, зрабілі свае высновы?

– Я мяркую, вы падазраяце Джыма Браўнэра, сцюарда ліверпульскага судна?

– О, гэта больш чым падазрэнне.

– А я не бачу нічога, апроч няясных знакаў.

– На маю думку, усё, наадварот, гранічна ясна. Дазвольце я прабягуся па асноўных момантах. Мы пачалі расследаванне з абсалютна чыстага аркуша, што заўсёды ёсць перавагаю. У нас не было ніводнай гіпотэзы. Мы проста назіралі, каб потым зрабіць з гэтых назіранняў вывады. Што мы ўбачылі спачатку? Ціхмяную паважаную лэдзі, у якой, здаецца, няма ніякіх сакрэтаў, і фотаздымак, з якога вынікае, што ў яе дзве малодшыя сястры.

У маёй галаве адразу ўспыхнула здагадка, што скрынка магла прызначацца адной з іх. Я тады адклаў гэтую думку ўбок, каб пацвердзіць ці абвергнуць яе ў вольны час. А потым мы пайшлі ў сад, дзе ўбачылі своеасаблівае змесціва маленькай жоўтай скрынкі.

Шпагат быў з тых, якімі карыстаюцца на караблях падчас рамонту ветразяў, і ў расследаванні з’явіўся пах мора. Калі я заўважыў, што вузел завязаны распаўсюджаным сярод маракоў спосабам, што пасылка адпраўленая з порта і што мужчынскае вуха праколатае – а гэта нашмат больш характэрна для матроса, чым для сухапутнага жыхара, – я ўпэўніўся, што ўсіх удзельнікаў трагедыі варта шукаць, так бы мовіць, у мараходных колах.

Вывучаючы надпіс на пасылцы, я ўбачыў, што адрасатам пазначаная міс С. Кушынг. Старэйшая сястра – безумоўна, міс Кушынг, і хаця яе імя пачынаецца на «С», з такім самым поспехам гэта магла быць адна з астатніх. У такім выпадку нам трэба было зноў пачаць з чыстага аркуша, таму я пайшоў у дом з намерам высветліць гэты пункт. Я быў амаль упэўнены, што адбылася памылка, і тут, як вы помніце, раптам застыў на месцы. Рэч у тым, што я ўбачыў нешта, што вельмі здзівіла мяне і ў той жа час вельмі звузіла кола пошукаў.

Як медык, Ўотсан, вы ведаеце, што сярод частак чалавечага цела няма больш разнастайнай за вушы. Кожнае вуха, як правіла, унікальнае і адрозніваецца ад усіх астатніх. У мінулагоднім «Антрапалагічным часопісе» можна знайсці дзве мае кароткія манаграфіі на гэтую тэму. Таму я разгледзеў вушы са скрынкі вокам знаўцы і старанна занатаваў асаблівасці кожнага. І ўявіце маё здзіўленне, калі, гледзячы на міс Кушынг, я ўбачыў, што яе вуха дакладна такое ж, як жаночае са скрынкі. Супадзенне было выключанае: аднолькава пакарочаная вушная ракавіна, ідэнтычнае закругленне ўверсе, гэтаксама выгнуты ўнутраны храсток. Гэта дакладна было такое самае вуха.

Я тут жа зразумеў вялізную важнасць назірання. Было відавочна, што ахвяра з ёю ў сваяцтве, магчыма, вельмі блізкім. Я завёў размову пра яе сям’ю, і вы памятаеце, што яна адразу выклала нам некаторыя вельмі каштоўныя падрабязнасці. Па-першае, яе сястру завуць Сара, чый адрас да нядаўняга часу быў той самы, што і ў Сьюзан, таму рабілася цалкам зразумела, як адбылася памылка і каму прызначаўся пакет. Потым мы пачулі пра гэтага сцюарда, жанатага з трэцяй сястрой, і даведаліся, што адзін час ён быў блізкі з міс Сарай настолькі, аж яна пераехала ў Ліверпуль, каб быць бліжэй да сям’і Браўнэраў, пакуль іх не разлучыла сварка. Тая сварка на некалькі месяцаў перарвала ўсе сувязі паміж імі, таму калі б Браўнэр захацеў адправіць пасылку міс Сары, то несумненна напісаў бы яе стары адрас.

І справа пачала прыемна праясняцца. Цяпер мы ведалі пра існаванне сцюарда, чалавека нястрыманага, схільнага глыбока захапляцца: успомніце, як ён адмовіўся ад відавочна добрага месца, каб быць бліжэй да жонкі, сюды ж дадайце нерэгулярныя моцныя запоі. У нас была падстава дапусціць, што яго жонка была забітая і што ў той жа час быў забіты мужчына – меркавана марак. Рэўнасць сама напрошвалася ў якасці матыву злачынства. Але навошта дасылаць сведчанні зробленага міс Сары Кушынг? Магчыма, падчас свайго жыцця ў Ліверпулі яна адыграла важную ролю ў падзеях, што прывялі да трагедыі. Заўважце: усе караблі гэтай лініі заходзяць у Белфаст, Дублін і Ўотэрфорд. Дапускаем, што Браўнэр здзейсніў злачынства і адразу пагрузіўся на свой параход «Майскі», і бачым, што Белфаст – першае месца, адкуль ён мог адправіць сваю жахлівую пасылку.

На гэтым этапе была магчымая і іншая выснова, і перш чым рухацца далей, я вырашыў яе праверыць, хаця і лічыў зусім малаверагоднай. Нешчасліва закаханы мог забіць містэра і місіс Браўнэр, у такім выпадку мужчынскае вуха належыць сцюарду. Супраць гэтай гіпотэзы ў мяне было шмат сур’ёзных пярэчанняў, але яна мела права на існаванне. Таму я тэлеграфаваў Элгару, майму сябру з ліверпульскай паліцыі, папрасіў яго праверыць, ці дома місіс Браўнэр і ці адплыў яе муж на параходзе «Майскі», і разам з вамі выправіўся ў Велінгтан да міс Сары.

У першую чаргу мне было цікава, наколькі сямейныя рысы бачныя ў яе вуху. Па-другое, яна магла даць нам вельмі важную інфармацыю, але я сумняваўся, што захоча. Яна мусіла чуць пра здарэнне, бо пра гэта гудзеў увесь Кройдан, а яна адзіная ведала, каму прызначаўся пакет. Калі б яна жадала дапамагчы правасуддзю, то ўжо звязалася б з паліцыяй. Зрэшты, пайсці да яе было нашым абавязкам, вось мы і пайшлі – і высветлілі, што навіна пра пасылку (а хвароба пачалася з прыбыцця апошняй) так уразіла яе, што міс Кушынг злегла з сімптомамі мазгавой гарачкі. Было ясна як дзень, што ёй зразумелы ўвесь сэнс таго, што адбылося, але гэтак жа ясна, што якой-кольвек дапамогі ад яе нам давядзецца пачакаць.

Зрэшты, гэтая дапамога нам была не так ужо і патрэбная. Адказы чакалі ў паліцэйскім участку, куды я папрасіў тэлеграфаваць Элгара. Больш пераканаўчай гіпотэзы не існавала. Дом місіс Браўнэр замкнуты ўжо тры дні, і суседзі ўпэўненыя, што яна паехала на поўдзень наведаць сваякоў. У параходным агенцтве паведамілі, што Браўнэр адчаліў на «Майскім» і, па маіх падліках, будзе на Тэмзе заўтра ноччу, дзе яго сустрэне бесталковы, але ўчэпісты Лестрад, і я не сумняюся, што хутка мы даведаемся ўсе падрабязнасці.

Шэрлак Холмс не падмануўся ў сваіх чаканнях. Праз два дні ён атрымаў аб’ёмны канверт, у якім была кароткая запіска ад паліцэйскага, а таксама некалькі машынапісных аркушаў памерам 13Ч8 цаляў.

– Лестрад яго злавіў, – сказаў Холмс, зірнуўшы на мяне паўзверх папераў. – Думаю, вам будзе цікава даведацца, што ён піша.

– Гм! Расследаванне сапраўды было надзвычай простае, – заўважыў Холмс, – але наўрад ці яно здавалася яму такім спачатку, калі ён паклікаў нас. Ну, давайце зірнем, што сказаў Джым Браўнэр. Гэта заява, зробленая інспектару Мантгомеры ў шэдуэлскім участку паліцыі, і, на шчасце, гэта стэнаграма.

«Ці хачу я нешта сказаць? Так, у мяне ёсць што сказаць. Хачу ўсё апавесці не тоячыся. Можаце мяне павесіць ці адпусціць – мне ўсё адно, якой трасцы вы там задумалі. Клянуся, я вачэй не заплюшчыў з таго дня, як гэта зрабіў, і не веру, што засну калі-небудзь – хіба што каб ужо не прачнуцца. Часам я бачу яго твар, але часцей за ўсё – яе. Хтосьці з іх заўсёды перад вачыма. Ён такі нахмураны, злы, а ў яе на твары нібыта здзіўленне. Ох, нявіннае ягня, і як табе не здзівіцца, прачытаўшы смерць на твары, на якім ты рэдка бачыла штосьці, апроч кахання да цябе.

Гэта ўсё Сара вінаватая, хай пракляцце чалавека, якога яна знішчыла, упадзе на яе і атруціць кроў у яе жылах. Не, я сябе не абяляю, я ведаю, я піў, паводзіўся як жывёліна. Але яна б мне даравала, яна б тулілася да мяне, як вяроўка да блока, калі б тая жанчына не апаганіла наш дом. Бо Сара Кушынг мяне кахала – вось корань усіх няшчасцяў, – кахала, пакуль каханне яе не ператварылася ў атрутную нянавісць, калі яна даведалася, што адбітак нагі маёй жонкі ў брудзе мне даражэйшы, чым яе душа і цела.

Іх было тры сястры. Першая была проста харошая жанчына, другая – д’ябал, а трэцяя – анёл. Калі мы з Мэры ажаніліся, ёй было дваццаць дзевяць, а Сары – трыццаць тры. Мы былі так бясхмарна шчаслівыя, прыдбалі дом, і ва ўсім Ліверпулі не было жанчыны, лепшае за маю Мэры. Але потым мы неяк запрасілі Сару пагасцяваць тыдзень, а тыдзень ператварыўся ў месяц, а затым яшчэ ў адзін, пакуль яна не ўвайшла ў нашую сям’ю.

Я тады з выпіўкай завязаў, мы паціху адкладалі грошы, бясхмарныя былі дзянёчкі. Бог ты мой, ці ж мог хто падумаць, што скончыцца такім? Хто мог такое ўявіць?

Я нярэдка прыязджаў дадому на выходныя, а бывала, калі параход затрымліваўся, чакаючы грузу, – то і на цэлы тыдзень заставаўся, таму часта бачыў сваю швагерку Сару. Яна прывабная жанчына, высокая, чорнавалосая, энергічная і гарачая, галаву горда так трымала, агеньчыкі ў вачах, бы іскры ад вогнішча, успыхвалі. Але клянуся ўсім святым, калі мая Мэры была побач, я і думаць не думаў пра Сару, клянуся.

Мне часам здавалася, што ёй падабаецца заставацца са мною сам-насам ці выцягваць мяне на шпацыр, але ні пра што такое я ніколі не думаў. І вось аднаго вечару вочы ў мяне раскрыліся. Я вярнуўся з карабля, Мэры дома не было, а Сара была. «Дзе Мэры?» – пытаюся. «Пайшла па нейкіх рахунках плаціць». Я пачынаю нецярпліва расхаджваць па пакоі. «Ты нават пяці хвілінаў без Мэры пражыць не можаш, Джым? – пытае. – Кепскія ж мае справы, калі цябе нават на кароткі час не можа задаволіць мая кампанія». – «Усё ў парадку, мая харошая», – кажу я, падаю ёй руку па-добраму, і тут яна хапае яе сваімі, а яны гарачыя, быццам у яе ліхаманка ці што. Я ёй у вочы паглядзеў і ўсё-ўсё там убачыў. Так ясна было, што і словы непатрэбныя. Я нахмурыўся і руку вырваў. Яна хвілю пастаяла моўчкі, а потым па плячы мяне паляпала. «Стары верны Джым!» – кажа і са здзеклівым смехам выбягае з пакоя.

Ну і з таго часу Сара ўзненавідзела мяне ўсім сэрцам і душой, а яна з тых, хто ненавідзець умее. Я дурань быў, што дазволіў ёй з намі застацца, п’яны дурань, але ні слоўца Мэры не сказаў – я ж ведаў, што гараваць будзе. Спачатку ўсё ішло як звычайна, але неўзабаве я заўважыў, што Мэры змянілася. Яна заўжды была даверлівай і нявіннай, а тут нейкай дзіўнай зрабілася, падазронай – увесь час распытвала, дзе я быў, што рабіў, ад каго мне лісты прыходзяць, што ў мяне ў кішэнях і яшчэ безліч дурасцяў. Дзень пры дні гэтыя яе дзівацтвы і раздражнёнасць толькі раслі, і мы пастаянна без усялякай прычыны сварыліся. Я тады так заблытаўся ва ўсім гэтым. Сара мяне пазбягала, але з Мэры яны былі неразлучныя. Цяпер я разумею, што яна пляла інтрыгі, атручваючы розум маёй жонцы і настройваючы яе супраць мяне, але тады я быў сляпым аслом і не бачыў ну анічога. Ну, потым я сарваўся і зноў пачаў піць, толькі вось думаю, што ніколі б гэтага не было, калі б Мэры не змянілася, а так у яе з’явіліся падставы гідзіцца мяне, і прорва паміж намі ўсё шырэла. А потым намаляваўся гэты Алек Фэйрберн, і ўсё тысячакроць пагоршала.

Спачатку ён нібыта да Сары хадзіў, а потым неяк так сталася, што і да нас, бо быў ён хлопец прыемны і лёгка заводзіў сяброў усюды. Франтаваты такі зух, кемлівы, кучаравы, які паўсвету аб’ездзіў і мог цікава пра гэта расказаць. З ім было добра ў кампаніі, не спрачаюся, ды і надзіва далікатны і ветлівы быў для матроса: бачна, што некалі ён больш часу праводзіў на паўюце, чым у кубрыку. Месяц ён хадзіў да мяне дадому, і ні разу мне не прыйшло ў галаву, што гэтыя яго мяккасць і абыходлівасць давядуць да бяды. Урэшце аднойчы ўва мне нарадзілася падазрэнне, і з таго часу жыццё маё паляцела к чорту.

Гэта проста дробязь была. Я зайшоў у гасцёўню без папярэджання і, пераступаючы праз парог, убачыў на жончыным твары радасць. Але калі яна ўбачыла, хто ідзе, то ўся звяла і адвярнулася з расчараваным выглядам. Ну і мне хапіла. Мае крокі яна магла зблытаць толькі з хадою Алека Фэйрберна. Калі б ён тады быў побач, я б яго забіў, я ж як вар’ят раблюся, калі страчваю вытрымку. Мэры ўбачыла д’ябальскія іскрынкі ў маіх вачах, падбегла да мяне і схапіла за рукаў. «Не трэба, Джым, не!» – закрычала. «Дзе Сара?» – пытаюся. – «На кухні». Іду туды і кажу: «Сара, каб нагі гэтага Фэйрберна ў маім доме больш не было». – «Гэта чаму?» – пытае ў адказ. «Таму што я так хачу». – «О, – кажа, – калі мае сябры недастаткова добрыя для гэтага дому, тады і я таксама». – «Ты рабі што хочаш, – кажу, – але калі Фэйрберн яшчэ раз суне сюды нос, я дашлю табе ў падарунак яго вуха». Мабыць, яна вельмі спалохалася, паглядзеўшы мне ў твар, бо нічога не адказала і ў той жа вечар ад нас з’ехала.

Не ведаю я, проста са злосці яна гэта рабіла ці хацела пасварыць мяне з жонкай, калі падбівала яе здрадзіць. Як бы там ні было, яна наняла дом праз дзве вуліцы ад нас і пачала здаваць пакоі маракам. Фэйрберн звычайна жыў там, а Мэры хадзіла да яго і сястры на гарбату. Як часта – не ведаю, але аднойчы я за ёю сачыў і калі ўварваўся ў дом, Фэйрберн збег ад мяне праз заднюю сцяну саду, як баязлівы нягоднік, якім, зрэшты, і быў. Я пакляўся жонцы, што заб’ю яе, калі яшчэ хоць раз з ім убачу, і пацягнуў за сабою, а яна ішла, плачучы і дрыжучы, бледная як смерць. Паміж намі не засталося ні следу кахання. Я бачыў, што яна мяне ненавідзіць і баіцца, ад гэтага яшчэ больш піў, а яна яшчэ больш грэбавала мною.

Сара ж зразумела, што ў Ліверпулі яна на жыццё не заробіць, таму паехала, як я зразумеў, да старэйшай сястры ў Кройдан, а ў нас з Мэры ўсё цягнулася па-ранейшаму. І вось надышоў дзень, калі здарылася гэтая бяда і ўсё развалілася.

Было гэта так. Я адплыў на «Майскім» у сямідзённы рэйс, але адна бочка адвязалася і зрабіла нам прабоіну, таму мы былі вымушаныя на 12 гадзінаў вярнуцца ў порт. Я сышоў на бераг і адправіўся дадому, спадзеючыся, што зраблю жонцы сюрпрыз і што яна будзе радая ўбачыць мяне так хутка. З такімі думкамі я павярнуў на нашую вуліцу – і тут міма праехаў кэб, а яна была там: сядзела побач з Фэйрбернам, яны балбаталі і смяяліся, а пра мяне і не згадвалі. А я стаяў і глядзеў на іх з ходніка.

Кажу вам, слова даю, што з таго моманту я над сабой не ўладарыў: калі ўспамінаю – усё туманным сном падаецца. Апошнім часам я піў шмат, а тут ад усяго разам і ашалеў. Мне ў скроні і цяпер нібыта докерскім малатком б’юць, а тае раніцы, здаецца, цэлая Ніягара ў вушах шумела і гула.

Я павярнуўся і кінуўся за кэбам. Пры сабе ў мяне была цяжкая дубовая палка, і кажу вам: я адразу стаў як шалёны. Але пакуль бег, вырашыў схітрыць і крыху запаволіўся, каб я мог іх бачыць, а яны мяне – не. Кэб спыніўся на вакзале. Ля касаў быў ладны такі натоўп, і я лёгка ў ім схаваўся. Яны купілі білеты да Нью-Брайтана, ну і я купіў, толькі сеў на тры вагоны далей. Па прыездзе яны пайшлі наперад, а я за імі на адлегласці не больш чым у сто ярдаў. Яны нанялі лодку і паплылі – было ж вельмі горача, і яны спадзяваліся, што на вадзе лягчэй.

Цяпер іх нібыта хтосьці аддаў у мае рукі. Стаяў невялікі туман, і бачнасць была не большаю за пару сотняў ярдаў. Я таксама ўзяў лодку і паплыў за імі. Іх чаўнок цьмяна віднеўся наперадзе, але яны веславалі прыкладна гэтак жа, як я, таму адплылі ад берага на добрую мілю, перш чым я іх дагнаў. Дымка атачала нас як завеса, а мы трое былі пасярод яе. Божа мой, ці змагу я хоць калі забыць іхныя твары, калі яны ўбачылі хто плыве ў суседняй лодцы? Яна закрычала. Ён пачаў шалёна лаяцца і тыкаць у мяне вяслом – мабыць, убачыў сваю смерць у маіх вачах. Я ўхіліўся і ўдарыў яго той палкай. Яго галава раскалолася, нібы яйка. Можа, над ёй бы я злітаваўся, забыўшы сваё шаленства, але яна пацягнулася да яго, плачучы, і паклікала: «Алек». І я ўдарыў зноў, і яна ўпала побач з ім. А я ператварыўся ў дзікага звера, што адчуў пах крыві. Калі б там была Сара, клянуся, яна б адправілася ўслед за імі. Я дастаў нож і… не, хопіць. Я адчуваў нейкую жорсткую радасць, уяўляючы, што будзе з Сарай, калі яна ўбачыць гэта і зразумее, да чаго давяло яе ўмяшанне. Потым прывязаў целы да лодкі, прабіў дошку і пачакаў, пакуль яны патонуць. Я ведаў, што гаспадар падумае, нібыта яны згубілі кірунак у гэтым тумане і іх знесла ў мора. Прывёў сябе ў парадак, вярнуўся на бераг, адплыў на сваім параходзе, і ні адна жывая душа не западозрыла, што адбылося. Той ноччу я падрыхтаваў пасылку для Сары, а назаўтра адправіў яе з Белфаста.

Вось вы і ведаеце ўсё. Можаце павесіць, можаце што хочаце, але вы не здолееце мяне пакараць больш, чым я пакараны ўжо. Вачэй не магу заплюшчыць, каб не бачыць двух твараў, што глядзяць на мяне – глядзяць як тады, калі мая лодка вынырнула з туману. Я забіў іх хутка, а яны забіваюць мяне павольна. Яшчэ адна такая ноч – і я ці звар’яцею, ці не дажыву да раніцы. Вы ж не пасадзіце мяне ў адзіночку, сэр? Злітуйцеся, малю вас, і няхай у смяротную гадзіну нехта абыдзецца з вамі гэтак жа, як вы са мной цяпер».

– Дзеля чаго гэта ўсё, Ўотсан? – сумна прамовіў Холмс, адклаўшы паперы. – Які сэнс у гэтым кругавароце пакутаў, жорсткасці і страху? У гэтага ж мусіць быць нейкая мэта, іначай нашым сусветам кіруе выпадак, а гэта неверагодна. Але якая мэта? Вось вечнае пытанне, на якое чалавечы розум так і не знайшоў адказу.

Публікуючы гэтыя нарысы, заснаваныя на шматлікіх выпадках, калі выбітны талент майго таварыша зрабіў нас гледачамі, а часам нават акторамі нейкай дзіўнай п’есы, натуральна, я апавядаю хутчэй пра яго поспехі, чым пра няўдачы. І гэта не столькі дзеля падтрымання яго рэпутацыі – бо, наадварот, калі ён заходзіў у тупік, энергія і рознабаковасць ягонай асобы ўражвалі найбольш, – але таму, што калі ён цярпеў паразу, зазвычай ніхто іншы таксама не спраўляўся, і гісторыя заставалася без фіналу. Аднак бывала, што нават калі ён памыляўся, праўда ўсё адно выходзіла на паверхню. Я занатаваў недзе з паўтузіна такіх гісторый. Найцікавейшыя з іх – «Рытуал Масгрэйваў» і тая, што я апавяду зараз.

Шэрлак Холмс рэдка займаўся практыкаваннямі дзеля практыкаванняў. Але мала хто быў здольны на большыя фізічныя высілкі, і, бясспрэчна, ён быў адным з найлепшых баксёраў сваёй вагавай катэгорыі – прынамсі, сярод тых, каго я бачыў. Але нагрузкі без мэты ён разглядаў як марнаванне энергіі, і разварушыць яго магла толькі нейкая новая справа. Тады ён быў абсалютна нястомным і няўрымслівым. Пры гэтым, як ні дзіўна, ён заўсёды трымаў сябе ў форме, дый харчаваўся вельмі ўмерана, а ў побыце быў амаль аскетам. Калі не лічыць ужывання раз-пораз какаіну, у яго не было заганаў, а да наркотыку ён звяртаўся толькі на знак пратэсту супраць аднастайнасці быцця, калі справы былі мізэрнымі, а газеты – нецікавымі.

Аднойчы ранняй вясной ён да таго разбэсціўся, што пайшоў са мной на шпацыр у Гайд-Парк, дзе на вязах прабіваліся першыя кволыя парасткі зеляніны, а на каштанах толькі-толькі пачыналі покацца ліпкія коп’і-пупышкі, ператвараючыся ў пяціканцовыя лісткі. Мы гулялі дзве гадзіны, у асноўным моўчкі, як гэта бывае з людзьмі, што добра ведаюць адно аднаго. Калі мы вярнуліся на Бэйкер-стрыт, было каля пятай вечара.

– Прашу прабачэння, сэр, – сказаў хлопчык-служка, як толькі мы адчынілі дзверы. – Прыходзіў нейкі джэнтльмен і пытаўся пра вас, сэр.

Холмс зірнуў на мяне з дакорам:

– Вось табе і пагулялі ў абед! – сказаў ён. – Гэты джэнтльмен ужо сышоў?

– Так, сэр.

– Ты запрасіў яго зайсці?

– Запрасіў, сэр. Ён зайшоў.

– І колькі чакаў?

– Паўгадзіны, сэр. Надта неспакойны джэнтльмен, сэр, хадзіў увесь час туды-сюды, шчэ й нагамі прытупваў. Я стаяў за дзвярыма, сэр, і ўсё чуў. А потым наогул выйшаў у вітальню і як гаркне: «Дык прыйдзе ён ці не?» Так і сказаў, сэр. А я яму кажу: «Пачакайце, калі ласка, яшчэ крыху». А ён такі: «Тады я пачакаю на вуліцы, бо тут я задыхаюся. Хутка вярнуся». З гэтымі словамі ён узяў і пайшоў, я і так, і гэтак, але не здолеў яго затрымаць.

– Ладна, ладна, ты зрабіў што мог, – сказаў Холмс, увайшоўшы ў пакой. – Усё ж такі вельмі прыкра, Ўотсан. Мне вельмі патрэбная справа, а раз мужчына быў так занепакоены, то, здаецца, гэта нешта важнае. О! Гэта ж не вашая люлька на стале. Відаць, ён забыўся. Добрая старая брыяравая люлька* з доўгім цыбуком, гандляры тытунём называюць такія бурштынавымі. Цікава, колькі муштукоў з сапраўднага бурштыну ёсць у Лондане? Некаторыя лічаць, што ў сапраўдным бурштыне ўсярэдзіне заўжды ёсць якая-небудзь мушка. Што ж, відаць, ён сапраўды вельмі ўзрушаны, калі забыў тут люльку, якую відавочна вельмі беражэ.

– Адкуль вы ведаеце, што ён яе вельмі беражэ? – спытаў я.

– Ну, новая такая люлька каштуе сем з паловай шылінгаў. Цяпер глядзіце: яна двойчы рамантавалася – раз драўляная частка, раз муштук. Абодва разы, як бачыце, яна была змацаваная срэбным колцам – а гэта даражэй, чым проста купіць новую люльку. Гаспадар вельмі яе шануе, калі аддае ў рамонт, замест таго каб купіць новую за тыя ж грошы.

– Што-небудзь яшчэ? – спытаў я, бо Холмс круціў у руках люльку, задуменна яе разглядаючы, як заўсёды ў такіх выпадках.

Ён падняў люльку і пастукаў па ёй доўгім указальным пальцам, як прафесар, калі чытае лекцыю пра косткі.

– Люлькі – рэч надзвычай цікавая, – сказаў ён. – Нішто не мае ў сабе столькі індывідуальнасці, магчыма, апрача гадзіннікаў і матузкоў. Аднак тут прыкметы не вельмі выразныя і не вельмі значныя. Уладальнік – відавочна мускулісты чалавек, ляўшун, з выдатнымі зубамі, бесклапотны ў сваіх звычках і не мае патрэбы ашчаджаць грошы.

Мой сябар кінуў гэтую інфармацыю быццам ненаўмысна, але я заўважыў, што ён падняў на мяне вочы праверыць, ці сачу я за яго разважаннямі.

– Вы думаеце, што ў чалавека справы ідуць добра, калі ён курыць сямішылінгавую люльку, – сказаў я.

– Гэта гросвенарская сумесь* па восем пенсаў за унцыю, – адказаў Холмс, пастукаўшы па люльцы, каб высыпаць крыху тытуню сабе на далонь. – А ён мог купіць выдатнае курыва за паўцаны, значыць, яму не трэба эканоміць.

– А іншыя пункты?

– У яго ёсць звычка прыкурваць люльку ад лямпаў і газавых гарэлак. Можна ўбачыць, што яна абвугленая знізу з аднаго боку. Вядома, запалка такога зрабіць не магла. Навошта трымаць запалку збоку ад люлькі? Але немагчыма запаліць люльку ад лямпы, не абвугліўшы галоўкі. І ўсё гэта з правага боку люлькі. Адсюль я раблю выснову, што яе ўладальнік – ляўшун. Паднясіце люльку да лямпы, і вы ўбачыце, як натуральна вы, праўшун, трымаеце яе з левага боку ад полымя. Вы можаце запаліць аднойчы іншым бокам, але ніяк не пастаянна. Тут жа заўсёды запальвалі адным чынам. Далей: ён пракусіў бурштынавы муштук. Гэта можа зрабіць моцны, энергічны мужчына з добрымі зубамі. Але калі не памыляюся, я чую яго на лесвіцы, так што зараз у нас будзе нешта цікавейшае для аналізу, чым ягоная люлька.

Праз імгненне дзверы адчыніліся, і ў пакой зайшоў высокі малады чалавек. Ён быў у добрым, але някідкім цёмна-шэрым касцюме і трымаў у руцэ карычневы фетравы капялюш з шырокімі брылямі. Я даў бы яму каля трыццаці гадоў, хаця, відаць, насамрэч ён быў крыху старэйшы.

– Я прашу прабачэння, – ён нібы трохі саромеўся, – відаць, я мусіў пастукаць. Вядома, я мусіў пастукаць. Проста я крыху не ў гуморы, і вы, мабыць, асудзіце мяне, – ён правёў рукой па ілбе, як ледзь прытомны чалавек, і хутчэй упаў, чым сеў на крэсла.

– Бачу, вы не спалі ноч ці нават дзве, – сказаў Холмс у сваёй простай і геніяльнай манеры. – Гэта забірае больш нерваў, чым праца, і яшчэ больш, чым забавы. Дазвольце спытаць, чым я магу вам дапамагчы.

– Я хацеў папрасіць вашай парады, сэр. Я не ведаю, што рабіць, і здаецца, усё маё жыццё развальваецца на кавалкі.

– Вы хочаце наняць мяне як дэтэктыва-кансультанта?

– Не толькі. Я хачу пачуць вашае меркаванне як разважлівага чалавека, як чалавека, які ведае свет і людзей. Я хачу ведаць, што мне рабіць далей. Спадзяюся, вы зможаце мне нешта параіць.

Ён гаварыў кароткімі, вострымі, адрывістымі фразамівыбухамі, і было адчуванне, што ад кожнага слова яму балюча і ён толькі праз сілу прымушае сябе гаварыць.

– Гэта вельмі далікатная справа, – сказаў ён. – Цяжка расказваць пра сямейнае жыццё чужым людзям. Жудасна абмяркоўваць паводзіны жонкі з людзьмі, якіх дагэтуль ніколі не бачыў. І гэта жахліва, што даводзіцца такое рабіць. Але я ўжо дайшоў да мяжы, і мне вельмі патрэбная парада.

– Шаноўны містэр Грант Манро… – пачаў Холмс. Наш госць падскочыў з крэсла.

– Як? – ускрыкнуў ён. – Вы ведаеце маё імя?

– Калі вы хочаце заставацца інкогніта, – сказаў Холмс з усмешкай, – я б вам параіў не пісаць сваё імя на падкладцы капелюша або прынамсі трымаць яго верхам да суразмоўцы. Я збіраўся сказаць, што мой сябар і я чулі процьму дзіўных сакрэтаў у гэтым пакоі, і нам пашчасціла прыносіць спакой у многія ўстурбаваныя душы. Я думаю, мы здолеем дапамагчы і вам. Магу я вас папрасіць неадкладна пазнаёміць мяне з фактамі справы? Бо час можа гуляць супраць нас.

Наш госць ізноў правёў рукой па ілбе, нібыта яму здавалася, што яго чакае нешта надта складанае. Па яго жэстах і міміцы я мог зразумець, што ён быў стрыманым, негаваркім чалавекам, з пачуццём гонару – такі хутчэй будзе хаваць уласныя раны, чым выстаўляць іх напаказ. Затым ён раптоўна зрабіў энергічны жэст рукой, нібы адмёўшы стрыманасць, і пачаў:

– Справа такая, містэр Холмс, – сказаў ён. – Я жанаты, ужо тры гады. Увесь гэты час мы з жонкай моцна кахалі адно аднаго і жылі шчасліва, як ніхто іншы. Мы не разыходзіліся ў думках і ўчынках. Але раптам, з мінулага панядзелка, паміж намі нібы вырасла сцяна, і я думаю, у яе жыцці з’явілася нешта, што цяпер я ведаю пра яе так мала, нібыта яна – просты мінак на вуліцы. Мы аддаліліся, і я хачу ведаць, чаму.

Я хачу падкрэсліць адно, містэр Холмс, пакуль не пачаў далей: Эфі кахае мяне. У гэтым не можа быць сумневу. Яна кахае мяне ўсім сэрцам і душой і ніколі не кахала больш, чым цяпер. Я ведаю гэта. Я адчуваю гэта. Я не хачу спрачацца пра гэта. Мужчына заўжды ведае дакладна, ці кахае яго жанчына. Але паміж намі ёсць таямніца, і ўсё не можа быць як раней, пакуль я не даведаюся, што за яна.

– Містэр Манро, калі ласка, факты, толькі факты, – крыху нецярпліва сказаў Холмс.

– Я раскажу вам, што я ведаю пра гісторыю Эфі. Калі я сустрэў яе, яна была ўдавой, хоць і вельмі маладой… усяго дваццаць пяць. Яе звалі місіс Хэбран. Дзяўчынай яна з’ехала ў Амерыку і жыла там у Атланце, дзе і выйшла за гэтага Хэбрана, які быў паспяховым юрыстам. У іх нарадзілася дзіця, але ў тых мясцінах успыхнула эпідэмія жоўтай ліхаманкі, і яе муж і дзіця памерлі. Я бачыў яго пасведчанне аб смерці. Гэта адвярнула яе ад Амерыкі, і яна вярнулася ў Мідлсэкс, каб жыць са сваёй незамужняй цёткай у горадзе Пінэры. Я мушу згадаць, што муж пакінуў яе даволі забяспечанай, у яе быў капітал каля чатырох з паловай тысяч фунтаў, які ён уклаў так добра, што яна атрымлівала каля сямі працэнтаў. Калі мы пазнаёміліся, яна правяла ў Пінэры ўсяго паўгоду. Мы закахаліся і праз некалькі тыдняў ажаніліся.

Я гандлюю хмелем і атрымліваю сем-восем тысяч даходу – здаецца, мы жывем няблага і здымаем прыгожую вілу ў Норберы за восемдзесят фунтаў на год. У нас там усё як у вёсцы, хоць гэта і блізка ад горада. Недалёка ёсць гатэль, і два дамы, і асобны катэдж з іншага боку поля, што перад нашым домам, – і апрача гэтага, больш ніякіх дамоў да палавіны дарогі на станцыю. Цягам году мне даводзіцца часта ездзіць па справах у мястэчка, але ўлетку працы менш, і ў нашым доме мы з жонкай жылі так шчасліва, як можна толькі марыць. Паверце, ніколі нічога не азмрочвала нашых стасункаў, пакуль не пачалася гэтая праклятая гісторыя.

Перш чым працягнуць, я мушу сказаць адну рэч. Калі мы пажаніліся, Эфі перапісала ўсю сваю маёмасць на мяне… хутчэй супраць маёй волі, бо я разумею, як няёмка было б, калі б мае справы пагоршыліся. Аднак яна настойвала, і так і сталася.

Ну і недзе паўтара месяца таму яна прыйшла да мяне.

«Джэк, – гаворыць, – калі ты ўзяў мае грошы, ты сказаў, што як толькі яны мне спатрэбяцца, я павінная толькі сказаць». – «Вядома, – адказваю я, – гэта ўсё тваё». – «Тады, – кажа яна, – мне трэба сто фунтаў». Відаць, гэта падаецца дзіўным, але тады я падумаў, што гэта ўсяго толькі новая сукенка ці нешта такое. «А навошта табе?» – спытаў я. «О, – сказала яна ў сваёй гуллівай манеры, – ты ж сказаў, што ты проста мой банкір, а банкіры ніколі не задаюць пытанняў, ты ж ведаеш». – Калі табе сапраўды трэба, то канечне, бяры грошы», – адказаў я. «Так, мне сапраўды трэба». – «І ты не хочаш мне сказаць, навошта?» – «Аднойчы, магчыма, я скажу, але не цяпер».

Я мусіў гэтым задаволіцца, хаця яна ўпершыню нешта ад мяне схавала. Я выпісаў чэк і больш пра гэта не думаў. Гэта была дробязь у параўнанні з тым, што здарылася пазней, але я думаю, яе варта было згадаць.

Я толькі што казаў, што недалёка ад нашага дома стаіць катэдж. Нас раздзяляе поле, але каб трапіць туды, трэба прайсці ўздоўж дарогі, а пасля звярнуць на сцяжыну. Адразу за ім – прыемны сасоннік, і я вельмі любіў хадзіць туды на шпацыр, сярод дрэваў заўжды добра.

Апошнія восем месяцаў дом стаяў пусты – на жаль, бо гэта прыгожы двухпавярховы будынак, са старасвецкім ганкам і кустамі бружмелю побач. Шмат разоў я стаяў там і думаў, якая мілая сядзіба магла б атрымацца.

Дык вось, у мінулы панядзелак, увечары, я гуляў па гэтай дарозе, як раптам сустрэў пусты фургон, які зварочваў на тую сцяжыну, і ўбачыў вязанку дываноў і іншыя рэчы, што ляжалі на газоне перад ганкам. Я прайшоў міма, бо мне было цікава, што за людзі будуць нашымі суседзямі. І як толькі зірнуў, то зразумеў, што нейкі твар глядзіць на мяне з аднаго з верхніх вокнаў.

Не ведаю, што не так было з гэтым тварам, містэр Холмс, але ў мяне ад яго прабег мароз па скуры. Я стаяў далекавата і не мог разгледзець рысаў, але было ў ім нешта ненатуральнае і нечалавечае. Такое ў мяне было ўражанне, таму я тут жа падышоў бліжэй, каб лепей разгледзець чалавека, які пазіраў на мяне. Але як толькі я гэта зрабіў, твар раптоўна знік – так раптоўна, нібыта нехта зацягнуў яго ў цемру пакоя. Я прастаяў хвілін пяць, разважаючы і спрабуючы прааналізаваць свае ўражанні. Я не мог сказаць, жанчына гэта ці мужчына, надта далёка ён быў. Але больш за ўсё мяне ўразіў ягоны колер. Твар быў быццам васковы і нейкі бяскроўны, нерухомы, жахліва ненатуральны. Я так усхваляваўся, што вырашыў даведацца болей пра новых жыхароў. Падышоў і пагрукаў у дзверы. Іх тут жа адчыніла высокая хударлявая жанчына з суворым непрыемным позіркам.

«Чаго вам нада?» – спытала яна з паўночным акцэнтам. «Я ваш сусед, жыву вунь там, – адказаў я і паказаў на свой дом. – Бачу, вы толькі засяліліся, таму я падумаў, што, магчыма, вам патрэбная дапамога з…» – «Як патрэбная будзе – пазавем», – сказала яна і бразнула дзвярыма ў мяне перад носам.

Засмучаны гэтай грубай і катэгарычнай адмовай, я вярнуўся дадому. Увесь вечар, хоць я і намагаўся забыць, мае думкі круціліся вакол таго прывіду ў акне і грубай жанчыны. Я вырашыў нічога не гаварыць жонцы пра здарэнне, бо яна і так вельмі нервовая і ўзрушаная жанчына, і ў мяне зусім не было жадання, каб яна перажывала разам са мной. Аднак перад тым як заснуць, я мімаходзь згадаў, што ў доме нехта пасяліўся, але яна на гэта нічога не адказала.

Звычайна я сплю вельмі добра. З мяне пастаянна жартавалі, што мне хоць у звон бі. Але чамусьці акурат той ноччу – не ведаю, таму, што я быў крыху ўсхваляваны сваёй невялікай прыгодай, ці не – але я спаў больш чуйна, чым звычайна. Дрэмлючы, я праз сон зразумеў, што ў пакоі нешта адбываецца, і паступова ўсвядоміў, што жонка адзелася і ўжо накідвае паліто і капялюш. Соннымі вуснамі я прамармытаў нешта са здзіўленнем і пратэстам супраць такіх няўчасных збораў, як раптам мае напаўрасплюшчаныя вочы заўважылі яе твар, асветлены полымем свечкі, і я анямеў ад здзіўлення. Такога выразу на яе твары я не бачыў ніколі ў жыцці – я нават не ўяўляў, што яна можа так выглядаць. Смяротна бледная, яна хутка дыхала, крадком пазіраючы на ложак, пакуль зашпільвала паліто, каб упэўніцца, што не пабудзіла мяне. Затым, думаючы, што я ўсё яшчэ сплю, яна бясшумна выслізнула з пакоя, і праз імгненне я пачуў рэзкі характэрны скрып – так рыпяць толькі петлі на ўваходных дзвярах. Я сеў на ложку і стукнуў касцяшкамі пальцаў па яго перакладзіне, каб упэўніцца, што сапраўды прачнуўся. Потым дастаў з-пад падушкі гадзіннік. Было тры гадзіны ночы. Якой трасцы рабіла мая жонка на вясковай дарозе а трэцяй ночы?

Хвілін дваццаць я прасядзеў, абдумваючы ўсё гэта і спрабуючы знайсці лагічнае абгрунтаванне. Але чым больш я думаў, тым больш дзіўнымі і невытлумачальнымі былі мае здагадкі. Я ўсё яшчэ быў у роздумах, калі пачуў, што дзверы зноў мякка адчыніліся, і яе крокі загучалі на лесвіцы.

«Эфі, дзе ты была?» – спытаў я, калі яна ўвайшла. Яна здрыганулася ад майго пытання і ўскрыкнула, цяжка дыхаючы, і гэты ўскрык і ўздрыгванне занепакоілі мяне больш, чым усё астатняе, бо акурат у гэтым адчувалася нейкая цьмяная віна. Мая жонка заўжды была шчырай, адкрытай жанчынай, і мяне прабраў холад, калі я ўбачыў, як яна крадком заходзіць у наш пакой, ускрыквае і ўздрыгвае, калі да яе звяртаецца ўласны муж.

«Джэк, ты прачнуўся! – выгукнула яна, нервова ўсміхнуўшыся. – Божа, я думала, цябе нічым не пабудзіш».

«Дзе ты была?» – паўтарыў я больш цвёрда.

«Я не пытаюся, чаму цябе гэта здзіўляе, – сказала яна, і я заўважыў, як дрыжаць яе пальцы, расшпільваючы паліто. – Божа, я не памятаю, каб раней са мной здаралася такое. Рэч у тым, што я адчула, што задыхаюся – і мне так захацелася падыхаць свежым паветрам. Я ўпэўненая, што страціла б прытомнасць, калі б не выйшла на двор. Я пастаяла ў дзвярах пару хвілін і цяпер зноў адчуваю сябе добра».

За ўвесь час, расказваючы мне гэта, яна ні разу не зірнула ў мой бок, і яе голас быў зусім не падобны да звычайнага. Было відавочна, што яна гаворыць няпраўду. Я нічога ёй не адказаў і з цяжкім сэрцам адвярнуўся да сцяны, а мае думкі былі поўныя ядавітых сумневаў і падазрэнняў. Што ж хавала ад мяне мая жонка? Дзе яна была падчас гэтай дзіўнай прагулянкі? Я адчуваў, што мне не будзе спакою, пакуль я не даведаюся адказу, і ўсё ж я пазбягаў зноў задаваць ёй пытанні, раз яна ўжо схлусіла. Рэшту ночы я круціўся і круціўся, выбудоўваючы тэорыю за тэорыяй – кожную горшую за папярэднюю.

На наступны дзень мне трэба было ў горад, але я быў такі ўсхваляваны, што проста не мог думаць пра справы. Жонка здавалася не менш засмучанай за мяне, і я мог бачыць па яе кароткіх запытальных позірках, якімі яна страляла ў мяне, што яна зразумела: я не паверыў ёй і цяпер яна не ведае, што рабіць. Мы перакінуліся толькі парай словаў за сняданкам, і я адразу пайшоў прагуляцца, каб усё абдумаць на свежым паветры.

Я дайшоў да Крыштальнага палаца, прабавіў гадзіну ў садзе і вярнуўся ў Норберы ў гадзіну дня. Здарылася так, што дарога павяла мяне міма катэджа, і на хвілю я спыніўся зірнуць у акно, каб убачыць, ці не пакажацца той дзіўны твар, які глядзеў на мяне наконадні. Я спыніўся, і – уявіце маё здзіўленне, містэр Холмс! – дзверы раптам адчыніліся, і з гэтага дома выйшла мая жонка.

Убачыўшы яе, я анямеў ад здзіўлення, але мае эмоцыі нічога не значылі ў параўнанні з тымі, што паказаліся на яе твары, калі нашы вочы сустрэліся. На імгненне здалося, нібыта яна хоча прашмыгнуць назад у дом, але затым, убачыўшы, наколькі бессэнсоўна было б хавацца, яна выйшла да мяне – бледная з твару, са спалоханымі вачыма, што надта супярэчыла ўсмешцы на вуснах.

«О Джэк, – сказала яна. – Я толькі зайшла спытаць, ці магу я чым дапамагчы нашым новым суседзям. Чаму ты так глядзіш на мяне, Джэк? Ты ж на мяне не злуешся?»

«Значыць, – сказаў я, – гэта сюды ты хадзіла ўначы?»

«Што ты гаворыш?!» – ускрыкнула яна.

«Ты прыходзіла сюды. Я ўпэўнены ў гэтым. Хто гэтыя людзі, што ты ходзіш да іх у такі час?»

«Я не хадзіла сюды».

«Як ты можаш казаць мне такое, ты ж ведаеш, што гэта хлусня! – крыкнуў я. – Твой голас змяняецца, калі ты гаворыш пра гэта. Ці былі калі-небудзь у мяне сакрэты ад цябе? Я зараз увайду ў гэты дом і высветлю, у чым тут справа».

«Не, не, Джэк, Богам прашу!» – задыхалася яна, не ў стане стрымліваць эмоцый.

А калі я пайшоў да дзвярэй, яна ўхапіла мяне за рукаво і сутаргава пацягнула назад.

«Джэк, я малю цябе не рабіць гэтага! – ускрыкнула яна. – Клянуся, я ўсё раскажу табе аднойчы, але калі ты ўвойдзеш сюды зараз – здарыцца няшчасце».

Я паспрабаваў выбавіцца ад яе, але яна ўчапілася ў мяне з шалёнай мальбой.

«Вер мне, Джэк! – крыкнула яна. – Павер мне хаця б гэтым разам. Ты ніколі аб гэтым не пашкадуеш. Ты ведаеш, што я нізашто не стала б ад цябе нічога хаваць – толькі дзеля цябе самога. Ад гэтага залежыць усё нашае жыццё. Калі ты разам са мной пойдзеш зараз дадому, усё будзе добра. Але калі ты настаіш на сваім і зойдзеш у катэдж, паміж намі ўсё скончыцца».

Столькі было шчырасці, столькі адчаю ў голасе, што яе словы скарылі мяне, і я нерашуча спыніўся перад дзвярыма.

«Я паверу табе толькі з адной умовай, – сказаў я ўрэшце. – Калі з гэтага моманту больш ніякіх таямніц. Ты вольная захоўваць свой сакрэт, але паабяцай мне, што больш ніякіх начных візітаў, больш нічога ты не будзеш хаваць ад мяне. Я гатовы забыць тое, што было, калі ты паклянешся мне, што больш такога не будзе».

«Я ведала, што ты мне паверыш, – прамовіла яна з палёгкай. – Усё будзе так, як ты хочаш. Хадзем, калі ласка, хадзем дадому».

Усё яшчэ цягнучы мяне за рукаво, яна вывела мяне з катэджа. Ужо на дарозе я азірнуўся назад і ўбачыў той васковы твар, які назіраў за намі з верхняга акна. Што магло звязваць маю жонку з гэтай істотай? Або як магла грубая, вульгарная жанчына, якую я бачыў надоечы, мець нешта агульнае з Эфі? Гэта дзіўная загадка, і мне не будзе спакою, пакуль я яе не развяжу.

Два дні пасля гэтага я заставаўся дома, і жонка, здаецца, была вернай нашай дамове, бо, наколькі я ведаю, не выходзіла з дома. На трэці дзень, аднак, я атрымаў праўдзівы доказ, што ўрачыстага абяцання было недастаткова, каб яна пазбавілася ад таямнічага ўплыву, які адцягваў яе ад мужа і ад свайго абавязку.

У той дзень мне патрэбна было ў горад, аднак я вярнуўся цягніком на 14:40 замест 15:36, на якім прыязджаў звычайна. Калі я ўвайшоў у дом, нашая служанка, пераляканая, выбегла ў вітальню.

«Дзе гаспадыня?» – спытаў я. «Здаецца, яна пайшла прагуляцца», – адказала тая.

Мая галава тут жа напоўнілася рознымі падазрэннямі. Я падняўся наверх, каб упэўніцца, што яе няма дома. Зрабіўшы гэта, я вызірнуў з аднаго з верхніх вокнаў і ўбачыў служанку, з якой толькі што размаўляў, – яна бегла праз поле ў кірунку катэджа. Тут, канечне, я зразумеў, што гэта ўсё значыла. Мая жонка пайшла туды і папрасіла служанку паклікаць яе, калі я вярнуся дадому. Дрыжучы ад злосці, я спусціўся ўніз і паспяшаў да таго дома, каб скончыць з гэтым раз і назаўсёды. Я ўбачыў жонку са служкай, якія беглі дадому, але не спыніўся паразмаўляць з імі. У гэтым катэджы хаваецца таямніца, якая азмрочвае ўсё маё жыццё. Я ўрачыста пакляўся: што б там ні было – трэба раскрыць таямніцу. Я нават не пагрукаў, калі наблізіўся да дзвярэй, а павярнуў ручку і зайшоў у вітальню.

На першым паверсе было ціха і спакойна. У кухні свістаў на агні чайнік, вялікі чорны кот ляжаў, скруціўшыся абаранкам, у кошыку, але нідзе не было ні знаку жанчыны, якую я бачыў надоечы. Я забег у іншы пакой, але ён таксама быў пусты. Тады я падняўся наверх, дзе знайшоў яшчэ два пустыя пакоі. У доме нікога не было. Мэбля і карціны былі даволі простыя і безгустоўныя, апрача адзінага пакоя, у акне якога я тады бачыў той дзіўны твар. Пакой быў утульны і вытанчаны, і мае падазрэнні выраслі ў яраснае полымя, калі я заўважыў, што на каміннай паліцы стаіць фотаздымак маёй жонкі ў поўны рост, які зрабілі ўсяго тры месяцы таму на маю просьбу.

Я прабыў там даволі доўга, каб упэўніцца, што ў доме нікога няма, і сышоў, адчуваючы такі цяжар на сэрцы, якога не меў ніколі раней. Жонка выйшла ў вітальню адразу пасля таго, як я вярнуўся, аднак я быў занадта пакрыўджаны і злосны, каб размаўляць, і, не зірнуўшы на яе, рушыў у кабінет. Аднак яна зайшла следам яшчэ да таго, як я паспеў зачыніць дзверы.

«Прабач, што я парушыла абяцанне, Джэк, – сказала яна, – але калі б ты ведаў усе акалічнасці, я ўпэўненая, ты б мне дараваў». – «Дык раскажы мне ўсё», – сказаў я.

«Я не магу, Джэк, не магу», – заплакала яна.

«Пакуль ты не раскажаш мне, хто жыве ў гэтым доме і каму ты падарыла фотаздымак, паміж намі не можа быць ніякага даверу», – сказаў я і, вырваўшыся ад яе, выйшаў з дома. Гэта было ўчора, містэр Холмс, і я не бачыў яе з таго часу і не ведаю больш нічога пра гэтую дзіўную справу. Гэта першае, што азмрочыла нашыя стасункі, і я так знерваваўся, што проста не ведаю, як мне быць. Раптам сёння раніцай я зразумеў, што вы можаце даць мне параду, таму адразу паспяшаўся да вас – і цяпер цалкам аддаюся ў вашы рукі. Калі вам нешта засталося няясным – прашу вас, задавайце пытанні. Але перш за ўсё скажыце мне хутчэй, што рабіць, бо я ўжо не магу цярпець гэтай пакуты.

Мы з Холмсам зацікаўлена слухалі гэты незвычайны перарывісты аповед усхваляванага чалавека. Мой кампаньён нейкі час сядзеў моўчкі, падпіраючы рукой падбароддзе, занураны ў свае думкі.

– Скажыце, – прамовіў ён урэшце, – ці можаце вы паклясціся, што ў акне бачылі чалавечы твар?

– Кожны раз, калі я яго бачыў, ён быў даволі далёка ад мяне, таму тут немагчыма паклясціся.

– Аднак вы былі ім непрыемна ўражаныя.

– Мне здавалася, што ён нейкага ненатуральнага колеру, да таго ж нібыта здранцвелы. Калі я падыходзіў бліжэй, ён рэзка знікаў.

– Як даўно вашая жонка папрасіла сто фунтаў?

– Недзе з два месяцы таму.

– Вы бачылі фотаздымак яе першага мужа?

– Не, у Атланце, у хуткім часе пасля яго смерці, быў пажар, і ўсе яе паперы згарэлі.

– Але ў яе засталося пасведчанне аб смерці. Вы казалі, што бачылі яго.

– Так, пасля пажару яна атрымала дублікат.

– Вы ведаеце каго-небудзь, хто быў знаёмы з ёй у Амерыцы?

– Не.

– Ці гаварыла яна пра тое, каб зноў наведаць Амерыку?

– Не.

– Можа, яна атрымлівала адтуль лісты?

– Не.

– Дзякую. Зараз я хацеў бы крыху абдумаць справу. Калі цяпер у катэджы пастаянна пуста, будуць пэўныя цяжкасці. З іншага боку – што я лічу больш імаверным, – калі жыхароў папярэдзілі аб вашым прыходзе і яны сышлі да таго, як вы ўвайшлі ўчора, то сёння яны ўжо маглі вярнуцца, і мы з лёгкасцю ўсё гэта высветлім. Дазвольце параіць вам, такім парадкам, вяртацца ў Норберы і зноў праверыць вокны катэджа. Калі ў вас будуць падставы думаць, што ў ім нехта жыве, не трэба зноў прыходзіць да мяне – проста дашліце нам тэлеграму. Мы з сябрам прыедзем да вас не пазней як праз гадзіну пасля яе атрымання, і тады вельмі хутка дабяромся да сутнасці ў гэтай справе.

– А калі там зноў пуста?

– У такім выпадку я прыеду да вас заўтра, і мы абмяркуем усё. Да пабачэння і, галоўнае, не хвалюйцеся, пакуль дакладна не даведаецеся, што ў вас ёсць на гэта прычына.

– Баюся, Ўотсан, справа кепская, – сказаў мой кампаньён, правёўшы містэра Гранта Манро да дзвярэй. – Што вы можаце сказаць?

– Гучыць нявесела, – адказаў я.

– Тут мае месца шантаж, або я моцна памыляюся.

– А хто шантажыст?

– Думаю, гэта істота, што жыве ў адзіным утульным пакоі ў тым доме, там, дзе на каміннай паліцы стаіць фотаздымак. Шчыра кажучы, Ўотсан, ёсць нешта вельмі прыцягальнае ў гэтым васковым твары ў акне, і я нізашто не хацеў бы ўпусціць гэты выпадак.

– У вас ёсць тэорыя?

– Так, толькі папярэдняя. Але я буду здзіўлены, калі яна выявіцца памылковай. У доме жыве першы муж гэтай жанчыны.

– Чаму вы так думаеце?

– Як яшчэ можна патлумачыць шалёны страх, што яе другі муж увойдзе ў дом? Факты, як я іх бачу, гавораць вось што. Гэтая жанчына была замужам у Амерыцы. Выявілася, што ў яе мужа жудасны характар, ці, напрыклад, ён захварэў на нешта агіднае – можа, праказу – або звар’яцеў. Урэшце яна сыходзіць ад яго, вяртаецца ў Англію, змяняе імя і пачынае новае жыццё, як ёй здаецца. Яна замужам тры гады і верыць, што яе становішча даволі бяспечнае, паказвае мужу пасведчанне аб смерці нейкага выдуманага чалавека, чыё імя яна займела, – як раптам пра яе месцазнаходжанне даведваецца першы муж, або, можна меркаваць, нейкая беспрынцыповая жанчына, якая вырашыла звязацца з хворым чалавекам. Яны пішуць жонцы ліст з пагрозай прыехаць і выкрыць яе. Яна просіць сотню фунтаў і спрабуе адкупіцца ад іх. Нягледзячы на гэта, яны прыязджаюць, і калі муж выпадкова згадвае пры жонцы, што ў катэджы пасяліліся новыя суседзі, яна разумее, што гэта яе пераследнікі. Яна чакае, пакуль муж засне, а затым ідзе паспрабаваць упэўніць іх пакінуць яе ў спакоі. Не дамогшыся поспеху, яна зноў ідзе туды нараніцу, і муж сустракае яе, як ён нам і сказаў, калі яна выходзіць. Яна абяцае яму больш туды не наведвацца, але праз два дні надзея пазбавіцца ад гэтых жудасных суседзяў стала такой моцнай, што жанчына зрабіла новую спробу, узяўшы з сабой фотаздымак, які першы муж, магчыма, патрабаваў ад яе. Пасярод размовы служанка бяжыць у дом, каб паведаміць, што гаспадар вярнуўся, і жонка, разумеючы, што ён тут жа пойдзе ў катэдж, выводзіць жыхароў праз заднія дзверы, магчыма, у сасновы лясок, пра які згадвалі, што ён побач. Такім чынам, мужчына знаходзіць дом пустым. Аднак я вельмі здзіўлюся, калі ён застанецца такім і сёння. Што вы думаеце наконт маёй тэорыі?

– Гэта ўсё толькі здагадкі.

– Але яны пакрываюць усе факты. Калі нам дадуць новыя факты, якія нельга будзе пакрыць, у нас будзе час перагледзець тэорыю. А пакуль мы не атрымаем паведамлення з Норберы ад нашага сябра, нічога новага ў нас не з’явіцца.

Доўга чакаць нам не давялося. Паведамленне прыйшло як толькі мы дапілі гарбату. «Катэдж усё яшчэ арандуюць, – гаварылася ў ім. – Зноў бачыў твар у акне. Сустрэну цягнік а сёмай, нічога не раблю да вашага прыезду».

Калі мы выйшлі з цягніка, Грант Манро чакаў нас на платформе, і ў святле станцыйных ліхтароў мы ўбачылі, што ён вельмі бледны і яго проста трасе.

– Яны ўсё яшчэ тут, містэр Холмс, – сказаў ён, схапіўшы майго сябра за рукаво. – Я бачыў святло ў катэджы, калі ішоў сюды. Мы высветлім усё раз і назаўжды.

– Які ваш план? – спытаў Холмс, праходзячы паўз цёмную дарогу з дрэвамі паабапал.

– Я ўварвуся туды і на свае вочы ўбачу, хто жыве ў гэтым доме. Я хачу, каб вы двое былі сведкамі.

– Вы цалкам упэўненыя, што хочаце гэта зрабіць, нягледзячы на засцярогі вашай жонкі, што лепей не чапаць таямніцы?

– Так, я вырашыў.

– Ну, мне здаецца, гэта будзе правільна. Любая праўда лепшая за нявызначанасць і падазрэнні. Прапаную пайсці тут жа, не адкладаючы. Вядома, з юрыдычнага пункту гледжання мы ставім сябе ў кепскае становішча, аднак я думаю, што гэта таго каштуе.

Быў вельмі цёмны вечар і пайшоў дробны дождж, калі мы звярнулі з шырокай дарогі на вузкую алею, усю ў каляінах, з агароджай паабапал. Грант Манро нецярпліва рухаўся наперад, і мы, спатыкаючыся, ледзь паспявалі за ім.

– Вунь агні майго дома, – прамармытаў ён, паказваючы на мігценне паміж дрэвамі. – А вось катэдж, куды я ўсё-такі зайду.

Пакуль ён гаварыў, вуліца звярнула, і мы ўбачылі дом. Жоўтая паласа, якая падала на чорны падворак, сведчыла, што дзверы прачыненыя, а акно на верхнім паверсе ярка асветленае. Зірнуўшы туды, мы ўбачылі, што нейкая цёмная пляма рухаецца па фіранцы.

– Вось гэтая істота! – ускрыкнуў Грант Манро. – Вы самі можаце ўпэўніцца, што ўнутры нехта ёсць. Цяпер хадзем за мной, і хутка мы ўсё дазнаемся.

Мы падышлі да дзвярэй, але раптам з ценю дрэваў з’явілася жанчына і стала ў залатой паласе ліхтарнага святла. Я не мог разгледзець у цемры яе твару, але рукі яе былі выцягнутыя на знак мальбы.

– Богам прашу, Джэк, не трэба! – ускрыкнула яна. – Я прадчувала, што ты прыйдзеш сёння вечарам. Падумай, любы! Павер мне зноў, і ты ніколі пра гэта не пашкадуеш!

– Я верыў табе надта доўга, Эфі, – з цвёрдасцю сказаў ён. – Пусці мяне! Я прайду. Мы з сябрамі збіраемся высветліць усё раз і назаўжды!

Ён адпіхнуў яе ўбок, і мы прайшлі за ім. Паколькі ён пакінуў дзверы адчыненымі, старая жанчына выбегла насустрач і паспрабавала не даць яму прайсці, аднак ён адпіхнуў і яе, і праз імгненне мы ўжо падымаліся па лесвіцы. Грант Манро кінуўся ў асветлены пакой наверсе, і мы скіраваліся проста за ім.

Там было сапраўды ўтульна – прыгожая мэбля, дзве свечкі на стале і дзве на каміннай паліцы. У куце, згорбіўшыся над сталом, сядзела маленькая дзяўчынка. Калі мы ўвайшлі, яе твар быў адвернуты ад нас, але мы маглі ўбачыць, што яна ў чырвонай сукенцы і ў доўгіх белых пальчатках. Калі яна рэзка павярнулася да нас, я ўскрыкнуў са здзіўленнем і жахам. Яе твар меў дзіўны васковы колер, а яго рысы былі пазбаўленыя хоць якога выразу. Праз імгненне таямніца раскрылася. Холмс, рассмяяўшыся, выцягнуў руку да вуха дзіцяці, зняў маску з яе твару – і перад намі паўстала чорная-чорная мурыначка, бліскаючы ўсімі сваімі зубкамі і смеючыся з нашых здзіўленых твараў. Я выбухнуў смехам, раздзяляючы яе радасць, але Грант Манро працягваў глядзець ва ўсе вочы, схапіўшыся рукой за горла.

– Божа! – ускрыкнуў ён. – Што гэта ўсё значыць?

– Я скажу табе, што гэта значыць, – адказала жанчына, заходзячы ў пакой з годным, рашучым выразам на твары. – Ты прымусіў мяне супраць майго жадання расказаць табе ўсё, і цяпер мы абое мусім вырашыць, як нам быць. Мой муж памёр у Атланце. А маё дзіця выжыла.

– Тваё дзіця?

Яна зняла з шыі вялікі срэбны медальён.

– Ты ніколі не бачыў, што тут унутры.

– Я думаў, ён не адчыняецца.

Яна кранула спружыну, і пярэдняя частка медальёна адсунулася. Унутры быў партрэт надзвычай прыгожага і інтэлігентнага мужчыны, але ў яго рысах беспамылкова можна было адчытаць афрыканскае паходжанне.

– Гэта Джон Хэбран з Атланты, – сказала жанчына, – і гэта быў самы высакародны чалавек у свеце. Я адвярнулася ад свайго народа, каб выйсці замуж, але пакуль ён быў жывы, ні на хвілю не пашкадавала пра гэта. На жаль, нашае адзінае дзіця падобнае больш да яго народа, чым да майго. Так часта бывае ў змешаных шлюбах – маленькая Люсі аказалася цямнейшай за свайго бацьку. Але хоць і чарнявая, яна ўсё адно мая любая дачушка, маміна радасць.

На гэтых словах маленькае стварэнне падбегла да маці і прытулілася да яе сукенкі.

– Я пакінула яе ў Амерыцы, – працягвала яна, – толькі таму, што ў яе было слабае здароўе, і пераезд мог пагоршыць яе стан. Яе засталася даглядаць адданая шатландка, якая была раней нашай служанкай. Ні на імгненне я не думала адцурацца сваёй дачкі. Але калі лёс звёў нашы дарогі з табой, Джэк, калі я зразумела, што кахаю цябе, я збаялася расказаць пра маё дзіця. Няхай Бог мне даруе, але я баялася страціць цябе, мне не ставала смеласці расказаць табе ўсё. Я мусіла выбіраць паміж вамі і па сваёй слабасці адвярнулася ад маёй дзяўчынкі. Тры гады я хавала ад цябе яе існаванне, але распытвала пра яе ў нянькі і ведала, што ў яе ўсё добра. Аднак урэшце ў мяне з’явілася неадольнае жаданне зноў убачыць сваё дзіцятка. Я змагалася з ім, але марна. Хоць я і разумела небяспеку, але вырашыла запрасіць іх пажыць побач хаця б некалькі тыдняў. Я адправіла сто фунтаў няньцы і дала ёй указанні наконт катэджа – каб яна была нібыта звычайнай суседкай, каб ніхто не зразумеў, што мы з ёй неяк звязаныя. Мая нездаровая пільнасць давяла да таго, што я загадала трымаць дзіця ўдзень дома і прыкрываць яму твар і рукі, каб ніхто, выпадкова пабачыўшы Люсі ў акне, не пусціў чуткі, маўляў, у суседзяў жыве чарнаскурае дзіця. Трэба было быць менш асцярожнай, але я страціла розум ад страху, што ты даведаешся праўду.

Ты першым сказаў мне, што ў доме нехта пасяліўся. Я мусіла дачакацца раніцы, але не магла заснуць ад узрушанасці і ўрэшце выслізнула з дома, ведаючы, як цяжка цябе пабудзіць. Але ты ўбачыў, як я выходжу, і гэта быў пачатак майго галаўнога болю. На наступны дзень ты міласэрна прыняў маю таямніцу і высакародна ўтрымаўся ад высвятлення. Аднак праз тры дні нянька з дзіцем ледзь паспелі ўцячы праз заднія дзверы, калі ты кінуўся ў пярэднія. Цяпер урэшце ты ведаеш усё, і я хачу спытаць цябе: што цяпер будзе з намі, маёй дачкой і мной?

Яна сціснула кулакі і чакала адказу.

Прайшлі доўгія дзесяць хвілін, пакуль Грант Манро не парушыў цішыню, і калі адказ прагучаў, гэта былі акурат тыя словы, які мне было прыемней за ўсё пачуць. Ён падняў на рукі дзяўчынку, пацалаваў і затым, усё яшчэ трымаючы яе, падаў другую руку жонцы і павярнуўся да дзвярэй.

– Лепей нам абмеркаваць усё дома, – сказаў ён. – Эфі, я не вельмі добры чалавек, але, магчыма, лепшы, чым ты пра мяне думала.

Холмс і я прайшлі за імі следам пра вуліцы, і мой сябар таргануў мяне за рукаво, каб мы адышлі.

– Я думаю, – сказаў ён, – ад нас будзе больш карысці ў Лондане, чым у Норберы.

Больш ён не прамовіў ні слова да позняй ночы, калі, запаліўшы свечку, павярнуўся, каб ісці ў сваю спальню.

– Ўотсан, – сказаў ён, – калі аднойчы вы ўбачыце, што я раблюся надта самаўпэўненым або працую менш старанна, калі ласка, проста шапніце мне: «Норберы», – і я буду вам моцна абавязаны.

Неўзабаве пасля жаніцьбы я прыдбаў доктарскую практыку ў Падынгтане. Стары доктар Фаркар, што прадаў мне яе, калісьці меў шыкоўную кліентуру, аднак яго пахілы век і спецыфіка такой немачы, як харэя*, на якую ён пакутаваў, істотна прарэдзілі кола яго пацыентаў. Людзі не без падставаў кіруюцца прынцыпам, паводле якога чалавек, што ацаляе іншых, і сам мусіць быць здаровым, і крыва паглядаюць на доктара, чыю ўласную хваробу не бяруць ягоныя ж лекі. Так што чым больш слабеў мой папярэднік, тым больш занепадала яго практыка, і калі я купіў яе, замест ранейшых тысячы двухсот яна давала ад сілы трыста фунтаў штогоду. Я, аднак, спадзяваўся на сваю маладосць ды імпэт і быў перакананы, што за якія пару-тройку гадоў кабінет расквітнее з былой сілай.

Тры месяцы пасля пакупкі практыкі я працаваў з ранку да ночы і амаль не бачыўся з маім сябрам Шэрлакам Холмсам, бо не меў часу наведвацца на Бэйкер-стрыт, а ён рэдка выбіраўся куды-кольвек, калі гэтага не вымагалі яго дэтэктыўныя інтарэсы. Таму я вельмі здзівіўся, калі адным чэрвеньскім ранкам, седзячы пасля сняданку з выпускам «Брытанскага медыцынскага часопіса»*, я пачуў спачатку званок у дзверы, а потым высокі рыпучы голас майго таварыша і яго энергічныя крокі.

– Ах, дарагі мой Ўотсан, – сказаў ён, уваходзячы, – як я рады вас бачыць! Спадзяюся, місіс Ўотсан цалкам акрыяла пасля лёгкіх нязручнасцяў, прынесеных ёй мітуснёй вакол «знаку чатырох»*.

– Дзякуй, мы абое ў парадку, – сказаў я, прыязна рукаючыся з Холмсам.

– Спадзяюся таксама, – працягнуў той, уладкоўваючыся ў крэсле-гушкалцы, – што лекарскія турботы не да канца засланілі тую заўзятасць, з якой вы зазвычай прымалі нашыя дэдуктыўныя галаваломкі.

– Наадварот, – адказаў я, – толькі ўчора ўвечары я праглядаў свае старыя нататкі. Я нават пачаў складаць рэестр нашых былых дасягненняў.

– Трэба верыць, вы не лічыце сваю калекцыю давершанай?

– Ні ў якім разе. Новыя прыгоды – маё самае гарачае жаданне.

– Напрыклад, сёння?

– А чаму б не сёння?

– І, напрыклад, у Бірмінгеме?

– Чаму б не, калі вам так хочацца!

– А як жа пацыенты?

– Я падмяняю суседа, калі таму трэба з’ехаць. Ён заўсёды гатовы адплаціць мне тым жа.

– Ха! Вось і слаўна! – сказаў Холмс, адкідваючыся на крэсле і прыцэльна разглядаючы мяне прымружанымі вачыма. – Бачу, апошнім часам вам нездаровілася. Летнія прастуды – яшчэ тая прыкрасць.

– І сапраўды: на мінулым тыдні мяне на тры дні зваліла з ног тэмпература. Аднак я думаў, што падбаў, каб ад яе не засталося ні следу.

– Так і ёсць. Выглядаеце вы як ніколі здаровым.

– Але як вы здагадаліся пра хваробу?

– Дарагі дружа, вы ж ведаеце мае метады.

– Дэдукцыя, значыцца?

– Зразумела.

– І што ж мяне выдала?

– Вашыя пантофлі.

Я зірнуў на лакаваныя пантофлі, у якія быў абуты.

– Але як… – пачаў быў я, але Холмс адказаў на маё пытанне, перш чым я паспеў задаць яго:

– Вы купілі гэтыя пантофлі нядаўна, – сказаў ён, – не больш як месяц таму. Падэшвы, якія вы цяпер мне дэманструеце, злёгку абвугліліся. Спачатку я падумаў, што вы іх прамачылі, і яны падгарэлі, сушачыся. Але на пад’ёме ступы красуецца маленькі круглы цэтлік з крамы. Вільгаць бы размачыла яго. Значыць, вы сядзелі, выцягнуўшы ногі да каміна, чаго б ніколі не зрабілі нават у такі дажджлівы чэрвень, як гэты, калі б былі ў добрым здароўі.

Пасля тлумачэнняў Холмса ўсё здавалася надзвычай простым. Ён прачытаў гэтую думку па маім твары і горка ўсміхнуўся.

– Баюся, я збіваю сабе цану, калі тлумачу ход сваіх думак, – сказаў ён. – Высновы без тлумачэнняў уражваюць значна болей. Дык што, вы гатовыя выправіцца ў Бірмінгем?

– Зразумела! Што за справа гэтым разам?

– Усе дэталі – у цягніку. Мой кліент чакае нас знадворку ў кэбе. Вы можаце выехаць зараз жа?

– Дайце мне хвіліну! – я накрэмзаў цыдулку суседу, збегаў наверх, каб папярэдзіць жонку пра свой ад’езд, і дагнаў Холмса на парозе дома.

– Ваш сусед – таксама доктар, – сказаў ён, ківаючы на масянжовую шыльдачку.

– Так, ён выкупіў практыку, гэтак жа, як я.

– Даўнюю практыку?

– Такую ж, як мая. Дактары прымалі тут з часу пабудовы дамоў.

– Ну, то вам дасталася найлепшая з дзвюх.

– Святая праўда. Але як вы здагадаліся?

– Прыступкі, даражэнькі. Вашыя сцерліся на тры цалі глыбей, чым суседскія. Джэнтльмен у кэбе – мой кліент, містэр Хол Пайкрафт. Я вас зараз пазнаёмлю… Гані шпарчэй, чалавеча, цягнік вось-вось адыдзе!

Чалавек насупраць мяне ў экіпажы быў добра складзеным маладзёнам са светлай скурай, адкрытым, шчырым тварам і злёгку падкручанымі саламянага колеру вусікамі. На ім быў неверагодна бліскучы цыліндр і цёмна-шэры ахайны гарнітур, які выдаваў у ім энергічнага маладога жыхара Сіці, прадстаўніка класа, які атрымаў найменне кокні і даў нам больш жаўнераў-добраахвотнікаў, атлетаў ды спартсменаў, чым які-кольвек іншы клас на гэтых астравах. Яго круглае румянае аблічча свяцілася непадробнай бадзёрасцю, але ў апушчаных кутках вуснаў я прачытаў нешта накшталт паўкамічнай заклапочанасці. Але толькі калі мы пагрузіліся ў вагон першага класа і нашае падарожжа ў Бірмінгем пачалося, я змог даведацца, што прывяло яго да Шэрлака Холмса.

– Ехаць нам гадзіну дзесяць хвілінаў, – зазначыў Холмс, – Я прашу вас, містэр Пайкрафт, расказаць майму сябру пра ваш найцікавейшы выпадак гэтак жа, як вы зрабілі надоечы, і па магчымасці нават падрабязней. Мне будзе карысна яшчэ раз прасачыць чараду падзеяў. Гэтая гісторыя можа аказацца надзвычай плённай або абсалютна пустою, але яна прынамсі неверагодна займальная, што вабіць вас, дарагі доктар, не менш, чым мяне. Усё, містэр Пайкрафт, я вас больш не перапыняю.

Наш малады спадарожнік бліснуў вачыма, звярнуўшыся да мяне:

– Самы жах, – пачаў ён, – што гэтая гісторыя выстаўляе мяне тым яшчэ дурнем. Вядома ж, усё, можа, і абыдзецца, і я наўрад ці мог зрабіць іначай; але ж калі выявіцца, што я страціў месца і не прыдбаў нічога ўзамен – то так мне, цюхцяю, і трэба! Апавядальнік з мяне няважны, доктар Ўотсан, але было ўсё прыкладна гэтак.

Я служыў у канторы «Коксан і Вудхаўс» у ДрэйперГардэнс, аднак гэтай вясною яны збанкрутавалі праз венесуэльскую пазыку*, пра якую, вы, імаверна, чулі. Адным словам, фірма развалілася. Я быў з імі пяць гадоў, і стары Коксан даў мне проста шыкоўныя рэкамендацыі, але, ясна, усе мы, клеркі, апынуліся на вуліцы, усе дваццаць сем чалавек. Я быў сунуўся сюды, туды, але ўсюды хапала мальцаў з маёй кваліфікацыяй, таму доўгі час з працай у мяне быў поўны швах. У Коксана я атрымліваў тры фунты на тыдзень, і мне ўдалося адкласці каля сямідзесяці, але даволі хутка я праеў гэтыя ашчаджанні. Я ўжо ледзь зводзіў канцы з канцамі, мне не ставала грошай нават на маркі, каб пісаць па аб’явах, і на канверты, куды трэба было ляпіць тыя маркі. Я знасіў чаравікі, абіваючы парогі кантораў, але быў гэтак жа далёкі ад найму, як увесну.

Нарэшце я адшукаў вакансію ў канторы «Моўсан і Ўільямсы», вялікай біржавой фірме на Ломбардстрыт. Думаецца, вы нячасты госць ва Усходнім Чыпсайдзе, але даю вам зуб – гэта найбагацейшы банк ва ўсім Лондане. Яны прымалі паперы выключна па пошце. Я даслаў ім сваю заяўку і рэкамендацыі, не спадзеючыся на адказ. Аднак неўзабаве я атрымаў ліст, дзе значылася, што я магу прыйсці да іх у панядзелак і прыступіць да службы, калі мой выгляд не будзе выклікаць пярэчанняў. Ніхто не ведае, як гэта працуе. Кажуць, кіраўнік проста засоўвае руку ў стос лістоў і выцягвае першы-лепшы. Так ці іначай, мне выпаў шчаслівы білет, вы можаце ўявіць маю радасць. У Моўсана клалі на фунт больш, чым у Коксана, а абавязкі былі амаль тымі ж.

Тут і пачалося самае няяснае ва ўсёй справе. Я быў у сябе на кватэры, у Хэмпстэдзе, на Потэрс-тэрэс, 17. Проста сядзеў, курыў цыгару, як і штовечар пасля таго, як атрымаў месца. І тут увайшла мая гаспадыня з візітоўкай, на якой было выціснута: «Артур Пінэр, фінансавы агент». Я ніколі не чуў такога імені і нават уявіць не мог, што гэтаму мальцу ад мяне трэба, але, зразумела, прыняў яго. І вось ён увайшоў, чалавек сярэдняга росту, з цёмнымі валасамі, цёмнымі вачыма, чорнай барадой і крыху ільсняным кончыкам носа. Ён трымаўся бадзёра і гаварыў адрывіста, як чалавек, які ведае цану часу.

– Містэр Хол Пайкрафт, мяркую? – сказаў ён.

– Ён самы, сэр! – адказаў я, пасоўваючы да яго крэсла.

– Колішні супрацоўнік «Коксан і Вудхаўс»?

– Дакладна.

– А цяпер наняты Моўсанам?

– Кшталту таго.

– Што ж, – сказаў ён, – адразу да справы. Я чуў шмат выключных водгукаў пра вашыя здольнасці фінансіста. Вы памятаеце Паркера, кіраўніка ў Коксана? Ён вас моцна расхвальваў.

Зразумела, мне было прыемна чуць гэта. Я заўсёды быў спрытным службоўцам, але і марыць не мог, каб пра мяне ў Сіці хадзіла такая пагалоска.

– Ці добрая ў вас памяць? – спытаўся ён.

– Пакуль не скардзіўся, – сціпла адказаў я.

– Вы сачылі за рынкам, калі былі адлучаныя ад працы? – спытаўся ён.

– Так. Я штораніцы чытаў біржавыя зводкі.

– Вось гэта кваліфікацыя! – усклікнуў ён. – Простая дарога да поспеху! Вы не будзеце супраць невялічкага экзамену? Дайце падумаць… Як там айшырскія акцыі?

– Ад ста шасці цэлых дваццаці пяці сотых да ста пяці цэлых сямідзесяці васьмі сотых.

– А аб’яднаныя Новай Зеландыі?

– Сто чатыры.

– А брытанскія Брокен Хілс?

– Ад сямі да сямі цэлых шасці дзясятых.

– Цудоўна! – закрычаў ён, ускідваючы рукі. – Гэта дакладна супадае з маімі звесткамі. Ах, хлопча, вы надта добры для таго, каб працаваць на Моўсана!

Гэты выбух эмоцый вельмі мяне ўразіў, як вы можаце здагадацца.

– Ведаеце, – сказаў я, – іншыя не былі пра мяне такога высокага меркавання, як вы, містэр Пінэр. Мне давялося папацець, каб вычапіць гэтае месца, і я бязмежна рады, што мяне ўзялі.

– Дарагі мой, будзьце вышэйшым за гэта! Гэта не вашае. А цяпер я апішу свае ўмовы. Мая прапанова таксама не вартая вашых выключных здольнасцяў, але ў параўнанні з Моўсанам гэта неба і зямля! Дайце падумаць… Калі вы заступаеце?

– У панядзелак.

– Ха! Гатовы біцца аб заклад, вы туды і носу не пакажаце.

– У «Моўсан і Ўільямсы»? Але чаму?

– Бо ў панядзелак вы ўжо будзеце кіраўніком ФранкаМідлэндскай скабяной кампаніі, якая мае сто трыццаць чатыры філіі ў гарадах і вёсках Францыі, не кажучы пра Брусэль і Сан-Рэма.

У мяне дыханне пераняло.

– Ніколі не чуў пра такую, – сказаў я.

– Ахвотна веру. Гэта была ціхая кампанія з прыватным капіталам, але цяпер яна, на шчасце, выходзіць з цемры на святло. Мой брат Гары Пінэр, заснавальнік кампаніі, быў нядаўна прызначаны генеральным дырэктарам. Ён ведаў, што я заскочу ў Лондан, і папрасіў мяне пашукаць яму добрага працаўніка за невялікія грошы. Маладога, прабіўнога, з дзелавой хваткай. Паркер згадаў вас, і вось я тут. Для пачатку мы можам прапанаваць вам нікчэмную суму ў пяцьсот фунтаў.

– Пяцьсот фунтаў у год! – усклікнуў я.

– Але гэта для пачатку і без уліку камісіі ў адзін адсотак ад усіх угодаў з вашымі агентамі – паверце мне, сума камісіі значна пераўзыдзе ваш заробак.

– Але я нічога не цямлю ў скабяных вырабах.

– Цю, хлопча, затое вы цяміце ў лічбах!

Маё сэрца шалёна закалацілася, і я ледзь мог усядзець на крэсле. Але раптам мяне працяў халадок сумневу.

– Скажу вам шчыра, – пачаў я, – Моўсан дае мне дзвесце фунтаў, але гэта вярняк. Пра вашую кампанію я нічога не ведаю, таму…

– Што за розум! – усклікнуў ён з захапленнем. – Вы – нашага поля ягада. Вас не надурыш, і гэта вельмі добрая якасць. Вось вам задатак у сотню фунтаў, і калі вы згодныя працаваць на нас, то можаце проста пакласці гэта сабе ў кішэню ў лік вашага будучага заробку.

– Як міла з вашага боку, – сказаў я. – Калі я магу прыступіць да працы?

– Будзьце ў Бірмінгеме заўтра ў гадзіну дня, – быў адказ. – У мяне ў кішэні цыдулка, якую вы адвезяце майму брату. Вы знойдзеце яго па адрасе Карпарэйшн-стрыт, 126б, дзе месціцца часовая кантора нашай кампаніі. Зразумела, брат мусіць зацвердзіць вашае прызначэнне, але, думаю, усё будзе ў парадку.

– Я праўда не ведаю, як вам дзячыць, містэр Пінэр, – сказаў я.

– Не трэба падзякаў. Вы проста атрымалі належнае. А цяпер засталася пара фармальнасцяў. Вось вам аркуш. Калі ласка, напішыце на ім: «Выказваю згоду працаваць на пасадзе кіраўніка ў «Франка-Мідлэндскай скабяной кампаніі» з мінімальным акладам у пяцьсот фунтаў стэрлінгаў».

Я зрабіў як мяне прасілі, і містэр Пінэр паклаў паперку сабе ў кішэню.

– Яшчэ адна дробязь, – сказаў ён. – Што вы мяркуеце рабіць з Моўсанам?

На радасцях я зусім забыўся пра «Моўсана і Ўільямсаў».

– Я напішу ім, што адмаўляюся ад месца, – сказаў я.

– Ні ў якім разе, малады чалавек! Я пасварыўся на ваш конт з іх кіраўніком. Я зайшоў да іх спытацца пра вас, і ён зрэагаваў нервова: звінаваціў мяне ў перавабліванні кадраў і ўсё такое. У выніку я страціў цярпенне: «Калі вы хочаце добрага клерка, плаціце яму добрыя грошы», – сказаў я. «Ён хутчэй пагодзіцца на наш рэальны заробак, чым на ваш завоблачны», – сказаў ён. «Спрачаемся на пяць фунтаў, – сказаў я, – што калі мы зробім яму прапанову, вы пра яго больш ніколі не пачуеце». – «Згода, – сказаў ён. – Мы яго пад плотам падабралі, і ён мусіць быць удзячны нам на канца жыцця». Клянуся, так ён і сказаў.

– Вось мярзотнік! – абурыўся я. – Я ў вочы яго ніколі не бачыў! Буду я яшчэ перад ім выбачацца! Вядома ж, я не напішу яму ні за што на свеце!

– Выдатнае рашэнне, – сказаў містэр Пінэр, уздымаючыся з крэсла. – Што ж, я рады быў адшукаць такога працаўніка для брата. Вось ваш аванс – сто фунтаў – і вось ліст. Звярніце ўвагу на адрас: Карпарэйшн-стрыт, 126б, вам прызначана заўтра ў гадзіну дня. Жадаю вам добрай ночы – і хай вам шчасціць так, як вы таго заслугоўваеце!

Вось і ўся мая з ім размова, наколькі я магу ўспомніць. Уявіце сабе, доктар Ўотсан, як мяне ўсцешыў такі незвычайны фарт! Я прабавіў палову ночы ў радасных прадчуваннях і ўжо назаўтра выехаў у Бірмінгем на цягніку, які прыходзіў туды значна раней за гадзіну дня. Я пакінуў багаж у гатэлі на Нью-стрыт, пасля чаго выправіўся па дадзеным мне адрасе.

Я прыйшоў на пятнаццаць хвілін раней, але вырашыў, што гэта нястрашна. 126б аказаўся пасажам паміж двума вялікімі складамі, у яго канцы адкрываліся вітыя каменныя сходы, на якія выходзіла шмат памяшканняў, здадзеных пад канторы розным кампаніям або рамеснікам. Імёны арандатараў былі намаляваныя фарбай на сцяне ўнізе сходаў, але пра Франка-Мідлэндскую скабяную кампанію не было ані згадкі. Усё ўва мне абарвалася.

Я стаяў там, раздумваючы, ці не зрабіўся ахвярай нейкага вышуканага розыгрышу, як раптам мяне аклікнуў чалавек. Ён быў вельмі падобны да мальца, які прыходзіў да мяне напярэдадні, але быў гладка паголены і валасы меў святлейшыя.

– Містэр Хол Пайкрафт, я мяркую? – спытаўся ён.

– Ён самы, – адказаў я.

– О, я чакаў вас, але вы прыйшлі крыху раней за прызначаны час. Сёння зранку я атрымаў паведамленне ад брата, які вельмі высока цэніць вас як прафесіянала.

– Я акурат шукаў кантору, калі вы падышлі.

– Мы не паспелі змясціць шыльду на ўваходзе, бо толькі на мінулым тыдні арандавалі гэты часовы прытулак для нашага прадпрыемства. Хадзем за мной, абмяркуем нашыя справы.

Я ўзняўся за ім на самы верх высачэзных сходаў, і мы ўвайшлі ў памяшканне, якое складалася з маленькіх мансардных каморак, пыльных і неабстаўленых. Я ўяўляў сабе вялізную кантору з шэрагам бліскучых сталоў і арміяй клеркаў, як было ў нас у Лондане, а пабачыў толькі два сасновыя крэслы і невялічкі стол. Канцылярская кніга на стале ды кош на смецце – вось і ўсё абсталяванне пакоя.

– Бачу вашае расчараванне, містэр Пайкрафт, – сказаў мой новы знаёмец. – Але не адразу Рым будаваўся, да таго ж мы не прызвычаіліся дэманстраваць заможнасць праз раскошныя канторы. Прашу вас, сядайце і пакажыце ліст, які вам уручылі.

Я падаў яму ліст, і ён уважліва прачытаў яго.

– Бачу, вы зрабілі не абы-якое ўражанне на майго брата, – сказаў ён, – а Артур – строгі суддзя. Яго ўпадабаннямі, праўда, кіруе пампезны дзелавы Лондан, а маімі – сціплы індустрыяльны Бірмінгем, але гэтым разам я яму даверуся. Віншую, вас прынялі на працу!

– Якія мае абавязкі? – спытаўся я.

– З часам вы ачоліце буйную філію ў Парыжы, якая навадніць ангельскім фаянсам крамы ста трыццаці чатырох нашых прадстаўнікоў у Францыі. Праз тыдзень мы скончым закупкі, а да таго часу вы застаняцеся ў Бірмінгеме і будзеце карысныя нам тут.

– Якім чынам?

Замест адказу ён выцягнуў са стала вялікую чырвоную кнігу.

– Вось даведнік Парыжа, – сказаў ён, – тут значацца імёны гандляроў. Калі ласка, выпішыце імёны і адрасы ўсіх гандляроў скабянымі вырабамі. Гэта мне вельмі дапаможа ў далейшай працы.

– Няўжо няма гатовых рэестраў? – спытаўся я.

– Ёсць, але яны не вартыя даверу. Сістэма французаў адрозніваецца ад нашай. Праглядзіце ўсё гэта і прадстаўце мне спісы ў панядзелак а дванаццатай. Усяго найлепшага, містэр Пайкрафт. Калі вы будзеце дэманстраваць імпэт і кемлівасць, кампанія адплаціць вам узаемнасцю.

Я вярнуўся ў гатэль з цяжэзнай кнігай пад пахай і супярэчлівымі пачуццямі. З аднаго боку, у мяне была праца і сто фунтаў задатку, з іншага – не даваў спакою выгляд канторы, адсутнасць шыльды і іншыя дробязі, праз якія дзелавы чалавек не мог скласці добрага ўяўлення пра статус маіх новых працадаўцаў. Аднак дзявацца не было куды, мне ўжо заплацілі, таму я ўзяўся выконваць даручэнне Пінэра. Я аддана працаваў усю нядзелю, і тым не менш зранку ў панядзелак скончыў толькі літару «І». Я пайшоў да працадаўцы, знайшоў яго ў тым жа катуху, па якім плакаў рамонт, і атрымаў загад працягваць працу і прыйсці з вынікамі ў сераду. Але і ў сераду нічога не было дароблена, я папрасіў адтэрміноўку да пятніцы і ў пятніцу – то бок учора – прынёс спісы містэру Гары Пінэру.

– Вялікі вам дзякуй, – сказаў ён, – баюся, я недаацаніў складанасць задання. Але гэтыя спісы мне сапраўды ўскрай неабходныя!

– Так, давялося папрацаваць, – сказаў я.

– А цяпер, – сказаў ён, – я хачу, каб вы зрабілі спіс мэблевых крамаў, бо ўсе яны прадаюць посуд.

– Будзе зроблена.

– Прыходзьце заўтра а сёмай вечара і паведаміце, як у вас усё рухаецца. Толькі не перагружайце сябе. Пару гадзін у мюзік-холе вечарам не зашкодзяць вам пасля ўсіх цяжкасцяў працоўнага дня.

Сказаўшы гэта, ён рассмяяўся, і я з жахам пабачыў у ягоным зубе крыва зробленую залатую пломбу.

Шэрлак Холмс задаволена пацёр рукі, а я здзіўлена паглядзеў на нашага кліента.

– Я бачу, вы агаломшаныя, містэр Ўотсан, але вось у чым рэч, – сказаў той. – Размаўляючы з іншым мальцам, у Лондане, калі той выскаляўся наконт таго, ісці мне да Моўсана ці не, я прыкмеціў у яго зуб акурат з гэткаю ж залатой пломбай! Разумееце, у абодвух выпадках я зачапіў вокам выбліск каштоўнага металу. І калі ўзяць да ўвагі аднолькавыя голас і фігуру і адкінуць тое, што можна лёгка змяніць з дапамогай брытвы і парыка… Не было сумневаў: у Лондане і Бірмінгеме быў адзін і той жа чалавек! Вядома ж, можна чакаць фамільнага падабенства паміж братамі, але аднолькавыя пломбы ў тым жа зубе… Ён ветліва праводзіў мяне, і я апынуўся на вуліцы, сам не свой ад пераляку. Я вярнуўся ў гатэль, засунуў галаву ў таз ледзяной вады і паспрабаваў усё як след абмазгаваць. Навошта ён вывез мяне з Лондана? Чаму прыехаў раней за мяне? І навошта напісаў сам сабе ліст? Усё гэта разам было для мяне занадта, я не мог зразумець, што тут да чаго. І тут мяне азарыла: тое, што для мяне – цёмны лес, можа быць вельмі простым для Шэрлака Холмса. Я акурат паспеў на начны да Лондана, каб нанесці яму візіт сёння зранку, і вось мы ўсе разам едзем у Бірмінгем.

Калі біржавы клерк скончыў свой дзіўны аповед, павісла паўза. Потым Шэрлак Холмс ускінуў на мяне вочы, адкінуўся на вагонныя падушкі з выразам твару задаволеным, але адначасова крытычным, нібы знаўца, які толькі што зрабіў першы глыток калекцыйнага віна.

– Ці не цуд, Ўотсан? – сказаў ён. – Ёсць тут сёе-тое надзвычай цікавае для мяне. Я думаю, вы пагодзіцеся, што нам з вамі прынясе невычарпальную прыемнасць спроба наняцца на працу да містэра Артура-Гары Пінэра ў часовым офісе Франка-Мідлэндскай скабяной кампаніі.

– Але як мы туды трапім?

– Няма нічога прасцейшага! – бадзёра сказаў Хол Пайкрафт. – Вы – мае сябры, якія шукаюць працу, і няма нічога падазронага ў тым, што я прывяду вас да генеральнага.

– Так мы і зробім, – сказаў Холмс. – Мне трэба зірнуць на гэтага джэнтльмена, каб зразумець, што за гульню ён вядзе. Якія вашыя якасці, мой юны дружа, зрабілі вас карысным для ягонага прадпрыемства? Або ўся справа ў… – тут ён пачаў грызці пазногці і невыразна пазіраць у акно, і мы не змаглі выцягнуць з яго ні слова, пакуль не апынуліся на Нью-стрыт.

А сёмай вечара мы ўтрох ужо накіроўваліся па Карпарэйшн-стрыт у бок загадкавай канторы.

– Няма сэнсу з’яўляцца раней за прызначаны час, – сказаў наш кліент. – Пінэр, відавочна, прыходзіць туды толькі каб сустрэцца са мной, бо да таго пакой пустуе.

– Гэта нагода для развагаў, – зазначыў Холмс.

– О Госпадзе, што я казаў! – закрычаў клерк. – Вось жа ён, наперадзе нас!

Ён паказаў на дробную, кепска асветленую паставу добра апранутага чалавека, які спяшаўся кудысьці па супрацьлеглым ходніку. Калі мы паглядзелі на яго, чалавек акурат звярнуў увагу на хлопчыка, які размахваў свежым выпускам вечаровай газеты, і, кідаючыся пад кэбы і омнібусы, купіў асобнік. Потым, сціснуўшы газету ў руцэ, збочыў у пасаж.

– Вось ён! – усклікнуў Хол Пайкрафт. – Толькі што ўвайшоў у памяшканне кампаніі. Хадзем за мной, і я абстаўлю вашае з’яўленне як найлепш.

Следам за клеркам мы ўскараскаліся на пяты паверх, дзе пабачылі прачыненыя дзверы, у якія наш кліент і пагрукаў. Голас знутры запрасіў нас увайсці, і мы зайшлі ў пусты неабстаўлены пакой, як яго і апісваў Хол Пайкрафт. За самотным сталом сядзеў чалавек, якога мы бачылі на вуліцы, перад ім была раскладзеная газета, і калі ён зірнуў на нас, мне здалося, што ніколі ў жыцці я не бачыў позірку, больш поўнага горам і чымсьці большым за гора – такім жахам, які зазнае мала хто на зямлі. На лобе чалавека праступіў пот, шчокі былі мярцвяна-бледныя, як жывот рыбіны, вочы выкаціліся і блішчэлі дзікім бляскам. Ён паглядзеў на свайго клерка так, нібы бачыў яго ўпершыню, і па здзіўленым твары нашага правадніка я зразумеў, што гэта было нетыповым выглядам яго працадаўцы.

– Містэр Пінэр, вы не захварэлі? – выгукнуў Пайкрафт.

– Так, мне нядобра, – быў адказ. Нашаму суразмоўцу спатрэбіліся высілкі, каб сабрацца, ён аблізаў сухія вусны перад тым, як працягнуць. – Што з вамі за джэнтльмены?

– Маю гонар рэкамендаваць містэра Харыса з Бермандсі, а таксама містэра Прайса, тутэйшага, – красамоўна пачаў клерк. – Гэта мае сябры і надзвычай дасведчаныя джэнтльмены, але яны часова без працы і спадзяюцца адшукаць адкрытыя вакансіі ў вашай кампаніі.

– Чаму ж не, чаму ж не! – адказаў містэр Пінэр, старанна скрывіўшы вусны ва ўсмешцы. – Так, без сумневу, сёе-тое ў нас знойдзецца. Містэр Харыс, вашая спецыяльнасць?

– Я бухгалтар, – адказаў Холмс.

– О так, бухгалтары нам спатрэбяцца. А вы, містэр Прайс?

– Я клерк, – адказаў я.

– Ёсць вялікі шанец, што кампанія мае для вас вакансію. Я паведамлю, як толькі мы нешта вырашым. А цяпер вам лепш сысці. Дзеля Бога, пакіньце мяне аднаго!

Апошнія словы вырваліся ў яго мімаволі, вытрымцы, рэшткі якой ён усё яшчэ спрабаваў нацягнуць на сябе, відавочна прыйшоў канец. Холмс і я пераглянуліся, а Хол Пайкрафт зрабіў крок да стала.

– Містэр Пінэр, вы забылі, што прызначылі мне сустрэчу, каб даць распараджэнні.

– Вядома ж, містэр Пайкрафт, вядома ж, – адказаў Пінэр крыху спакайней. – Вы можаце крыху пачакаць тут, і вашыя сябры з вамі, чаму ж не. Я буду цалкам да вашых паслугаў ужо праз нейкія тры хвіліны, калі я магу так злоўжываць вашым часам.

Ён паважна ўзняўся і, пакланіўшыся нам, выйшаў у дзверы ў дальнім куце пакоя, зачыніўшы іх за сабой.

– Што цяпер? – прашаптаў Холмс. – Ён хоча ўцячы ад нас?

– Гэта немагчыма, – адказаў Пайкрафт.

– Чаму?

– Гэта дзверы ў глухі пакой.

– З яго няма выхаду?

– Ніякага.

– А мэбля там ёсць?

– Учора ён быў пусты.

– Дык што ж ён там робіць? Ёсць толькі адно, што ва ўсёй гэтай справе застаецца для мяне незразумелым. Я пабачыў чалавека, які на семдзесят пяць адсоткаў складаецца з вусцішы. Што магло нагнаць на яго столькі жаху?

– Можа, ён западозрыў у нас дэтэктываў? – спытаўся я.

– Дакладна! – усклікнуў Пайкрафт. Холмс адно пакруціў галавой:

– Ён не збляднеў. Ён быў бледны, калі мы ўвайшлі, – сказаў ён. – Цалкам імаверна, што…

Яго перапыніў рэзкі грукат у дзверы, які данёсся з глухога пакоя.

– Якога чорта ён грукаецца ва ўласныя дзверы? – здзвіўся клерк.

Грукат пачуўся зноў – гэтым разам мацнейшы. Мы ў чаканні ўперылі вочы ў зачыненыя дзверы. Зірнуўшы на Холмса, я пабачыў, як скамянеў ягоны твар, а сам ён пахіснуўся наперад, стрункі ад узбуджэння. Раптам за дзвярыма пачулася хрыплае булькатанне, нейкі здушаны клёкат – а потым штосьці часта забарабаніла па драўніне. Холмс зрабіў імклівы скачок праз пакой і штурхнуў дзверы. Яны былі замкнёныя з іншага боку. Па ягоным прыкладзе я і Пайкрафт наваліліся на дзверы ўсёй вагой нашых целаў. Лопнула адна пятля, потым другая – і дзверы з трэскам вылецелі з вушака. Змёўшы іх з дарогі, мы апынуліся ў суседнім пакоі. Ён быў пусты.

Але нашае замяшанне доўжылася ўсяго імгненне. У адным з кутоў, блізкім да пакоя, які мы пакінулі, былі яшчэ адны дзверы.

Холмс скокнуў да іх, адчыніўшы адным рыўком. На падлозе ляжалі паліто і дажджавік, а з вешалкі каля дзвярэй звісаў на ўласных лямках, сцягнутых на шыі, генеральны дырэктар Франка-Мідлэндскай скабяной кампаніі. Яго ногі боўталіся ў паветры, галава адхілілася ад цела пад ненатуральным вуглом, а грукат яго абцасаў аб сценку і быў крыніцай шуму, які перапыніў нашую размову. Праз імгненне я ўжо абхапіў яго за талію, трымаючы, пакуль Холмс і Пайкрафт адвязвалі эластычныя лямкі, якія цалкам патанулі ў сіняватабелых складках скуры. Потым мы аднеслі Пінэра ў першы пакой, паклаўшы на падлогу. Яго твар меў колер глею, вусны былі ліловыя і прагна ганялі сюды-туды паветра – жахлівы цень чалавека, якім ён быў яшчэ пяць хвілінаў таму.

– Што скажаце, Ўотсан? – спытаўся Холмс.

Я схіліўся над Пінэрам і ўважліва яго агледзеў. Яго пульс быў слабы і перарывісты, але дыханне паспакайнела, і павекі злёгку дрыжэлі, агаляючы белыя сярпкі вочных яблыкаў.

– Ён быў на валаску, – сказаў я, – але жыць будзе. Адчыніце акно і дайце мне графін з вадою.

Я аслабаніў яму каўнер, пырснуў вадою на твар і пачаў уздымаць-апускаць яго рукі, пакуль гаротнік не пачаў дыхаць глыбока і натуральна.

– Цяпер яго жыццю нічога не пагражае, – сказаў я, адварочваючыся.

Холмс стаяў каля стала, засунуўшы рукі ў кішэні і нізка схіліўшы галаву.

– Я мяркую, самы час выклікаць паліцыю, – сказаў ён. – І магу паклясціся, калі яны з’явяцца, я буду гатовы прадставіць ім усю справу.

– Я ўсё яшчэ не магу даўмецца, – прамовіў Пайкрафт, чухаючы патыліцу, – для чаго яны столькі часу трымалі мяне тут і чаму…

– Ха, з гэтым акурат усё ясна. Няясна толькі, чаму ён вешаўся.

– А рэшта для вас зразумелая?

– Я думаю, усё ясна як дзень. Што скажаце, Ўотсан? Я паціснуў плячыма:

– Усё гэта вышэйшае за маё разуменне.

– Ну што вы, калі сабраць разам усе падзеі, можна зрабіць толькі адну выснову.

– І якую ж, Холмс?

– Уся справа трымаецца на дзвюх петлях. Першы ключавы факт – тое, што Пайкрафта прымусілі пісьмова задэклараваць згоду працаваць на гэтую абсурдную кампанію. Гэта ні пра што вам не кажа?

– Баюся, што не.

– Ну навошта ім быў патрэбны гэты ліст? Бізнэс тут ні пры чым, такая згода зазвычай даецца на словах, і ніякай істотнай прычыны для выключэння з правілаў не было. Хіба вы не разумееце, мой малады дружа, што ім было неабходна атрымаць узор вашага почырку, і гэта быў адзіны спосаб?

– Але навошта?

– Менавіта, навошта? Адказ на гэтае пытанне амаль развяжа наш немудрагелісты рэбус. Навошта? Можа быць толькі адно рацыянальнае тлумачэнне. Камусьці спатрэбілася навучыцца падрабляць вашую руку, а для гэтага патрэбны першаўзор! А цяпер пераходзім да другога ключавога факта, цесна звязанага з першым, а менавіта просьбы Пінэра не адмаўляцца ад вашага месца, пакінуўшы кіраўніка важнай карпарацыі ў чаканні, што нейкі містэр Хол Пайкрафт, якога ён у вочы не бачыў, пераступіць парог ягонага офіса зранку ў панядзелак.

– Божа мой! – закрычаў наш кліент. – Якім жа сляпым кратом я быў!

– Цяпер зразумелы хітрык з почыркам. Уявіце, што на вашым месцы апынуўся той, хто піша зусім не так, як вы напісалі свой ліст. Вядома ж, ягоная карта будзе бітая. Але махляр відавочна папрактыкаваўся ў вашай манеры пісаць і таму быў у бяспецы, бо, мяркую, ніхто ў Моўсана вас у вочы не бачыў.

– Ніводная жывая душа! – зароў Пайкрафт.

– Цудоўна. Вядома ж, было ўскрай важна адцягнуць вашую ўвагу ад банка і перадухіліць ваш кантакт з кімсьці, хто мог бы паведаміць вам, што ваш двайнік заступіў на службу. Таму вам далі шчодры аванс, каб завабіць у Мідлэндс, дзе вас завалілі працай, каб не даць вярнуцца назад у Лондан, дзе вы лёгка маглі б папсаваць ім планы. Усё гэта для мяне дастаткова празрыста.

– Але навошта гэты чалавек прыкідваўся ўласным братам?

– Ну, гэта таксама зразумела. Відавочна, хаўруснікаў было ўсяго двое. Другі прыкідваецца вамі ў канторы.

Гэты граў ролю агента ў Лондане, але, зразумела, узяць кагосьці на ролю працадаўцы значыла ўзяць у долю трэцюю асобу. А гэтага яму рабіць яўна не хацелася. Ён як мог змяніў аблічча, спадзеючыся, што падабенства, якое вы не маглі не заўважыць, будзе спісанае на сямейнае. Калі б удача не ўсміхнулася вам, асляпіўшы бляскам залатой пломбы, вы наўрад ці б нешта западозрылі.

Хол Пайкрафт сціснуў кулакі і патрос імі ў паветры.

– Госпадзе мой Божа! – усклікнуў ён. – Пакуль мяне вадзілі за нос, што гэты фальшывы Хол Пайкрафт вырабляў у Моўсана? Што нам рабіць, містэр Холмс? Скажыце, што рабіць?

– Трэба тэлеграфаваць Моўсану.

– У суботу яны зачыняюць апоўдні.

– Няважна. Там яўна дзяжурыць які-небудзь наглядчык або швейцар.

– І сапраўды, яны трымаюць сталага ахоўніка, там жа столькі каштоўных папераў. Я помню, як пра гэта балбаталі ў Сіці.

– Цудоўна, мы дашлем яму тэлеграму з пытаннем, ці ўсё ў парадку і ці працуе ў іх клерк з вашым імем. З гэтым ясна. Няясна толькі, чаму, пабачыўшы нас, адзін з махляроў тут жа схаваўся ў іншым пакоі і паспрабаваў забіць сябе.

– Газета! – пачуўся хрыплы голас у нас за спінамі. Махляр сеў на падлозе, мёртва-бледны, ягоны позірк пакрысе яснеў, а рукі нервова церлі шыю, працятую шырокай барвовай палоскаю.

– Ну канечне ж! Газета! – закрычаў Холмс у прыступе ўзбуджэння. – Ну я і ідыёт! Я так зацыкліўся на нашым сюды прыходзе, што зусім не звярнуў увагі на газету! Вядома ж, у ёй разгадка! – ён схапіў газету са стала, і з яго вуснаў вырваўся пераможны крык:

– Глядзіце, Ўотсан! – выгукнуў ён. – Гэта лонданская газета, свежы выпуск «Іўнінг стандард». Вось тое, што нам трэба. Зірніце на загаловак:

Ўотсан, нам усім цікава пачуць гэта, так што, калі ласка, чытайце ўголас.

Навіна, відавочна, была адзінай істотнай падзеяй сёння ў Лондане, бо змяшчалася на перадавіцы і гучала так:

– Што ж, адносна апошняга мы зробім паліцыі невялічкую паслугу, – сказаў Холмс, зірнуўшы на знясіленага мужчыну, які курчыўся каля акна. – Прырода чалавека – дзіўная сумесь, Ўотсан. Як можна пабачыць, нават злодзей і забойца можа выклікаць такую прывязанасць, што чалавек спрабуе засіліцца, зразумеўшы, што ягонага роднага брата чакае шыбеніца. Аднак рабіць няма чаго. Доктар і я застанемся тут на варце, містэр Пайкрафт, а вы зрабіце ласку – спусціцеся і паклічце паліцыю.

– У мяне тут сякія-такія паперы… – сказаў аднойчы мой сябар Шэрлак Холмс, калі зімовым вечарам мы сядзелі з ім па баках ад каміна. – Мяркую, Ўотсан, вам было б нядрэнна на іх зірнуць. Гэтыя дакументы датычаць вельмі адметнай справы «Глорыі Скот». А вось запіска, якая звяла ў магілу міравога суддзю Трэвара. Ён памёр ад жаху, прачытаўшы яе.

З камоды Холмс дастаў маленькі пацямнелы скрутак і, разгарнуўшы яго, перадаў мне кароткую запіску, накрэмзаную на палове аркуша грубай шэрай паперы.

«Гульня прыбытковая, але скончылася зерне, – было там напісана. – Ляснічы Хадсан чуў шмат расказаў ад пастаўшчыкоў. Усё з мухамі. Ратуйце курак фазана, сваё гадаванне птушкі жыццё палепшыць многім».

Прачытаўшы загадкавае паведамленне, я паглядзеў на Холмса і ўбачыў, што той пасміхаецца з выразу майго твару.

– Выгляд у вас збянтэжаны, – сказаў ён.

– Не магу ўявіць, якім чынам такое паведамленне можа кагосьці напалохаць. Нейкая бязглуздзіца.

– Падобна да таго. Але факт застаецца фактам: дужага пажылога мужчыну ў добрым здароўі яно зваліла, быццам яго прыклалі дзяржальнам пісталета.

– Вы мяне зацікавілі, – сказаў я, – але чаму вам хочацца, каб я азнаёміўся менавіта з гэтай справай?

– Таму што яна была першай, за якую я ўзяўся.

Я часта спрабаваў дапытацца ў свайго кампаньёна, што менавіта падштурхнула яго заняцца крымінальнымі загадкамі, але ён ніколі не быў настроены дзяліцца ўспамінамі. І вось цяпер ён сядзеў перада мной на крэсле і раскладаў на каленях дакументы. Потым раскурыў люльку і пэўны час папыхкваў ёй, перагортваючы паперы.

– Я калі-небудзь расказваў вам пра Віктара Трэвара? – спытаў ён. – Гэта адзіны сябар, якога я займеў за два гады навучання ў каледжы. Я ніколі не вылучаўся камунікабельнасцю, Ўотсан, мне заўжды было цікавей занурыцца ў распрацоўку сваіх мысленчых тэхнік, таму з аднагодкамі я асабліва не дачыняўся. Апроч фехтавання і боксу я не бачыў інтарэсу ў спорце, да таго ж сфера маіх акадэмічных зацікаўленняў была настолькі далёкай іншым, што пагаварыць нам не было пра што. Я знаўся толькі з Трэварам, і тое дзякуючы таму, што аднойчы раніцай, калі я ішоў у капліцу, ягоны бультэр’ер усадзіў зубы мне ў нагу.

Гэта даволі празаічны спосаб заводзіць сяброўства, але эфектыўны. Дзесяць дзён я не мог хадзіць. Трэвар пастаянна зазіраў і пытаўся пра маё здароўе. Спачатку мы абмяжоўваліся кароткай гутаркай, але ён пачаў затрымлівацца ў мяне ўсё даўжэй, і да канца семестра мы блізка сышліся. Шмат у чым ён быў маёй супрацьлегласцю – дабрадушны, усмешлівы, натхнёны і імпэтны, але нешта нас і аб’ядноўвала: я адчуў асаблівую прыхільнасць да яго, калі высветлілася, што ён таксама не меў сяброў. Нарэшце ён запрасіў мяне ў госці да свайго бацькі ў Даніторпе, што ў Норфалку, і я выправіўся туды на месяц у час доўгіх вакацый.

Стары Трэвар, відавочна, быў чалавекам даволі заможным і паважаным, міравы суддзя, землеўласнік. Даніторп – гэта вёсачка на поўнач ад Лангмера ў мясцовасці Бродс. Дом быў старасвецкі, прасторны, цагляны, з дубовымі бэлькамі, уздоўж дарогі да яго раслі прыгожыя ліпавыя прысады. На балотах вадзілася багата качак, на якіх можна было паляваць, цудоўная рыбалка.

Бібліятэка ў доме была невялікая, але з густам падабраная, наколькі я зразумеў, мінулымі гаспадарамі, кухарка гатавала прыстойна. Словам, толькі вельмі пераборлівы чалавек застаўся б незадаволены такім месячным адпачынкам.

Трэвар-бацька жыў удаўцом, мой сябар – ягоны адзіны сын.

Мне казалі, некалі была і дачка, але яна памерла ад дыфтэрыі, калі паехала ў Бірмінгем. Бацька надзвычай мяне зацікавіў. Чалавек ён быў малаадукаваны, але ў ягоных паставе і духу адчувалася грубая сіла. Наўрад ці ён нешта чытаў, але яму давялося далёка і шмат падарожнічаць і бачыць свет. Ён добра памятаў усё, пра што даведаўся. Гэта быў каржакаваты дужы мужчына з густымі сівымі валасамі, загарэлым абветраным тварам, і строгім, амаль жорсткім, поглядам пранізлівых блакітных вачэй. Зрэшты, у ваколіцах яго ведалі як чалавека спагадлівага, які займаўся дабрачыннасцю, прысуды, вынесеныя ім, вылучаліся літасцю.

Аднойчы ўвечары, хутка пасля майго прыбыцця, калі мы сядзелі за вечаровай шклянкай партвейну, малады Трэвар завёў гутарку пра маю практыку назіранняў і высноваў, якая на той час аформілася ў сістэму, хоць я тады яшчэ не ўяўляў, якую ролю яна адыграе ў маім жыцці. Стары відавочна вырашыў, што ягоны сын перабольшвае, апісваючы адзін ці два выпадкі, дзе я паказаў яе ў дзеянні.

– Дык што, містэр Холмс, – сказаў ён з вясёлым запалам, – пакажыце мне вашае ўмельства, ці дапаможа дэдукцыя нешта расказаць пра мяне?

– Баюся, што няшмат, – адказаў я. – Мяркую, апошнія дванаццаць месяцаў вы пражылі, баючыся, што нехта можа на вас напасці.

Усмешка знікла з ягоных вуснаў, і ён вырачыўся на мяне ў вялікім здзіўленні.

– Па шчырасці, так і ёсць, – пацвердзіў ён і паглядзеў на сына. – Ведаеш, Віктар, калі мы разагналі тую хеўру браканьераў, яны пагражалі ўсіх нас зарэзаць. І сапраўды быў замах на сэра Эдварда Холі. З таго часу я заўжды пільнуюся, але ўявіць не магу, як вы пра гэта здагадаліся.

– У вас вельмі прыгожы кій, – адказаў я, – Па пазнацы на ім я бачу, што купілі вы яго год таму, пры гэтым парупіліся прасвідраваць у булдавешцы дзірку і заліць туды свінец, каб ператварыць кій у сур’ёзную зброю. Мяркую, вы не ўзялі б на сябе гэты клопат, калі б вам не было чаго баяцца.

– А яшчэ што-небудзь раскажаце? – спытаў гаспадар дома з усмешкай.

– У юнацтве вы займаліся боксам.

– Зноў у яблычак. Але як? У мяне што, нос трохі скрыўлены?

– Не, – адказаў я. – Вас выдаюць вушы. Яны прыціснутыя і таўставатыя, як у баксёраў.

– Яшчэ штосьці?

– Вам давялося шмат капаць, пра гэта кажуць вашыя мазалі.

– Усе мае грошы я зарабіў на залатых капальнях.

– Вы бывалі ў Новай Зеландыі.

– Зноў рацыя.

– Наведвалі Японію.

– Было такое.

– І блізка дачыняліся з кімсьці з ініцыяламі Дж. А., пра каго потым пажадалі забыць назаўжды.

Містэр Трэвар марудна ўзняўся, яго вялікія блакітныя вочы глядзелі на мяне агаломшана. А потым ён страціў прытомнасць, зваліўшыся на стол тварам проста ў арэхавае шкарлупінне, якім быў засыпаны абрус.

Можаце ўявіць, Ўотсан, наколькі мы абодва, я і ягоны сын, былі ўражаныя. Тым не менш ягоны прыступ быў нядоўгім. Калі мы расшпілілі яму каўнер і папырскалі ў твар вадой з місачкі для спалосквання пальцаў, раз ці два ён сутаргава ўцягнуў ротам паветра і сеў.

– Вох, хлопцы, – сказаў ён са змушанай усмешкай, – спадзяюся, я вас не вельмі напалохаў. Выглядаю я моцным, але сэрца ў мяне слабае, мне шмат не трэба, каб паваліцца. Не ведаю, як вы з гэтым патрапляеце, містэр Холмс, але ўсе дэтэктывы, і прафесійныя, і аматары, у параўнанні з вамі – проста дзеці. Ваш кон – займацца гэтай справай, паверце слову чалавека, які тое-сёе пабачыў на свеце.

Паверце, Ўотсан, гэтая парада, хоць і заснаваная на перабольшанай ацэнцы прадэманстраваных мною здольнасцяў, была першым штуршком да думкі, што занятак, які раней я разглядаў як хобі, можа зрабіцца прафесіяй. Што праўда, у той момант я быў больш заклапочаны раптоўным нездароўем гаспадара дома, каб думаць яшчэ пра нешта.

– Спадзяюся, я не сказаў нічога, што закранула вашыя пачуцці? – сказаў я.

– Ведаеце, вы зачапілі адну далікатную тэму. Я магу спытаць, як вы даведаліся і ці шмат вам вядома?

Ён казаў ужо быццам паўжартам, але ягоны позірк усё яшчэ выдаваў прытоеную боязь.

– Вельмі проста, – адказаў я. – Калі вы загалілі руку, каб перакінуць рыбіну ў лодку, я пабачыў, што на локцевым згіне вытутаяваныя ініцыялы. Літары яшчэ чытаюцца, але па іх размытасці і тым, як афарбавалася скура вакол, абсалютна ясна, што татуіроўку спрабавалі звесці. Відавочна, што ініцыялы для вас калісьці нешта значылі, але потым вы пажадалі забыць іх.

– Якое ж у вас вострае вока! – выгукнуў ён з палёгкай. – Усё дакладна так, як вы сказалі. Але давайце больш не будзем пра гэта. Ад усіх прывідаў найгоршыя – прывіды нашых колішніх любовяў. Хадзем у більярдны пакой, памаўчым і выкурым па цыгары.

З таго дня, пры ўсёй гасціннасці, якую выказваў мне містэр Трэвар, у яго стаўленні да мяне з’явілася насцярожанасць. Гэта было зразумела нават ягонаму сыну.

– Вы так уразілі бацьку! Цяпер ён ніколі не зможа быць упэўнены, што вам вядома, а што не.

Мяркую, старому не хацелася гэта паказваць, але трывога так моцна засела ў ім, што заўважалася ў кожным дзеянні. Нарэшце я зразумеў, што трэба заканчваць візіт, каб містэр Трэвар перастаў пачувацца няёмка. Але за дзень да майго ад’езду здарылася тое, што пасля выявілася надзвычай важным.

Мы ўтрох насалоджваліся сонцам і цудоўным відам на Бродс, седзячы ў садовых крэслах на газоне, калі ўвайшла пакаёўка і сказала, што ў дзвярах чакае чалавек і хоча пабачыцца з містэрам Трэварам.

– Як яго завуць? – спытаў гаспадар дома.

– Ён ніяк не прадставіўся.

– Дык чаго яму трэба?

– Гаворыць, што вы яго ведаеце і ён хоча з вамі перамовіцца.

– Праводзьце сюды.

Неўзабаве мы пабачылі невысокага зморшчанага суб’екта. Трымаўся ён несамавіта, ідучы, шоргаў нагамі. На ім былі расшпіленая куртка з плямай ад дзёгцю на рукаве, кашуля ў чорную і чырвоную клетку, парусінавыя штаны і вельмі зношаныя цяжкія боты. З яго загарэлага худога тварыка не спаўзала прышпіленая ўсмешка, што адкрывала няроўны шэраг жоўтых зубоў. Зморшчаныя рукі ён склаў на марацкі манер. Калі госць ішоў праз газон, містэра Трэвара ўзяла нейкая дзіўная гарлавая ікаўка. Ускочыўшы з крэсла, ён пабег у дом, але вельмі хутка вярнуўся, і, калі праходзіў паўз мяне, я адчуў моцны пах брэндзі.

– Дык што, браце, – сказаў ён, – чым магу дапамагчы?

Марак глядзеў на яго прымружыўшы вочы, усё з той жа гадкай усмешачкай на твары.

– Не прызнаяце мяне? – спытаўся ён.

– Чакайце, дык гэта ж Хадсан! – усклікнуў містэр Трэвар, быццам здзівіўшыся.

– Самы ён, Хадсан, сэр, – адказаў марак. – Больш за трыццаць гадоў мы з вамі не бачыліся. Вось вы ўжо і дом займелі, а я ўсё саланіну з бочкі цягаю.

– О, вы пабачыце, што я не забыў старыя часы, – гучна прамовіў містэр Трэвар і, падышоўшы да марака, штосьці ціха сказаў яму. – Ідзіце на кухню, – працягнуў ён уголас, – вас накормяць і напояць. Я ўпэўнены, што мы вырашым вашую сітуацыю.

– Дзякую, сэр, – дакрануўшыся пальцамі да чупрыны, адказаў мараход. – Апошнія два гады я хадзіў на васьмівузловым грузавым судне, дзе было мала ахвотнікаў працаваць, мне б адпачыць ужо. Падумаў, што падамся да містэра Бедоўса або да вас.

– О! – выгукнуў Трэвар. – Вы ведаеце, дзе містэр Бедоўс?

– А як жа, сэр, я ведаю, дзе ўсе мае старыя прыяцелі, – адказаў госць, усё гэтак жа непрыемна пасміхаючыся, і пацягнуўся за пакаёўкай на кухню.

Містэр Трэвар штосьці прамармытаў нам пра сваё таварышаванне з гэтым чалавекам яшчэ да залатых капальняў. Потым ён скіраваўся ў дом, а мы засталіся на дварэ. Калі праз гадзіну мы таксама зайшлі ў будынак, то пабачылі, што Трэвар напіўся да непрытомнасці і ляжыць на канапе ў гасцёўні. Гэты выпадак непрыемна ўразіў мяне, і я ні кроплі не шкадаваў, калі наступнага дня паехаў з Даніторпа, каб болей не турбаваць майго сябра.

Усё гэта здарылася ў першы месяц доўгіх вакацыяў. Я вярнуўся ў сваю лонданскую кватэру і сем тыдняў прабавіў за эксперыментамі ў арганічнай хіміі. Але аднойчы, калі ўжо надышла восень і вакацыі амаль скончыліся, прыйшла тэлеграма, у якой сябар вельмі прасіў мяне зноў прыехаць у Даніторп, бо меў вялікую патрэбу ў маіх парадах і дапамозе. Натуральна, што я кінуў усе справы і яшчэ раз выправіўся ў паўночным кірунку.

На станцыі Віктар сустрэў мяне на двухмесным экіпажы, і я адразу заўважыў, якімі цяжкімі сталі для яго прамінулыя два месяцы. Ён змарнеў і выглядаў стомленым, страціўшы ўласцівую яму вясёлую гаманлівасць.

– Бацька памірае, – гэта былі першыя словы, якія ён мне сказаў.

– Не можа быць! – выгукнуў я. – Што з ім здарылася?

– Апаплексічны ўдар, нервовае ўзрушэнне. Увесь дзень ён вельмі слабы. Не ведаю, ці заспеем мы яго жывым.

Як вы можаце здагадацца, Ўотсан, мяне скаланула ад такіх нечаканых навінаў.

– Але ад чаго гэта ўсё? – спытаў я.

– О, вам варта пра гэта паслухаць. Сядайце ў экіпаж, пагаворым па дарозе. Памятаеце чалавека, які прыйшоў да нас у вечар перад вашым ад’ездам?

– Памятаю вельмі добра.

– Ведаеце, каго мы тады пусцілі ў дом?

– Каго ж?

– Сапраўднага д’ябла, Холмс! – выгукнуў ён. Я паглядзеў на яго агаломшана.

– Сапраўды, гэта было д’ябальскае насенне. Мы больш не мелі спакойнай часіны. Бацька з таго вечара не падымаў галавы, а цяпер ён пры смерці пасля ўсіх пакутаў, і ўсё праз гэтага клятага Хадсана.

– Дык як ён уплываў на вашага бацьку?

– Я б шмат аддаў, каб даведацца. Сардэчны, дабрадзейны, мой дарагі стары бацька. Як ён мог падпасці пад уплыў такога злачынца? Але я так рады, што вы прые халі, Холмс. Я вельмі давяраю вашаму меркаванню і розуму, ведаю, што вы кепскага не параіце.

Мы імчалі роўнай і светлай прасёлкавай дарогай, перад намі ў чырвоным святле вечаровага сонца сцяліліся разлогі Броўдса. Праз дрэвы па левы бок дарогі я мог бачыць высокія дымаходы і флагшток сядзібы міравога суддзі.

– Бацька зрабіў гэтага чалавека садоўнікам, – сказаў мой таварыш, – а потым, паколькі той застаўся незадаволеным, яго падвысілі да дварэцкага. Цяпер ён мог рабіць у доме ўсё, што хацеў, чым і займаўся. Пакаёўкі скардзіліся на яго п’янства і брыдкаслоўе. Тата ўсім падняў плату за службу, каб кампенсаваць раздражненне ад тых выхадак. Гэты чалавек мог узяць бацькаву лодку і найлепшую стрэльбу, каб пабавіцца паляваннем. І ўсё з такой мярзотнай усмешачкай і нахабствам, што калі б ён быў майго веку, я б ужо дваццаць разоў яго пабіў. Кажу вам, Холмс, мне даводзілася з усіх сіл стрымлівацца ўвесь гэты час, і цяпер я пытаю сябе, ці не зрабіў бы я як наймудрэй, калі б усё-ткі не стрымаўся.

Справы нашыя ішлі ад кепскага да горшага, гэтая жывёліна Хадсан рабіўся ўсё больш дакучлівым, пакуль нарэшце, пасля таго як ён дазволіў сабе нагрубіць бацьку ў маёй прысутнасці, я не ўзяў хама за плечы і не вывеў прэч.

Твар у яго пры гэтым быў барвовы ад злосці, погляд люты, думаю, вочы перадавалі яшчэ больш нянавісці, чым мог бы выказаць язык. Не ведаю, што і як ён казаў майму бацьку пасля гэтага, але наступнага дня бацька папрасіў мяне зрабіць ласку і выбачыцца перад Хадсанам. Як можаце здагадацца, я адмовіўся і спытаў бацьку, як можа ён дараваць гэткаму шэльму такія вольнасці ў дачыненні да сябе і ўсіх, хто ў доме.

– О, мой хлопчык, – адказаў ён мне. – Разумею, як гэта выглядае, проста ты не маеш уяўлення пра маё становішча. Але ты даведаешся, Віктар. Бачу, што мусіш даведацца, і хай будзе, што будзе. Ты ж не дасі веры, калі пра твайго старога бедака-бацьку скажуць дурное, праўда ж, сын?

Кажучы гэта, ён быў вельмі ўзрушаны. Потым зачыніўся ў кабінеце на цэлы дзень, і я бачыў праз акно, што ён штосьці піша.

Тым вечарам здарылася нешта, што, як на мяне, мусіла прынесці вялікую палёгку. Хадсан заявіў, што пакідае нас. Ён зайшоў у гасцёўню, калі мы вячэралі, і грубым прапітым голасам паведаміў пра свой намер.

– Хопіць з мяне Норфалка, – сказаў ён. – Паеду пабачуся з містэрам Бедоўсам ў Хэмпшыры. Мяркую, ён будзе гэтак жа рады сустрэчы са мною, як і вы.

– О, калі ласка, не пакідайце нас, Хадсан, – сказаў мой бацька так пакорліва, што гэта прымусіла маю кроў ускіпець.

– А вунь ён у мяне прабачэння не папрасіў, – кіўнуўшы на мяне, буркнуў Хадсан.

– Віктар, прызнай жа, што груба паводзіўся з гэтым годным чалавекам, – сказаў тата, павярнуўшыся да мяне.

– Якраз наадварот: думаю, мы абодва выказвалі надзвычайную цярплівасць да яго, – адказаў я.

– О, дык ты так? – хмыкнуў Хадсан. – Вельмі добра, хлопча. То яшчэ паглядзім!

Ён пацягнуўся прэч з пакоя, а праз паўгадзіны паехаў, пакінуўшы майго бацьку няшчасным і ўстрывожаным. Штоночы я чуў, як ён усё ходзіць у сваім кабінеце, і калі ўпэўненасць пачала пакрысе да яго вяртацца, нас спасціг удар.

– І што ж гэта было? – спытаў я нецярпліва.

– Штосьці абсалютна бязглуздае. Учора ўвечары майму бацьку прыйшоў ліст, праштэмпеляваны ў Фордынгхэме. Бацька яго прачытаў, схапіўся за галаву і пачаў бегаць коламі па пакоі, як чалавек, які страціў розум. Калі нарэшце мне ўдалося пасадзіць яго на канапу, я ўбачыў, што рот і павекі ў яго скрывіліся на адзін бок, і зразумеў, што яго схапіў удар. Вельмі хутка прыйшоў доктар Фордхэм. Мы паклалі бацьку ў ложак, але параліч пашырыўся, і хворы не апрытомнеў. Думаю, мы наўрад ці заспеем яго жывым.

– Вы палохаеце мяне, Трэвар! Што ў лісце магло прывесці да такога страшнага выніку?

– Ды нічога асаблівага. Гэта самая незразумелая частка гісторыі. У запісцы нейкая лухта пра штодзённыя рэчы. О Божа! Усё так, як я і баяўся!

Дарога павярнула, і ў прыцемках мы ўбачылі, што ўсе вокны ў доме заштораныя. Твар майго сябра азмрочыўся, калі з дзвярэй насустрач нам выйшаў спадар у чорным.

– Калі гэта здарылася, доктар? – спытаў Трэвар.

– Амаль адразу, як вы паехалі.

– Ён прыходзіў у свядомасць?

– Толькі на хвілю перад самым канцом.

– Перадаў мне што-небудзь?

– Сказаў толькі, што паперы ў дальняй камодзе ў японскім кабінеце.

Мой сябар прайшоў з доктарам у пакой да нябожчыка, а я застаўся ў кабінеце і працягваў думаць пра ўсю гэтую гісторыю ў самым змрочным настроі. Што за мінулае меў гэты Трэвар, баксёр, падарожнік і золаташукальнік? Як здарылася так, што той з’едлівы прайдзісвет займеў над ім уладу? Чаму Трэвар страціў прытомнасць ад згадкі пра паўсцёртыя ініцыялы на руцэ і памёр ад страху, атрымаўшы ліст з Фордынгхэма? Потым я згадаў, што Фордынгхэм знаходзіцца ў Хэмпшыры. А марак казаў, што збіраецца наведаць і, імаверна, шантажаваць містэра Бедоўса, які жыве ў Хэмпшыры. Значыць, ліст быў альбо ад марака Хадсана, які пісаў, што раскрыў ганебную таямніцу, альбо ад Бедоўса – з папярэджаннем старому супольніку, што такое раскрыццё можа здарыцца. Калі так, то ўсё зразумела. Але тады чаму сын апісаў гэты ліст як лухту пра штодзённыя рэчы? Мусіць, ён няправільна яго прачытаў. Хутчэй за ўсё там быў скарыстаны якінебудзь хітрамудры код, калі падаецца, што напісана адно, а маецца на ўвазе зусім іншае. Мне хацелася зірнуць на гэты ліст. Я быў упэўнены, што калі там схаванае нейкае паведамленне, я змагу яго расчытаць. Каля гадзіны я прасядзеў у змроку з такімі думкамі, пакуль нарэшце заплаканая пакаёўка не прынесла лямпу; адразу за ёй увайшоў мой сябар Трэвар, бледны, але стрыманы. У руцэ ён трымаў вось гэтыя паперы, якія цяпер у мяне на каленях. Ён сеў насупраць мяне, лямпу пасунуў на край стала і перадаў мне кароткую запіску, напісаную, як вы бачыце, на адным аркушы шэрай паперы. «Гульня прыбытковая, але скончылася зерне, – было там напісана. – Ляснічы Хадсан чуў шмат расказаў ад пастаўшчыкоў. Усё з мухамі. Ратуйце курак фазана, сваё гадаванне птушкі жыццё палепшыць многім».

Думаю, калі я ўпершыню прачытаў гэты ліст, выгляд у мяне быў не менш збянтэжаны, чым у вас цяпер. Я адразу ж перачытаў уважлівей. Відавочна, што, як я і меркаваў раней, за гэтым дзіўным спалучэннем словаў хаваўся нейкі сэнс. Ці магло быць так, што мухі альбо куркі фазана – гэта ўмоўленыя сігналы? Калі так, то іх значэнне магло быць любым, і дэдукцыя не дапамагла б. Але такую версію я прымаў з неахвотай, наяўнасць слова «Хадсан» давала спадзеў, што я разважаю ў правільным кірунку і, хутчэй за ўсё, ліст ад Бедоўса, а не ад марака. Я паспрабаваў чытаць задам наперад, але «фазана курак ратуйце» гучала не лепш. Тады я прачытаў праз слова, толькі камбінацыі «гульня але зерне» ці «прыбытковая скончылася ляснічы» таксама не мелі сэнсу.

І ўсё ж раптам ключык да загадкі падабраўся – я ўбачыў, што калі чытаць кожнае трэцяе слова пачынаючы з першага, атрымліваецца паведамленне, якое цалкам магло давесці старога Трэвара да адчаю.

Гэта было вельмі сціслае папярэджанне, я зараз жа прачытаў яго свайму таварышу: «Гульня скончылася. Хадсан расказаў усё. Ратуйце сваё жыццё».

Віктар Трэвар закрыў твар дрыготкімі далонямі.

– Усё так. Мабыць, усё так і ёсць, – сказаў ён. – Яшчэ горай за смерць, бо абяцае ганьбу. Але ў чым сэнс усіх гэтых «ляснічых» і «курак фазана»?

– Для паведамлення гэтыя словы значэння не маюць, але калі нам няма больш чым кіравацца, каб знайсці адпраўніка ліста, яны надзвычай істотныя. Разумееце, спачатку ён напісаў «Гульня… скончылася… Хадсан…» і гэтак далей. А потым яму проста трэба было ўпісаць у прамежкі па два любыя словы, каб зашыфраваць паведамленне. Натуральна, ён пісаў першае, што прыходзіла да галавы, і, паколькі многія словы тут на адну тэму, можна ўпэўнена сцвярджаць, што ён альбо заўзяты паляўнічы, альбо займаецца птушкагадоўляй. Вы штонебудзь ведаеце пра Бедоўса?

– Як толькі вы гэта сказалі, я згадаў, што мой бедны бацька штовосень атрымліваў ад яго запрашэнне на паляванне ў ягоных угоддзях.

– Ну, то ліст пэўна даслаў ён, – сказаў я. – Нам засталося толькі даведацца, у чым той сакрэт, з дапамогай якога марак Хадсан займеў уладу над двума заможнымі і паважанымі людзьмі.

– Баюся, Холмс, гэта штосьці непрыстойнае і ганебнае! – мой сябар не мог стрымаць слёз. – Але ад вас у мяне няма сакрэтаў. Вось ліст, які напісаў бацька, калі даведаўся, што помсты Хадсана не пазбегнуць. Я знайшоў яго ў японскім кабінеце, як і сказаў доктар. Вазьміце і прачытайце мне, бо сам я не маю ні сіл, ні адвагі на гэта.

Гэтыя паперы ён перадаў мне, Ўотсан, і я прачытаю іх вам, як прачытаў яму тым вечарам у старым кабінеце. Як бачыце, на тытульнай старонцы напісана: «Некаторыя акалічнасці рэйса карабля «Глорыя Скот», які выйшаў з Фалмута 8 кастрычніка 1855 г. і затануў на пятнаццаці градусах дваццаці хвілінах паўночнай шыраты і дваццаці пяці градусах чатырнаццаці хвілінах заходняй даўгаты». Напісана ўсё ў форме ліста і гучыць так: «Мой дарагі, любы сын, цяпер, калі ў канцы дзён жыццё маё азмрочанае пагрозай знявагі, я пішу з усёй магчымай праўдзівасцю і шчырасцю, што ні пераслед закону, ні страта рэпутацыі ў графстве, ні маё падзенне ў вачах усіх, хто мяне ведае, не раніць маё сэрца – а толькі думка, што табе давядзецца чырванець ад сораму за мяне, табе, хто любіць мяне і ў каго, я спадзяюся, рэдка была нагода для чагосьці, апроч павагі. Але калі ўдар, пагроза якога вісела нада мною ўсё жыццё, усё-ткі мяне спасцігне, я хачу, каб ты гэта прачытаў, каб ведаў менавіта ад мяне, наколькі я вінаваты. Але з іншага боку, калі нягода нас абміне (а літасцівы Бог можа ўсё), а гэтыя паперы захаваюцца і трапяць у твае рукі, заклінаю цябе ўсімі святымі, памяццю тваёй мілай маці і нашай з табой любоўю: кінь іх у агонь і больш ніколі не згадвай.

Калі табе даводзіцца чытаць гэта, значыць, я ўжо выкрыты і вымушаны пакінуць свой дом ці, што больш імаверна, бо ты ведаеш, што сэрца маё слабае, пячатка смерці легла на мае вусны назаўжды. У любым разе час таямніц мінуў, і кожнае слова, напісанае мной для цябе, – гэта голая праўда, у гэтым я клянуся, бо спадзяюся на тваё дараванне.

Завуць мяне, мой дарагі хлопчык, не Трэвар. У маладыя гады я зваўся Джэймсам Армітэджам, і ты можаш уявіць маю агаломшанасць, калі некалькі тыдняў таму твой сябар з каледжа звярнуўся да мяне са словамі, якія маглі азначаць, што мой сакрэт яму вядомы. Пад імем Армітэдж я некалі паступіў на службу ў адзін з лонданскіх банкаў і пад імем Армітэдж быў абвінавачаны ў парушэнні законаў маёй краіны і прыгавораны да высылкі. Не судзі мяне строга, хлопчык. Я мусіў сплаціць, як кажуць, доўг гонару і для гэтага скарыстаўся не сваімі грашыма, перакананы, што змагу іх вярнуць да таго, як заўважаць іх знікненне. Але ўдача была не на маім баку. Я так і не атрымаў грошай, на якія разлічваў, а датэрміновая праверка рахункаў выявіла нястачу. Той выпадак маглі б разгледзець і паблажліва, але трыццаць гадоў таму законаў датрымліваліся больш жорстка, чым цяпер, і ў дзень, калі мне споўнілася дваццаць тры, мяне ў кайданах разам з яшчэ трыццаццю сямю асуджанымі пагрузілі на двухпалубны барк* «Глорыя Скот», каб адправіць у Аўстралію.

Гэта быў тысяча восемсот пяцьдзясят пяты год, самы разгар Крымскай вайны, і былыя караблі для катаржнікаў шырока выкарыстоўваліся як транспартныя ў Чорным моры. Адпаведна, для перавозкі вязняў дзяржава была вымушаная задзейнічаць меншыя па памеры і менш прыдатныя для гэтай мэты судны. Раней «Глорыя Скот» вазіла з Кітая чай, але карабель быў састарэлай мадэлі, непаваротлівы і зашырокі, таму новыя кліперы хутка выцеснілі яго з гэтай сферы. Важыла судна пяцьсот тон і апроч трыццаці васьмі зняволеных везла дваццаць шэсць матросаў, васямнаццаць салдат, капітана, трох ягоных памочнікаў, доктара, святара і чатырох турэмных наглядчыкаў. Агулам пры адпраўцы з Фалмута на борце налічвалася каля сотні чалавек.

Перагародкі паміж камерамі арыштантаў былі не з тоўстых дубовых дошак, як звычайна на караблях для катаржнікаў, а тонкія і ненадзейныя. Маім суседам з боку кармы аказаўся чалавек, на якога я звярнуў асаблівую ўвагу, калі нас вялі па прычале. Ён быў малады, з чыстым безвалосым тварам, доўгім і тонкім носам і даволі цяжкім падбароддзем. Паглядаў ён звысоку, трымаўся пагардліва і ад усіх адрозніваўся надзвычайнай росласцю. Не думаю, што хаця б хтосьці з нас даставаў макаўкай да ягонага пляча, мяркую, росту ў ім было не менш за шэсць з паловай футаў. Дзіўна было сярод сумных і змораных твараў убачыць такі жывы і рашучы, як ягоны. Ён падзейнічаў на мяне як агеньчык у завіруху. Мне было ўсцешна, калі выявілася, што ён мой сусед, і яшчэ болей я ўзрадаваўся, калі пасярод ночы пачуў ягоны шэпт, бо ў яго атрымалася пракалупаць адтуліну ў дошцы, якая нас аддзяляла.

– Здароў, малец! – шапнуў ён. – Як цябе завуць і за што цябе ўзялі?

Я расказаў яму пра сябе і ў сваю чаргу запытаўся, з кім маю гонар гаварыць.

– Я Джэк Прэндэргаст, – адказаў ён. – Відаць, не памылюся, калі скажу, што маё слаўнае імя табе даўно знаёмае.

І сапраўды, я ведаў пра ягоную справу, бо яна нарабіла шуму на ўсю краіну незадоўга да майго арышту. Гэты чалавек быў добрага паходжання і надзвычай здольны, але меў невылечна заганныя звычкі: праз створаную ім хітрую махлярскую схему ён патрапіў выцягнуць вялізныя грошы ў найбуйнейшых лонданскіх гандляроў.

– Ха-ха! Дык ты памятаеш пра маю справу! – горда сказаў ён.

– Сапраўды, вельмі добра памятаю.

– А не памятаеш ніякіх дзіўных акалічнасцяў у ёй?

– Якіх менавіта?

– Я займеў каля чвэрці мільёна, так?

– Казалі, што так.

– Але грошай жа не знайшлі?

– Не.

– І дзе яны ўсе, як думаеш?

– Адкуль жа мне ведаць?

– Ды вось проста тут! – выгукнуў ён. – Божа літасцівы! Ды ў мяне грошай больш, чым у цябе валасоў на галаве. А калі маеш грошы, сынок, і ведаеш, як імі карыстацца і куды ўкласці, то можаш зрабіць усё, што хочаш. І ты ж не думаеш, што чалавек, які можа рабіць што хоча, будзе праседжваць штаны ў гэтай смярдзючай камеры, прапахлай пацукамі і паточанай казюркамі, на нейкай старой плывучай труне часоў дынастыі Цынь. Не, сэр, такі чалавек можа паклапаціцца і пра сябе, і пра сваіх мальцаў. Будзь пэўны, трымайся яго – і можаш прысягаць на Святым Пісьме, што ён цябе выцягне адсюль.

Такая ў яго была манера гаварыць, і спачатку я думаў, што гэта ўсё пустыя словы, але праз пэўны час, пераканаўшыся ў маёй надзейнасці і ўзяўшы з мяне клятву з усёй магчымай урачыстасцю, сусед даў мне зразумець, што існуе змова наконт таго, каб захапіць кіраванне суднам. Тузін вязняў змовіўся яшчэ да таго, як іх даставілі на борт, Прэндэргаст іх ачольваў, а ягоныя грошы былі рухавіком.

– У мяне ёсць кампаньён, – казаў ён, – на рэдкасць харошы чалавек, верны як рэвальвер. Каса ў яго, і дзе, ты думаеш, ён цяпер? Ха, ён карабельны святар – капелан, а не хто-небудзь! Ён узышоў на борт у чорнай мантыі і з падробленымі дакументамі, а грошай у ягоным куфры хопіць, каб купіць тут усё ад кіля да грот-мачты. Каманда адданая яму целам і душой. Яму было нескладана купіць іх усіх оптам і са зніжкай, так ён і зрабіў яшчэ да таго, як яны наняліся. Наглядчыкі – ягоныя людзі, Мэрыер, другі памочнік, – таксама, купіць ён і капітана, калі палічыць патрэбным.

– І які ў нас план? – спытаў я.

– А ты як думаеш? – адказаў ён. – Некаторым салдатам мы арганізуем мундзіры, чырванейшыя, чым ім пашыў шавец.

– Але ж у іх зброя, – сказаў я.

– І ў нас будзе, хлопча мой. На кожнага нашага дзецюка ёсць па пісталеце, і калі мы не патрапім узяць верх на гэтым караблі з падтрымкай каманды, дык варта нас адпраўляць у дзявочы пансіён. А табе заданне перагаварыць з суседам злева і праверыць, ці варты гэты хлопец даверу.

Я так і зрабіў і высветліў, што другі мой сусед – юнак, чый выпадак вельмі нагадваў мой: ён мусіў адбываць пакаранне за фальшываманецтва. Звалі яго Эванс, пазней, як і я, ён узяў іншае імя і цяпер жыве на поўдні Англіі як заможны і шаноўны спадар. Ён быў гатовы далучыцца да змовы як да нашага адзінага спосабу выратавацца, і яшчэ да таго як мы прамінулі заліў, заставалася толькі двое вязняў, якія не ведалі пра сакрэт. Адзін з іх быў прыдуркаваты, і мы не наважыліся яму даверыцца, а другі хварэў на жаўтуху, і карысці з яго быць не магло.

Ад самага пачатку не існавала нічога, што магло б перашкодзіць нам захапіць уладу на караблі. Каманда складалася з наўмысна набраных шыбенікаў. Фальшывы капелан наведваў нас нібыта з тым, каб гаварыць пра слова Божае, і заўжды пры ім была чорная сумка, у якой мусілі ляжаць царкоўныя брашуры. Візіты ягоныя былі такімі частымі, што ўжо на трэці дзень у кожнага з нас у нагах ложка было схавана па напільніку, пары пісталетаў, фунце пораху і дваццаць куль. Двое наглядчыкаў былі памагатымі Прэндэргаста, а другі памочнік – ягонай правай рукой. Капітан, двое памочнікаў, двое наглядчыкаў, лейтэнант Марцін, ягоныя васямнаццаць салдат і доктар – вось і ўсе, хто мог аказаць нам супраціў. Але як бы бяспечна для нас усё ні выглядала, мы вырашылі не грэбаваць асцярожнасцю і пачаць паўстанне ўночы. Здарылася ўсё, тым не менш, хутчэй, чым мы чакалі. Вось як яно было.

Аднойчы ўвечары, прыкладна на трэці тыдзень, доктар спусціўся наведаць хворага вязня і, абапёршыся рукой на ложак, намацаў пісталет. Калі б ён прамаўчаў, уся справа магла б накрыцца, але быў ён нервовы хлопец, таму з нечаканкі ўскрыкнуў і так спалатнеў, што арыштант адразу зразумеў, што да чаго, і схапіў яго. Доктару заткнулі рот да таго, як ён змог падняць трывогу, і звязалі на ложку. Ён пакінуў адамкнёнымі дзверы, якія вялі на палубу, і мы ірванулі праз іх. Двух вартавых застрэлілі – як і капрала, які выбег паглядзець, што здарылася. Яшчэ два салдаты стаялі ля ўваходу ў капітанскую каюту, і падобна, што іх мушкеты не былі зараджаныя, бо яны ні разу не стрэлілі ў нас, абодва атрымалі па кулі, калі спрабавалі замацаваць штыхі. Калі мы прарываліся скрозь дзверы ў каюту, адтуль пачуўся стрэл. Капітан ляжаў там з мазгамі, размазанымі па карце Атлантыкі, прышпіленай да стала, а побач стаяў капелан, у паўсагнутай руцэ трымаючы пісталет, з якога яшчэ ішоў дымок. Каманда звязала абодвух памочнікаў, і падавалася, што справа зробленая.

Салон знаходзіўся побач з капітанскай каютай, усе разам мы заваліліся туды і расселіся на казетках, гаварылі не сціхаючы, шалёныя ад адваяванай свабоды. Усюды стаялі шафкі з замкнёнымі шуфлядамі. Ўілсан, фальшывы капелан, выбіў адну з іх і павыцягваў тузін бутэлек карычневага херасу. Мы пазбівалі з іх рыльцы, разлілі вадкасць па келіхах і акурат узяліся іх куляць, як у адно імгненне без папярэджання грымнуў мушкетны залп, у салоне стала так дымна, што ўжо праз стол не было нічога відаць. Калі дым рассеяўся, я ўбачыў сапраўдную бойню. Ўілсан і яшчэ восем чалавек курчыліся адзін на адным на падлозе. Мне і цяпер млосна, калі я згадваю кроў і херас, што расцякліся па стале. Відовішча нас так напалохала, што тут мы маглі б і здацца, калі б не Прэндэргаст. Ён зароў як бык і кінуўся на дзверы з усім адчаем, на які быў здольны. Астатнія выбеглі за ім, як выявілася, насустрач лейтэнанту і дзесяці ягоным людзям, што былі на карме. Светлавы люк над сталом у салоне быў прачынены, і праз гэтую шчыліну яны змаглі ў нас стрэліць. Мы дабраліся да іх хутчэй, чым яны змаглі перазарадзіцца, супраціўляліся яны адважна, але нас было болей, і за пяць хвілін усё было скончана. Божа мой! Ці здаралася яшчэ дзе-небудзь такая крывавая разня, як на тым караблі? Прэндэргаст лютаваў што д’ябал: ён хапаў жаўнераў як дзяцей і выкідаў за борт, жывых ці мёртвых. Быў адзін сяржант, які, нягледзячы на жахлівыя раны, вельмі доўга трымаўся на вадзе, пакуль нехта з літасці не выбіў яму мазгі. Калі страляніна сціхла, з нашых ворагаў жывымі засталіся толькі наглядчыкі, памочнікі капітана і доктар.

Акурат праз іх і ўсчалася вялікая сварка. Шмат хто з нас радаваўся вернутай свабодзе, але мець на сваім сумленні забойствы не хацеў. Адна справа – пайсці на салдат, узброеных мушкетамі, і зусім іншая – падтрымаць халаднакроўнае забойства бяззбройных людзей. Васьмёра з нас – пяцёра вязняў і трое матросаў – сказалі, што не жадаюць быць гэтаму сведкамі. Але на Прэндэргаста і ягоных супольнікаў гэта не падзейнічала. Ён сказаў, што наш адзіны шанец на бяспеку – зрабіць усё чыста і што ён не збіраецца пакідаць кагосьці, хто зможа потым мянціць языком у судзе ў якасці сведкі. Ішло да таго, што мы раздзелім лёс захопленых, але ўрэшце ён сказаў, што калі мы хочам, то нам дазволяць перасесці ў шлюпку. Мы ўхапіліся за прапанову, бо ад усіх крывавых спраў было ўжо моташна і зразумела, што далей будзе горай. Нам выдалі касцюмы матросаў, кадзь вады, дзве бочкі, адну з саланінай і адну з сухарамі, і компас. Прэндэргаст кінуў нам марскую карту, загадаў казаць, што мы матросы з карабля, які нядаўна пацярпеў крушэнне на пятнаццатым градусе паўночнай шыраты і дваццаць пятым градусе заходняй даўгаты, а потым перарэзаў фалінь і адпусціў нас.

А зараз я пераходжу да самай дзіўнай часткі гісторыі, мой любы сын. Падчас паўстання матросы спынілі карабель носам супраць ветру, але калі мы пакінулі яго, судна змяніла курс, і, паколькі дзьмуў лёгкі паўночнаўсходні вецер, барк пачаў марудна аддаляцца ад нас. Нашая шлюпка ўздымалася і ападала на доўгіх мяккіх хвалях, а Эванс і я як найбольш адукаваныя з усяе кампаніі сядзелі над картай, вылічваючы нашае месцазнаходжанне, каб вырашыць, да якога берага найлепш кіравацца. Пытанне было няпростае, бо астравы Каба-Вердэ былі на поўнач ад нас міляў за пяцьсот, а ад афрыканскага ўзбярэжжа на ўсходзе нас аддзяляла семсот міляў. З улікам таго, што вецер мяняўся на паўночны, мы падумалі, што найлепш узяць курс на Сьера-Леонэ, і развярнулі шлюпку ў гэтым кірунку. Барк ужо быў па правым борце ад нас і амаль схаваўся за гарызонтам. І тут, зірнуўшы на яго, мы ўбачылі, як з карабля вырвалася воблака густога чорнага дыму, якое жудасным дрэвам павісла ў небе. Праз некалькі секунд да нас данёсся страшэнны грукат накшталт грому, а калі дым рассеяўся, аніякага знаку «Глорыі Скот» ужо не было. Мы зноў павярнулі шлюпку і з усіх сіл паспяшаліся да месца, дзе дым усё яшчэ вісеў над вадой, адзначаючы месца катастрофы.

Але дайсці туды мы змаглі не меней чым праз гадзіну і спачатку баяліся, што запозна, каб каго-небудзь уратаваць. Раструшчаная шлюпка, скрыні і кавалкі дрэва гайдаліся на хвалях там, дзе затанула судна, але жывых не было бачна. Адчаяўшыся, мы ўжо змянілі курс на адваротны, калі пачулі крык аб дапамозе і ўбачылі, што трохі далей на абломку карабля ляжыць чалавек. Калі мы зацягнулі яго на борт, выявілася, што гэта малады матрос, якога звалі Хадсан: ён меў такія апёкі і быў настолькі знясілены, што толькі наступнай раніцай змог расказаць нам, што здарылася.

Пасля таго як мы ад іх аддзяліліся, Прэндэргаст і ягоная хеўра працягнулі расправу над пяццю палоннымі. Двух наглядчыкаў застрэлілі і скінулі за борт, гэткі ж лёс чакаў і трэцяга памочніка. Потым Прэндэргаст спусціўся на ніжнюю палубу і сваімі рукамі перарэзаў горла няшчаснаму доктару. Заставаўся толькі першы памочнік, смелы і дзейны чалавек. Калі ён убачыў, што да яго набліжаецца злачынец з акрываўленым нажом, то скінуў вяроўкі, якія нейкім чынам змог аслабіць, і, перабегшы праз палубу, заскочыў у кармавы трум. Тузін былых вязняў, якія кінуліся за ім з пісталетамі, убачыў, што ён з запалкамі ў руках сядзіць за бочкай пораху, якіх на борце былі сотні. Хлопец крыкнуў, што калі толькі да яго хоць нехта дачэпіцца, ён падарве ўсіх. І праз імгненне грымнуў выбух, хаця Хадсан меркаваў, што прычынай яго стала хутчэй чыясьці нятрапная куля, чым запалка памочніка. Так ці інакш, гэта быў канец «Глорыі Скот» і той шушамеці, якая яе захапіла.

Вось у такую, калі пераказаць каротка, жахлівую гісторыю быў я ўцягнуты, дарагі мой хлопчык. Назаўтра нас падабраў брыг «Хотспур», які ішоў у Аўстралію і капітан якога лёгка паверыў, што мы з затанулага пасажырскага карабля. Катаржнае судна «Глорыя Скот», паводле Адміралцейства, лічылася згубленым ў моры, і ні слова ніколі не ўсплыло пра яго сапраўдны лёс. «Хотспур» даставіў нас у Сіднэй, дзе Эванс і я, змяніўшы імёны, выправіліся на залатыя капальні. Там сярод безлічы людзей самых розных нацыянальнасцяў было нескладана пазбыцца свайго сапраўднага мінулага. Астатняе ўжо няма патрэбы згадваць. Справы нашыя ішлі з поспехам, мы падарожнічалі, вярнуліся ў Англію як заможныя жыхары калоніяў і набылі маёнткі ў сельскай мясцовасці. Больш за дваццаць гадоў мы жылі мірным жыццём з карысцю для ўсіх і спадзяваліся, што нашае мінулае пахаванае назаўжды. Уяві сабе мае пачуцці, калі ў матросе, які прыйшоў да нас, я адразу ж пазнаў чалавека, якога мы выцягнулі з вады падчас крушэння. Ён неяк высачыў нас і вырашыў жыць з нашага страху. Цяпер ты разумееш, чаму я так імкнуўся не пасварыцца з ім, і ў нейкай ступені паспачуваеш маім слязам, ад якіх я не магу ўтрымацца і цяпер, калі ён пайшоў ад мяне да наступнай ахвяры з пагрозамі ўсё расказаць».

А ўнізе падпісана дрыготкай рукой так, што ледзь можна разабраць, яшчэ некалькі слоў. «Бедоўс зашыфраваў у запісцы паведамленне, у якім перадае, што Х. расказаў усё. Божа літасцівы, уратуй нашыя душы!»

Вось такую гісторыю я прачытаў тым вечарам малодшаму Трэвару і лічу яе, з улікам усіх абставінаў, сапраўды драматычнай. Мой добры сябар, прыгнечаны горам, з’ехаў у Тэраі, заняўся там вырошчваннем чаю, і я чуў, што не без поспеху. Што да матроса і Бедоўса, ні пра кога з іх ніхто не чуў пасля таго дня, калі быў напісаны ліст з папярэджаннем. Яны абодва зніклі з канцамі. У паліцыю ніхто не падаваў ніякіх скаргаў, так што Бедоўс памыляўся, думаючы, што пагроза здзейсненая. Лічылі, што Хадсан схаваўся, бо, паводле паліцыі, ён расправіўся з Бедоўсам і ўцёк. А я перакананы якраз у адваротным. Мяркую, што менавіта Бедоўс, даведзены да адчаю і ўпэўнены, што яго здалі, адпомсціў Хадсану і ўцёк з краіны, прыхапіўшы столькі грошай, колькі мог. Вось такія абставіны гэтай справы, доктар, і калі яны падаюцца вам вартымі вашай калекцыі, я буду ўсцешаны, калі вы іх скарыстаеце.

У характары майго сябра Шэрлака Холмса мяне заўсёды здзіўляла адна непаслядоўнасць: хаця ў яго быў самы адпрацаваны і метадычны спосаб мыслення ў свеце, хаця ён аддаваў перавагу сціпламу і строгаму стылю адзення, ва ўсіх астатніх звычках ён быў чалавекам неахайным, які мог давесці да вар’яцтва любога суседа. Я сам у гэтым плане не такі ўжо традыцыяналіст. Бязладная праца ў Афганістане ўзмацніла маю схільнасць да неўпарадкаванага ладу жыцця і зрабіла мяне больш абыякавым да чысціні, чым належыць доктару. Але ўсё мае межы, і калі я бачу чалавека, які захоўвае цыгары ў вядзерцы для вугалю, тытунь – у мыску персідскай пантофлі, а лісты, на якія яшчэ не адказаў, прышпільвае сцізорыкам да цэнтру каміннай дошкі, то адчуваю сябе надзвычай акуратным чалавекам. Яшчэ я заўсёды трымаўся меркавання, што ў стральбе варта практыкавацца выключна на свежым паветры, і калі Холмс у адным са сваіх дзівакаватых настрояў сядае ў фатэль, бярэ рэвальвер, сто патронаў Боксера* і пачынае ўпрыгожваць процілеглую сцяну дзірачкамі ад куляў, што ўтвараюць патрыятычныя ініцыялы V.R.*, я вельмі сумняюся, што гэта ідзе на карысць атмасферы ці выгляду нашага пакоя.

Тут заўсёды стаяла мноства хімікатаў і нейкіх крымінальных рэліквіяў, якія часта блукалі ў прасторы і апыналіся ў самых неверагодных месцах – у найлепшым выпадку, знаходзіліся ў масленіцы. Але самым жахам былі яго паперы. Ён проста панічна баяўся знішчаць дакументы, асабліва звязаныя з яго мінулымі справамі, але толькі раз на год ці два збіраўся з сіламі і прыводзіў іх у парадак, бо, як я згадваў дзесьці ў гэтых бязладных нататках, выбухі яго неўтаймоўнай энергіі, калі ён рабіў тыя неймаверныя цуды, што праславілі яго імя, чаргаваліся з перыядамі апатыі, і тады ён ляніва валяўся з кнігамі ці скрыпкай, не адыходзячы ад канапы далей за стол. А таму месяц за месяцам паперы збіраліся, пакуль кожны кут не загрувашчваўся пачкамі рукапісаў, якія нізашто нельга было спаліць ці перасунуць без спецыяльных распараджэнняў іх уласніка.

Аднаго зімовага вечару мы разам сядзелі ля каміна, і я насмеліўся намякнуць Холмсу, што, калі ён закончыў уклейваць у блакнот аркушы з асобнымі нататкамі, наступныя дзве гадзіны варта прысвяціць таму, каб ператварыць наш бярлог у нешта больш падобнае да жытла. Ён не мог не прызнаць маю просьбу справядлівай і з кіслым тварам адправіўся ў сваю спальню, адкуль хутка выцягнуў вялікую бляшаную скрыню. Паставіўшы яе ў сярэдзіне пакоя і прысеўшы побач на зэдліку, ён адкінуў века, і я ўбачыў, што скрыня на траціну запоўненая паперамі, перавязанымі чырвонай стужкай і раздзеленымі на асобныя пачкі.

– Тут нямала справаў, Ўотсан, – сказаў ён, гарэзліва гледзячы на мяне. – Калі б вы ведалі ўсё, што я хаваю ў гэтай скрыні, вы папрасілі б адтуль нешта дастаць, замест таго каб хаваць туды новыя дакументы.

– Дык гэта справаздачы па вашых ранніх справах? – пацікавіўся я. – Даўно хацеў здабыць запісы тых часоў.

– Так, мой сябра, усё яны зробленыя яшчэ да таго, як мой біёграф праславіў мяне, – ён асцярожна і вельмі пяшчотна даставаў са скрыні пачак за пачкам. – Не ўсе яны былі паспяховыя, Ўотсан. Але сярод іх хапае досыць займальных задачак. Вось запісы пра забойцаў Тарлетана, а вось – пра справу Вамберы, гандляра віном, і пра прыгоду старой рускай жанчыны, і яшчэ пра алюмініевую мыліцу, вось поўная справаздача пра кульгавага Рыкалеці і яго гнюсную жонку*. А вось… – о, гэта для сапраўдных знаўцаў!

Ён засунуў руку на самае дно сховішча і выцягнуў драўляную скрынку з высоўнай крышкай – у такой дзеці трымаюць цацкі. Адтуль ён дастаў змяты аркуш, старадаўні масянжовы ключ, драўляны калок з прывязаным да яго матком і тры заржавелыя металічныя дыскі.

– Ну, сябра, што вы думаеце пра гэты пакунак? – спытаў ён, смеючыся з выразу майго твару.

– Цікавая калекцыя.

– Надзвычай цікавая, а звязаная з ёй гісторыя падасца вам яшчэ цікавейшай.

– Значыць, у гэтых рэчаў ёсць гісторыя?

– Больш за тое, яны і ёсць гісторыя.

– Што вы маеце на ўвазе?

Шэрлак Холмс дастаў рэліквіі адну за адной і выклаў іх на стол. Потым перасеў у фатэль і зіхоткімі ад задавальнення вачыма зноў іх агледзеў.

– Усё гэта я пакінуў на памяць пра справу, звязаную з рытуалам Масгрэйваў, – адказаў ён.

Ён не раз згадваў пра гэтую справу, але я ніколі не мог сабраць дэталі ў адно цэлае.

– Буду рады, калі вы раскажаце пра яе, – сказаў я.

– І пакіну ў пакоі ўсё як ёсць? – гарэзліва пацікавіўся ён. – Вашая ахайнасць, Ўотсан, не вытрымае новых выпрабаванняў. Але мне будзе прыемна, калі вы дадасце гэты выпадак у свой летапіс, бо некаторыя акалічнасці робяць яго ўнікальным у крымінальнай гісторыі не толькі нашай, але і іншых краінаў. Апісанне маіх дробных дасягненняў без гэтай вельмі незвычайнай гісторыі будзе няпоўным.

Вы, пэўна, памятаеце, як справа «Глорыі Скот» і мая размова з няшчасным джэнтльменам, пра якога я вам расказваў, упершыню прымусіла мяне задумацца пра занятак, які зрабіўся цяпер сэнсам майго жыцця. І вось перад вамі я, чыё імя вядомае ўсюды і чыё меркаванне ў сумнеўных справах як грамадскасцю, так і афіцыйнымі ўладамі прызнаецца як найвышэйшы апеляцыйны суд. Нават у раннія часы нашага знаёмства, калі я займаўся справай, якую вы ўганаравалі назвай «Эцюд у пунсовым», я ўжо меў сур’ёзную, хай сабе і не надта прыбытковую практыку. Не думаю, што вы ўяўляеце, як цяжка мне было спачатку і колькі давялося чакаць хоць нейкага поспеху.

Калі я ўпершыню прыехаў у Лондан, я зняў кватэру на Мантэгю-стрыт ля самага Брытанскага музея і чакаў там свайго лёсу, займаючы ўвесь вольны час (а было яго нямала) вывучэннем тых галінаў навукі, якія маглі спатрэбіцца. Час ад часу мне трапляліся нейкія справы, у асноўным дзякуючы знаёмствам старых аднакурснікаў, бо ў апошнія гады майго навучання ва ўніверсітэце пра мяне і мае метады хадзіла мноства чутак. Трэцяя мая справа датычыла рытуалу Масгрэйваў, і цікавасць, якую выклікаў гэты незвычайны ланцуг падзеяў, а таксама папярэджаныя мной сур’ёзныя вынікі аказаліся першымі крокамі да становішча, якое я сёння займаю.

Рэджыналд Масгрэйв вучыўся ў адным каледжы са мной*, і калісьці мы нават былі знаёмыя. Ён не быў сярод студэнтаў асабліва папулярным, хаця яго так званая пыхлівасць здавалася мне не больш чым спробай схаваць празмерную прыродную сарамлівасць. У яго было надзвычай арыстакратычнае аблічча: хударлявая фігура, высакародны нос, вялікія вочы, апатычныя і тым не менш вытанчаныя манеры. Ён сапраўды быў нашчадкам аднаго з найстаражытнейшых родаў каралеўства, хаця і малодшай яго галіны, якая прыкладна ў шаснаццатым стагоддзі аддзялілася ад паўночных Масгрэйваў і атабарылася ў заходнім Сасэксе. Іх маёнтак Харлстан належыць, відаць, да найстарэйшых жылых дамоў графства. Здавалася, што на твары гэтага чалавека адбілася месца яго нараджэння, і калі я глядзеў на яго паставу і бляклы, востры твар, мне адразу ўспаміналіся шэрыя аркады, вокны з папярочкамі і ўсе гэтыя паважныя рэшткі феадальнай крэпасці. Раз ці два мы заводзілі размову, і мне прыгадваецца, што ён заўсёды выказваў гарачую цікаваць да маіх метадаў назірання і высноваў.

Я не бачыў яго гады чатыры, пакуль аднаго ранку ён не зайшоў у мой пакой на Мантэгю-стрыт. Ён амаль не змяніўся і быў апрануты як малады свецкі леў – зрэшты, дэндзі ён быў заўсёды – і захоўваў усё тыя ж спакойныя і далікатныя манеры, якімі вылучаўся і раней.

– Як маецеся, Масгрэйв? – спытаў я, сардэчна паціснуўшы яму руку.

– Магчыма, вы чулі пра смерць майго беднага бацькі, – адказаў ён. – Гэта здарылася два гады таму, і мне, безумоўна, давялося стаць на чале маёнтка Харлстан. Апроч гэтага, я яшчэ і дэпутат ад сваёй акругі, а таму жыццё маё вельмі насычанае. Як я разумею, вы, Холмс, вырашылі прымяніць здольнасці, якімі так нас уражвалі, на практыцы?

– Але, – адказаў я. – Зарабляю розумам на жыццё.

– Рады гэта чуць, бо цяпер мне неабходная вашая парада. У нас у Харлсане адбылося нешта вельмі дзіўнае, і паліцыя не змагла праліць на гэта святло. Усё так незвычайна і не паддаецца тлумачэнню…

Можаце сабе ўявіць, Ўотсан, з якім запалам я слухаў яго, бо мне ўрэшце быў дадзены шанец, якога я з трымценнем чакаў доўгія месяцы бяздзеяння. У глыбіні душы я верыў, што магу дасягнуць поспеху там, дзе іншыя пацярпелі паразу, і цяпер мог сябе праверыць.

– Прашу вас, раскажыце падрабязней! – усклікнуў я.

Рэджыналд Масгрэйв сеў насупраць мяне і закурыў прапанаваную цыгарэту.

– Вы мусіце ведаць, – пачаў ён, – што хоць я і халасцяк, але ўсё адно павінны трымаць у Харлстане вялікі штат прыслугі, бо стары маёнтак пабудаваны досыць неахайна і патрабуе сур’ёзнага догляду. Апроч гэтага ў мяне ёсць запаведнік, і ў сезон палявання на фазанаў* прыязджае шмат гасцей, што таксама патрабуе вялікай колькасці слуг. Усяго я трымаю восем пакаёвак, кухара, дварэцкага, двух лёкаяў і хлопчыка-пасыльнага. І, безумоўна, свой штат наймаецца для саду і стайняў.

Даўжэй за астатніх у нас служыць Брантан, дварэцкі. Калі бацька наняў яго, Брантан быў маладым школьным настаўнікам без працы, але ўжо тады чалавекам вялікай энергіі і моцнага характару. Хутка ён праявіў сябе як бясцэнны працаўнік. Гэта высокі прывабны мужчына з цудоўнай галавой, і хаця ён праслужыў у нас дваццаць гадоў, дагэтуль выглядае на сорак. Неверагодна, што з усімі сваімі якасцямі і надзвычайнымі талентамі – а ён ведае некалькі моваў і грае ледзь не на любым музычным інструменце – ён ужо столькі часу задаволены сваім становішчам. Думаю, яму ў нас утульна, а можа, не стае сілаў штосьці змяніць. У любым разе харлстанскі дварэцкі западае ў душу кожнаму нашаму наведніку.

Але і ў гэтай дасканаласці ёсць недахоп. Ён трошкі донжуан, і вы можаце ўявіць, з якой лёгкасцю можа граць гэтую ролю ў ціхай вясковай акрузе. Пакуль ён быў жанаты, усё было добра, але цяпер, калі ён аўдавеў, нашым праблемам не бачна канца. Некалькі месяцаў таму мы пачалі ўжо спадзявацца, што ён зноў супакоіцца: Брантан заручыўся з малодшай пакаёўкай Рэйчэл Хоўэлс. Але ён кінуў яе і сышоўся з Джэнет Трэджэліс, дачкой старшага егера. Рэйчэл – цудоўная дзяўчына, але вельмі ўражлівая, як любая іншая валійка*. Яна моцна захварэла на запаленне мозгу і цяпер ходзіць па доме – дакладней, хадзіла да ўчарашняга дня – як цень з чорнымі кругамі пад вачыма. Такой была першая харлстанская драма, але яе сцерла з нашых успамінаў другая, якой папярэднічала ганьба і звальненне дварэцкага Брантана.

Вось як гэта адбылося. Я казаў ужо, што ён разумны чалавек, і менавіта розум зрабіўся прычынай яго ганебнага выгнання, бо ў ім абудзілася прагная цікавасць да таго, што яго зусім не датычыць. Я не ўяўляў, як далёка ён можа зайсці, пакуль выпадак не адкрыў мне вочы.

Я згадваў, што маёнтак пабудаваны неахайна. Неяк на мінулым тыдні – калі дакладна, вечарам у чацвер – я зразумеў, што не магу заснуць, бо бяздумна выпіў пасля абеду кубак моцнай чорнай кавы. Пазмагаўшыся гадзінаў да дзвюх з бяссоннем, я адчуў, што высілкі марныя, а таму падняўся, запаліў свечку і ўжо сабраўся вярнуцца да рамана, які чытаў удзень. Аднак кніга засталася ў більярдным пакоі, таму я накінуў халат і адправіўся ўніз.

Каб дабрацца да мэты, я мусіў спусціцца на адзін лесвічны пралёт і перасячы калідор, які вёў у бібліятэку і збройню. Уявіце маё здзіўленне, калі я ўбачыў у калідоры бляклае святло, якое ішло з адчыненых дзвярэй бібліятэкі. А я перад сном уласнымі рукамі пагасіў там лямпу і зачыніў дзверы! Спачатку я, канечне, падумаў пра рабаўнікоў. Сцены харлстанскіх калідораў багата ўпрыгожаныя ваеннымі трафеямі – старадаўняй зброяй. А таму, паставіўшы свечку на падлогу, я зняў са сцяны алебарду, на дыбачках падабраўся да бібліятэкі і зазірнуў туды.

У бібліятэцы быў Брантан, дварэцкі. Цалкам апрануты, ён задуменна сядзеў у фатэлі, паклаўшы на калені падобны да карты аркуш і падпёршы лоб рукой. Аслупянеўшы ад здзіўлення, я сачыў за ім з цемры. Маленькай свечкі, што стаяла на краі стала і струменіла бляклае святло, мне хапіла, каб заўважыць, што ён не пераапранаўся для сну. Раптам я ўбачыў, як ён падняўся з крэсла, прайшоў да найбліжэйшага бюро, адамкнуў яго і выцягнуў адну з шуфлядаў. Дастаўшы адтуль нейкую паперу, ён вярнуўся да ранейшага месца, у святле свечкі расправіў аркуш і надзвычай уважліва пачаў яго разглядаць. Тут маё абурэнне такім спакойным вывучэннем нашых фамільных дакументаў дайшло да мяжы, я зрабіў крок наперад, і Брантан убачыў мяне ў дзвярах. Пабляднеўшы ад страху, ён ускочыў і сунуў запазуху падобны да карты аркуш, які адпачатку разглядаў.

– Дык вось як вы адплацілі мне за давер! – сказаў я. – Вы пакінеце мой дом заўтра.

З выглядам зруйнаванага дашчэнту чалавека ён пакланіўся і маўкліва праслізнуў міма. Свечка засталася на стале, і ў яе святле я зірнуў на паперу, якую Брантан дастаў з бюро. На маё здзіўленне, гэта быў зусім нязначны дакумент, нейкая копія пытанняў і адказаў для аднаго старадаўняга абраду, што называецца рытуалам Масгрэйваў. Штосьці накшталт асаблівай сямейнай цырымоніі, якую цягам стагоддзяў праходзіць кожны Масгрэйв, дасягнуўшы паўналецця, – апроч нашага роду і, магчыма, археолагаў, рытуал наўрад ці каму цікавы і не мае ніякага практычнага прымянення, як і ўсе нашыя гербы і эмблемы.

– Да гэтай паперы мы вернемся пазней, – сказаў я.

– Калі вы думаеце, што гэта і праўда так важна… – завагаўся ён. – Аднак скончу аповед. Ключом, які пакінуў Брантан, я замкнуў бюро, павярнуўся, каб сысці, і здзівіўся, зноў убачыўшы перад сабой дварэцкага.

– Містэр Масгрэйв! – усклікнуў ён хрыплым ад хвалявання голасам. – Такой ганьбы я не перажыву, сэр! Я заўсёды ганарыўся сваім становішчам, і ганьба мяне заб’е. Мая кроў будзе на вашых руках, сэр, дакладна будзе, калі вы даведзяце мяне да адчаю. Калі вы не можаце пакінуць мяне, Богам малю, дазвольце сысці праз месяц, быццам на маё ўласнае жаданне. Гэта я вытрымаю, містэр Масгрэйв, але не ганебнае звальненне на вачах у тых, каго я добра ведаю.

– Вы не вартыя такога стаўлення, Брантан, – адказаў я. – Ваш учынак абуральны. Але вы доўгі час служылі маёй сям’і, і я не хачу наклікаць на вас публічнае асуджэнне. Толькі месяц – гэта задоўга. Вы з’едзеце праз тыдзень і патлумачыце гэта як вам зажадаецца.

– Усяго праз тыдзень, сэр? – ускрыкнуў ён у адчаі. – Дайце мне хаця б два тыдні!

– Тыдзень, – паўтарыў я, – і лічыце, што да вас паставіліся вельмі паблажліва.

Апусціўшы галаву, ён паплёўся прэч, як паламаны жыццём чалавек, а я пагасіў святло і вярнуўся ў пакой.

Наступныя два дні Брантан надзвычай старанна выконваў усе свае абавязкі. Я не згадваў пра тое, што адбылося ноччу, і з нейкай цікавасцю чакаў, як ён будзе хаваць сваю ганьбу. Аднак на трэці ранак ён не з’явіўся пасля сняданку атрымаць у мяне распараджэнні на дзень. Пакінуўшы сталоўку, я сустрэў Рэйчэл Хоўэлс, пакаёўку. Я ўжо казаў, што яна зусім нядаўна ачуняла пасля хваробы і выглядала надта бледнай і змучанай, а таму быў супраць таго, каб яна адразу вярталася да працы.

– Вам варта яшчэ паляжаць, – сказаў я. – Зоймецеся справай, калі паздаравееце.

Яна дзіўна на мяне паглядзела, і я пачаў падазраваць, што хвароба пашкодзіла яе розум.

– Я ўжо здаровая, містэр Масгрэйв, – адказала яна.

– Паглядзім, што скажа доктар, – запярэчыў я. – А цяпер кідайце працу, а калі спусціцеся ўніз, скажыце заадно Брантану, што я хачу яго бачыць.

– Дварэцкі знік, – сказала яна.

– Знік? Куды?

– Проста знік. Ніхто яго не бачыў. Яго пакой пусты. Ён знік, зусім знік!

Яна адступіла да сцяны і выбухнула смехам, што перамяжоўваўся з крыкамі, і я, спалоханы гэтым раптоўным істэрычным прыпадкам, кінуўся да званка, каб паклікаць на дапамогу. Хутка дзяўчыну, якая ўсё яшчэ крычала і румзала, адвялі ў яе пакой, а я пачаў распытваць пра Брантана. Сумневаў не было – ён знік. Яго ложак не сцяліўся, і з таго часу як ён адправіўся мінулым вечарам спаць, яго ніхто не бачыў. Тым не менш было незразумела, як ён пакінуў дом, бо ранкам усе вокны і дзверы былі замкнёныя. Яго адзенне, гадзіннік і грошы засталіся ў пакоі, але знік чорны касцюм, які ён заўсёды насіў. Пантофляў таксама не было, затое боты стаялі на месцы. Куды ж мог сысці ўначы дварэцкі Брантан і што з ім здарылася?

Безумоўна, мы абшукалі дом ад сутарэння да гарышча, але не знайшлі і следу. Як я казаў, стары дом – гэта сапраўдны лабірынт, асабліва даўняе крыло, цяпер амаль незаселенае. Мы абшнарылі гарышча і кожны пакой і не знайшлі ні намёку на тое, куды сышоў дварэцкі. Не магу паверыць, што ён пакінуў маёнтак, не ўзяўшы нічога са сваіх рэчаў – але як яшчэ можна патлумачыць знікненне? Я выклікаў мясцовую паліцыю, але гэта не дапамагло. Папярэдняй ноччу ішоў дождж, таму нашыя спробы агледзець газоны і сцяжынкі вакол дома былі марныя. Такія былі справы на той момант, калі новая падзея адцягнула нашую ўвагу ад гэтай загадкі.

Наступныя два дні Рэйчэл Хоўэлс моцна хварэла: часам у яе было трызненне, часам – істэрыка, і мы нанялі сядзелку, якая заставалася з ёй уначы. На трэцюю ноч пасля знікнення Брантана сядзелка вырашыла, што пацыентка моцна спіць, і сама задрамала ў фатэлі. Прачнуўшыся ўранку, яна ўбачыла, што ложак пусты, акно адчыненае, а хворай няма і знаку. Мяне тут жа паднялі, і я разам з двума лёкаямі адразу пачаў пошукі зніклай дзяўчыны. Мы лёгка вызначылі кірунак, у якім яна збегла, бо заўважылі пад акном яе сляды і прасачылі іх ад газона да стаўка, дзе ля жвіровай сцяжыны, што вядзе за межы маёнтка, яны заканчваліся. Глыбіня става ў гэтым месцы дасягае васьмі футаў, і вы можаце ўявіць нашыя пачуцці, калі мы ўбачылі, што сляды звар’яцелай дзяўчыны абарваліся ля самай вады.

Мы, безумоўна, тут жа прынеслі тралы і заняліся пошукам парэшткаў, але цела бясследна знікла. Затое мы выцягнулі штосьці іншае, нашмат больш нечаканае, а менавіта палатняны мяшэчак, набіты кавалкамі праржавелага абясколеранага металу і нейкімі бляклымі аскепкамі ці то галькі, ці то шкла. Больш у возеры нічога не было, і хаця ўчора мы зрабілі ўсё магчымае, каб адшукаць зніклых, даведацца пра лёс Рэйчэл Хоўэлс ці Рычарда Брантана не змаглі. Паліцыя акругі збітая з панталыку, і я прыйшоў да вас як да апошняй надзеі.

Цяпер вы ўяўляеце, Ўотсан, з якім запалам выслухаў я аповед пра гэты надзвычайны шэраг падзеяў і паспрабаваў злучыць іх у адно, каб знайсці нітку, што прывядзе да разгадкі. Дварэцкі знік. Знікла і пакаёўка. Пакаёўка кахала дварэцкага, а пасля мела прычыны яго ўзненавідзець. Яна была валійкай, запальчывай і нястрымнай. Адразу пасля яго знікнення яна была надта ўзбуджаная. Яна кінула ў стаў сумку з незвычайным змесцівам. Усе гэтыя акалічнасці варта было ўзяць пад увагу, але ніводная з іх не тлумачыла сутнасці справы. Якое звяно ў гэтым заблытаным ланцугу падзеяў было пачатковым? Перада мной быў толькі канец загадкавай справы.

– Я мушу ўбачыць паперы, Масгрэйв, – сказаў я. – Тыя самыя, якія ваш дварэцкі захацеў знайсці нават цаной страчанай працы.

– Гэты наш рытуал досыць бязглузды, – адказаў Масгрэйв. – Але яго выбачае прынамсі абаянне захаванай даўніны. Я прынёс копію пытанняў і адказаў на выпадак, калі б вам захацелася прабегчыся па іх вачыма.

І ён даў мне вось гэтую паперу, Ўотсан, якую я тут захоўваю. Гэта дзіўны катэхізіс з пытаннямі, на якія мусіць адказаць кожны Масгрэйв, калі ўзмужнее. Я па чарзе прачытаю вам пытанні і адказы:

– Чыё гэта было?

– Таго, хто сышоў.

– Чыё гэта будзе?

– Таго, хто прыйдзе.

– Які быў месяц?

– Шосты ад пачатку*.

– Дзе было сонца?

– Проста над дубам.

– Дзе быў цень?

– Проста пад вязам.

– Колькі ісці?

– На поўнач – дзесяць і дзесяць, на ўсход – пяць і пяць, на поўдзень – два і два, на захад – адзін і адзін, і ўніз.

– Што за гэта дамо?

– Усё, што ў нас ёсць.

– Дзеля чаго?

– Дзеля вернасці.

– Даты ў арыгінале няма, але мяркуючы з правапісу, ён належыць да сямнаццатага стагоддзя, – зазначыў Масгрэйв. – Аднак, баюся, ён не надта дапаможа вам разгадаць нашую загадку.

– Прынамсі ён загадвае нам наступную, – адказаў я, – і яна нават цікавейшая за першую. Магчыма, развязанне першай акажацца адначасова і развязаннем другой. Думаю, вы прабачыце мне, Масгрэйв, калі я скажу, што ваш дварэцкі здаецца мне вельмі разумным чалавекам, разумнейшым за дзесяць пакаленняў яго гаспадароў.

– Нешта я вас не разумею, – сказаў Масгрэйв. – Я думаў, папера не мае ніякай практычнай карысці.

– А мне яна падаецца акурат вельмі карыснай, і, мяркую, Брантан мог бы са мной пагадзіцца. Ён, відаць, бачыў яе і да той ночы, калі вы яго падлавілі.

– Цалкам магчыма. Мы не надта яе хавалі.

– Думаю, што тады ён проста хацеў асвяжыць сваю памяць. Як я разумею, у яго было штосьці накшталт карты ці плана, які ён параўноўваў з рукапісам і які засунуў у кішэню, калі вы з’явіліся.

– Усё правільна. Але навошта яму нашая старая сямейная традыцыя? Што значаць усе гэтыя бздуры?

– Думаю, мы досыць лёгка зможам гэта высветліць, – сказаў я. – З вашага дазволу мы першым жа цягніком адправімся ў Сасэкс і на месцы трохі заглыбімся ў справу.

Вечар заспеў нас абодвух ужо ў Харлстане. Магчыма, вы бачылі выяву гэтага знакамітага старога маёнтка альбо чыталі яго апісанне, а таму я скажу толькі, што будынак мае форму літары «Г»: даўжэйшае адгалінаванне пабудаванае ў пазнейшы час, а карацейшае ўзведзенае даўно – гэта сэрца дома, з якога вырасла ўсё астатняе. Над нізкімі дзвярыма з цяжкой перамычкай, у цэнтры старадаўняга крыла, выбітая дата «1607», але знаўцы пагаджаюцца на тым, што бэлькі і кладка нашмат старэйшыя. Таўшчэзныя сцены і маленькія вокны ў мінулым стагоддзі прымусілі сям’ю пабудаваць новае крыло; старое калі і выкарыстоўваецца, то толькі як кладоўка і склеп. Пабудову атачае раскошны парк з прыўкраснымі старымі дрэвамі, а ля самай прысады, прыкладна за дзвесце ярдаў ад дома, ляжыць стаў, пра які згадваў мой кліент.

На той момант, Ўотсан, я быў цвёрда ўпэўнены, што загадак было не тры, а ўсяго адна, і калі б я мог правільна расчытаць рытуал Масгрэйваў, я здабыў бы ключ, які прывёў бы да разгадкі як у справе дварэцкага Брантана, так і ў справе пакаёўкі Хоўэлс. У гэтым кірунку я і скіраваў усе свае здольнасці. Навошта слуга прагнуў зразумець гэтую старую формулу? Відаць, ён убачыў у ёй тое, што прапусцілі ўсе пакаленні мясцовых джэнтры* і што магло прынесці яму пэўную выгаду. Але што менавіта? І як гэта паўплывала на яго лёс?

Калі я прачытаў апісанне рытуалу, то зразумеў, што колькасць крокаў адсылае да месца, пра якое вядзецца ў астатніх фразах, і калі мы знойдзем гэтае месца, то ступім на дарогу да разгадкі таямніцы, якую ранейшыя Масгрэйвы палічылі патрэбным зашыфраваць такім цікавым чынам. Нам дадзеныя два пункты адліку, дуб і вяз. Пытанняў наконт дуба ў мяне не ўзнікла: проста перад домам, злева ад пад’язной дарогі, стаяў дуб-патрыярх, адно з найцудоўнейшых дрэваў, якое мне даводзілася бачыць.

– У часы напісання вашага рытуалу ён там ужо рос? – спытаў я, калі мы праязджалі ля дуба.

– Хутчэй за ўсё ён расце тут з часоў нарманскага заваявання, – адказаў Масгрэйв. – Ён мае дваццаць тры футы ахопу.

– А ці ёсць у вас тут старыя вязы? – пацікавіўся я.

– Вунь там раней быў адзін, але дзесяць гадоў таму ў яго ўдарыла маланка, і мы яго ссеклі.

– Вы памятаеце, дзе ён рос?

– Безумоўна.

– Іншых вязаў тут няма?

– Старых няма, затое шмат букаў.

– Я хачу зірнуць на месца, дзе ён рос.

Мы прыехалі ў двухколцы, і мой кліент адразу, не заходзячы ў дом, павёў мяне да лужка, на якім стаяў вяз. Гэта было прыкладна на сярэдзіне дарогі паміж дубам і домам. Здаецца, маё расследаванне прасунулася наперад.

– Як я разумею, вышыню вяза вызначыць цяпер немагчыма? – спытаў я.

– Я магу адразу ж яе назваць: шэсцьдзесят чатыры футы.

– Адкуль вы ведаеце? – здзіўлена спытаў я.

– Калі мой дамашні настаўнік задаваў мне задачы па трыганаметрыі, у іх заўсёды патрабавалася вымераць вышыню. Хлопцам я вылічыў вышыню кожнага дрэва і кожнага будынка ў маёнтку.

Якая нечаканая ўдача! Я здабыў патрэбную інфармацыю хутчэй, чым можна было чакаць.

– Скажыце, калі ласка, – спытаў я, – ваш дварэцкі задаваў вам такое пытанне?

Рэджыналд Масгрэйв здзіўлена паглядзеў на мяне.

– Цяпер мне прыгадваецца, – адказаў ён, – што некалькі месяцаў таму Брантан пытаў пра вышыню вяза ў сувязі з нейкай спрэчкай са стайнікам.

Навіна была цудоўнай, Ўотсан, бо пацвярджала, што я на правільнай дарозе. Я зірнуў на сонца. Яно кацілася да захаду, і я падлічыў, што менш чым праз гадзіну яно апынецца акурат над самым высокімі галінамі старога дуба. Такім чынам, адна са згаданых у рытуале ўмоваў будзе выкананая. Што да ценю вяза – тут, відаць, маецца на ўвазе самы далёкі канец гэтага ценю, іначай у якасці пункту адліку быў бы абраны камель. Значыць, трэба вызначыць, куды падаў канец ценю, калі сонца апыналася над самым дубам.

– Мабыць, гэта было няпроста, Холмс, калі вяза ўжо не існавала?

– Ну, я ведаў, што калі Брантан змог, змагу і я. Дарэчы, ніякай складанасці. Разам з Масгрэйвам я адправіўся ў яго кабінет і вытачыў вось гэты калок, да якога прывязаў доўгую вяроўку з вузялком на кожны ярд. Потым узяў два вудзільны агульнай даўжынёй шэсць футаў і разам з кліентам вярнуўся да лужка, дзе рос вяз. Сонца акурат дакранулася да верхавіны дуба. Я змацаваў і ўсталяваў свой вымяральны прыбор, адзначыў кірунак ценю і памераў яго. Атрымалася дзевяць футаў.

Цяпер засталіся зусім простыя вылічэнні. Калі палка шасці футаў адкідвае цень на дзевяць футаў, то дрэва шасцідзесяці чатырох футаў мусіць адкідваць цень даўжынёй дзевяноста шэсць футаў, а кірунак першага і другога будуць, безумоўна, супадаць. Я адмераў патрэбную адлегласць і, апынуўшыся амаль ля сцяны дома, адзначыў канец меркаванага ценю калком. Уявіце маю радасць, Ўотсан, калі за дзве цалі ад майго калка я ўбачыў у зямлі канічнае паглыбленне. Я зразумеў, што гэтую пазнаку зрабіў Брантан і што я не губляю яго следу.

З гэтага пункту адліку я зрабіў патрэбныя крокі, з дапамогай кішэннага компаса вызначыўшы кірункі свету. Першыя дзесяць крокаў напераменку кожнай нагой вялі мяне паралельна сцяне дома, і, адмераўшы іх, я зноў пазначыў калком месца. Потым я асцярожна зрабіў пяць і пяць крокаў на ўсход і два і два на поўдзень. Яны прывялі мяне да самага парога старых дзвярэй. Адзін і адзін крок на захад значылі, што я мушу ступіць на каменную падлогу калідора, дзе і знаходзіцца вызначанае рытуалам месца.

Яшчэ ніколі я так моцна не расчароўваўся, Ўотсан. На хвіліну мне падалося, што ў мае разлікі закралася вялікая памылка. Сонца заходзіла і ярка асвятляла падлогу калідора, і я добра бачыў, што ўжо шмат гадоў ніхто не чапаў гэтыя старыя, сцёртыя нагамі шэрыя камяні, трывала змацаваныя цэментам. Брантан тут дакладна нічога не шукаў. Я абстукаў падлогу, але гук усюды быў аднолькавы: ні звання шчылінак і расколінаў. Але, на шчасце, Масгрэйв пачаў разумець сэнс маіх дзеянняў і, захоплены не менш за мяне, выцягнуў скрутак, каб праверыць разлікі.

– І ўніз! – закрычаў ён. – Вы забылі пра словы «і ўніз»!

– Я думаў, што нам давядзецца капаць, але цяпер разумею, што памыліўся. Ёсць тут склеп?

– Ёсць, такі ж стары, як сам дом. Вось дзверы, хутчэй уніз!

Мы спусціліся вітымі сходамі, і мой спадарожнік запаліў вялікі ліхтар, які стаяў на бочцы ў куце. Мы адразу зразумелі, што ўрэшце дайшлі да патрэбнага месца і што мы не адзіныя, хто апошнім часам тут пабываў.

У склепе захоўвалі дровы, але паленне, раней раскіданае па ўсёй падлозе, цяпер акуратна ляжала ўздоўж сценаў, вызваліўшы прастору пасярэдзіне. Там мы ўбачылі вялізную і цяжкую каменную пліту з праржавелым жалезным кальцом, да якога быў прывязаны цёплы шалік у кратку.

– Нічога сабе! – усклікнуў мой кліент. – Гэта шалік Брантана! Магу паклясціся, я бачыў гэты шалік на ім! Але што гэты нягоднік тут рабіў?!

Я прапанаваў выклікаць двух мясцовых палісменаў і пасля іх прыходу паспрабаваў падняць пліту, цягнучы за шалік. Але змог я хіба што крыху яе зрушыць, і толькі з дапамогай аднаго з канстэбляў урэшце ссунуў каменную глыбу. Пад плітай зеўрала чорная яміна, у якую мы ўсе зазірнулі. Масгрэйв, укленчыўшы, апусціў туды свой ліхтар.

Перад намі адкрыўся маленькі пакойчык на сем футаў углыб, даўжынёй і шырынёй чатыры футы. Ля яго сцяны стаяў нізкі, акаваны мосенжам куфар, вечка якога было адкінутае, а ў замку тырчаў старадаўні ключ. Тоўсты слой пылу пакрываў куфар звонку, а сырасць і чарвякі так патачылі дрэва, што куфар нават унутры зарос шараватай плесняй. Некалькі металічных дыскаў – відаць, старыя манеты, такія, як ляжаць у мяне, – валяліся на дне, але больш у куфры нічога не было.

Аднак у той момант мы нават не думалі пра старую скарбонку, бо нашыя позіркі прыкавала тое, што скурчылася побач з ёй. Гэта было цела апранутага ў чорны касцюм мужчыны, які прысеў на карачкі, апусціўшы галаву на край куфра і абхапіўшы яго рукамі. Праз такую позу твар чалавека быў у трупных плямах*, што сказіла яго да непазнавальнасці, але калі мы выцягнулі цела, рост, адзенне і валасы няшчаснага дапамаглі майму кліенту пазнаць свайго зніклага дварэцкага. Ён памёр некалькі дзён таму, але ніякая рана ці крывападцёк не сведчылі пра тое, як ён сустрэў сваю жахлівую смерць. Калі мы вынеслі цела са склепа, перад намі паўстала новае пытанне, не менш злавеснае за тое, з якога мы пачалі.

Прызнаюся, Ўотсан, тады я быў расчараваны сваім расследаваннем. Калі я знайшоў месца, да якога адсылае рытуал, я спадзяваўся, што справа развязаная, але цяпер я стаяў тут і быў, відавочна, гэтак жа далёкі ад разгадкі таямніцы, якую сям’я Масгрэйваў з такой пільнай асцярожнасцю захоўвала. Я, безумоўна, праліў святло на лёс Брантана, але цяпер мусіў высветліць, якім чынам ён загінуў і якую ролю ва ўсіх гэтых падзеях адыграла зніклая жанчына. Я прысеў на бачурку ў куце і старанна ўзважыў акалічнасці справы.

Мой метад у такіх выпадках вам вядомы, Ўотсан: я стаўлю сябе на месца злачынцы і, ацаніўшы для пачатку яго разумовыя здольнасці, спрабую ўявіць, што на яго месцы зрабіў бы я сам. У нашым выпадку справа спрашчалася, бо Брантан меў выбітны розум, і мне не давялося рабіць персанальнае выроўніванне, як яго называюць астраномы*. Брантан ведаў, што дзесьці схаваныя нейкія каштоўнасці. Ён вызначыў сховішча. Зразумеў, што пліта, пад якой хаваецца скарб, занадта цяжкая, каб падняць яе без дапамогі. Што ён зрабіў потым? Ён не мог звярнуцца да кагосьці чужога, нават калі б меў на прыкмеце асобу, вартую даверу, бо ў гэтым выпадку давялося б адчыняць дзверы дома, што павялічыла б рызыку выкрыцця. Нашмат лепш знайсці памочніка ў доме. Да каго ж ён пайшоў? Да адданай яму дзяўчыны. Як бы кепска ні ставіўся мужчына да закаханай у яго жанчыны, ён ніколі да канца не паверыць, што яе каханне для яго страчанае. З дапамогай дробных знакаў увагі ён паспрабаваў памірыцца з Хоўэлс, а потым зрабіў яе сваёй саўдзельніцай. Яны разам прыйшлі ноччу ў склеп і, аб’яднаўшы сілы, прыпаднялі камень. Да гэтага моманту я мог прасачыць іх дзеянні, нібыта бачыў іх на свае вочы.

Але падняць такі камень двум людзям, асабліва калі адзін з іх жанчына, надта цяжка. Нават нам з дужым сасэкскім палісменам было нялёгка. Што яны зрабілі, каб палегчыць справу? Тое, відаць, што зрабіў бы і я.

Я падняў і ўважліва разгледзеў некалькі паленаў, раскіданых па падлозе, і хутка ўбачыў тое, што чакаў. Адно з паленаў, даўжынёй каля трох футаў, мела на канцы вельмі выразныя расколіны, іншыя ж былі прыціснутыя з бакоў, быццам іх сплюшчылі чымсьці надзвычай важкім. Цягнучы пліту, дварэцкі з пакаёўкай, відавочна, падсоўвалі дровы ў шчыліну, пакуль урэшце адтуліна не зрабілася такой шырокай, што ў яе мог пралезці чалавек. Яны падперлі пліту пастаўленым вертыкальна паленам – пра гэта выразна сведчаць расколіны на ніжнім яго канцы, куды перанеслася ўся вага пліты. Пакуль мае дапушчэнні заслугоўвалі даверу.

Але як я мусіў разважаць далей, каб узнавіць драматычныя падзеі той ночы? У адтуліну, бясспрэчна, мог залезці толькі адзін чалавек, і гэта быў Брантан. Дзяўчына мусіла чакаць вонкі. Брантан адамкнуў замок, імаверна, перадаў ёй змесціва куфра (а іначай куды знік скарб?) – і тады… што ж здарылася тады?

Калі яна ўбачыла, што мужчына, які яе пакрыўдзіў – магчыма, нават мацней, чым мы думалі, – цяпер у яе руках, агонь помсты, што дагэтуль тлеў у палкай кельцкай душы, раптам разгарэўся. Ці выпадкова павалілася палена і пліта зачыніла Брантана ў каморцы, якая зрабілася яго труной? Ці вінаватая яна толькі ў тым, што прамаўчала пра гэтае здарэнне? А можа, гэта ўдар яе рукі выбіў падпорку, каб пліта легла на месца? Як бы там ні было, я амаль бачыў фігуру гэтай жанчыны, што прыціснула да сябе скарб і ашалела бегла па прыступках, а ў яе вушах гучалі прыглушаныя крыкі і шалёныя ўдары па каменнай пліце, пад якой задыхаўся яе няверны каханы.

Вось у чым хаваўся сакрэт яе бледнага твару, узбуджаных нерваў і выбухаў істэрычнага смеху наступным ранкам. Але што было ў куфры? Што яна зрабіла з яго змесцівам? Безумоўна, гэта былі тыя самыя кавалкі старога металу і аскепкі галькі, якія мой кліент выцягнуў са става. Яна пры першай жа магчымасці закінула іх у ваду, каб схаваць апошні след свайго злачынства.

Наступныя дваццаць хвілінаў я нерухома сядзеў, абдумваючы справу. Збляднелы Масгрэйв стаяў побач, гайдаючы ліхтар і пазіраючы ў адтуліну.

– Гэта манеты Карла І*, – сказаў ён, падаючы мне знойдзеныя рэшткі скарбу. – Бачыце, мы не памыліліся з вызначэннем даты ўзнікнення нашага рытуалу.

– Мы знойдзем яшчэ штосьці з часоў Карла І! – усклікнуў я, раптам здагадаўшыся пра магчымае значэнне першых двух пытанняў рытуалу. – Дайце мне зірнуць на змесціва вылаўленага ў ставе мяшка.

Мы падняліся ў кабінет, і Масгрэйв паклаў аскепкі перада мной. Калі я зірнуў на гэты амаль счарнелы метал і цьмяныя, бляклыя камяні, я зразумеў, чаму ён палічыў іх за смецце. Калі я працёр адзін з каменьчыкаў рукавом, ён заззяў на маёй далоні як іскра. Кавалкі металу мелі выгляд падвойнага кола, але яно пагнулася і страціла першапачатковую форму.

– Вы мусіце помніць, – сказаў я, – што партыя караля панавала ў Англіі нават пасля смерці ўладцы. Перад тым як збегчы, яны, відаць, схавалі тут многія свае каштоўнасці, плануючы вярнуцца ў мірны час.

– Мой продак, сэр Ральф Масгрэйв, быў выбітным раялістам і правай рукой Карла Другога ў яго вандроўках, – сказаў мой сябар.

– Вось як! – адказаў я. – Што ж, тады гэта патрэбнае нам апошняе звяно. Я віншую вас! Вы атрымалі, праўда, пры досыць трагічных абставінах, рэліквію, каштоўную як з матэрыяльнага, так і гістарычнага гледзішча.

– Што гэта такое? – ад здзіўлення ён сцяў дыханне.

– Не што іншае, як старажытная карона ангельскіх каралёў!

– Карона?

– Менавіта. Успомніце словы рытуалу: «Чыё гэта было? – Таго, хто сышоў». Ён з’явіўся пасля страты Карла. Далей: «Чыё гэта будзе? – Таго, хто прыйдзе». Маецца на ўвазе Карл ІІ, чые вяртанне ўжо прадбачылі. Думаю, тут не можа быць сумневаў: гэтая змятая і бясформенная дыядэма калісьці вянчала галовы ўладных Сцюартаў*.

– Але як яна трапіла ў ваду?

– О, хутка на гэтае пытанне не адкажаш.

З гэтымі словамі я выклаў перад ім увесь пераказаны вам толькі што ланцуг выбудаваных мной здагадак і доказаў. Пакуль я расказваў, сцямнела, і ў нябёсах ярка заззяў месяц.

– Але чаму Карл не атрымаў карону, калі вярнуўся? – спытаў Масгрэйв, зноў кладучы рэліквію ў палатняны мяшок.

– О, тут вы трапляеце ў самую кропку і задаяце пытанне, на якое мы, відаць, ніколі не атрымаем адказу. Магчыма, за часамі выгнання памёр той Масгрэйв, які захоўваў таямніцу, і праз нейкую памылку перадаў спадчынніку дакумент, не патлумачыўшы яго значэння. Дакумент перадаваўся ад бацькі да сына да нашых дзён, пакуль урэшце не трапіў на вочы чалавеку, што разгадаў яго загадку і страціў праз гэта жыццё.

Вось і ўся гісторыя рытуалу Масгрэйваў, Ўотсан. Карона дагэтуль захоўваецца ў Харлстане, хаця давялося прыкласці шмат намаганняў і заплаціць шмат грошай, каб ім дазволілі яе пакінуць. Я ўпэўнены, што калі вы згадаеце маё імя, вам ахвотна яе пакажуць. Пра жанчыну мы больш нічога не чулі – магчыма, яна пакінула Англію, забраўшы ў заморскія краіны і памяць пра сваё злачынства.

Мінуў пэўны час, перш чым мой сябар Шэрлак Холмс акрыяў ад ператамлення, выкліканага неймаверным напружаннем сілаў увесну 1887-га. Падзеі вакол Нідэрландска-Суматранскай кампаніі* і грандыёзныя махінацыі барона Маперцюі былі занадта свежыя ў памяці грамадскасці і занадта цесна звязаныя з дзяржаўнай палітыкай і фінансамі, каб апісваць усё гэта ў маіх нататках. Зрэшты, яны зрабіліся ўскоснай прычынай незвычайнага і заблытанага выпадку, калі мой сябар змог прадэманстраваць новую зброю са свайго арсеналу, з дапамогай якога ён усё жыццё змагаўся са злачынствамі.

Гартаючы свае запісы, я натыкаюся на пазнаку пра тое, што 14 красавіка атрымаў тэлеграму з Ліёна: Холмс ляжыць хворы ў гатэлі «Дзюлонг»*. Праз суткі я быў у яго і з палёгкай упэўніўся, што нічога пагрозлівага ў ягоных сімптомах няма, хаця нават гэтае жалезнае здароўе пахіснулася ад напружання, выкліканага расследаваннем: больш чым два месяцы ён працаваў штодзень мінімум пятнаццаць гадзінаў, і неаднойчы, паводле яго ж запэўненняў, не рабіў перапынку цягам пяці сутак запар. Нават трыюмфальны вынік ягонай працы не ахаваў яго ад наступстваў такой жахлівай знясіленасці, і хоць па ўсёй Еўропе гучала ягонае імя, а пакой літаральна патанаў у віншавальных тэлеграмах, я знайшоў яго ў найчарнейшай прыгнечанасці. Нават усведамленне таго, што ён перамог там, дзе паліцыя трох краінаў пацярпела паразу, што ён па ўсіх пунктах абыграў найхітрэйшага махляра на кантыненце, не здолела ўратаваць яго ад нервовага разладу.

Праз тры дні мы разам вярнуліся на Бэйкер-стрыт, але было відавочна, што Холмсу нашмат больш карысці прынесла б змена абстаноўкі, ды і мяне вельмі вабіла думка пра вясенні тыдзень за горадам. Мой стары сябар палкоўнік Хейтэр, якога мне здаралася лячыць у Афганістане, наймаў дом каля гарадка Райгет у Сурэі і часта запрашаў мяне да сябе, а апошняга разу заўважыў, што калі мой кампаньён пажадае прыехаць са мною, ён будзе рады прадэманстраваць гасціннасць і яму таксама. Карацей, спатрэбілася крыху дыпламатычных хітрыкаў, і калі Холмс зразумеў, што гаспадар – халасцяк і што мы будзем карыстацца поўнаю свабодай, ён прасякнуўся маім энтузіязмам, і праз тыдзень пасля вяртання з Ліёна мы апынуліся пад дахам палкоўніка. Хейтэр быў добрым старым салдатам, шмат пабачыў і вельмі хутка – як я і чакаў – зразумеў, што ў яго з Холмсам шмат агульнага.

У вечар нашага прыезду мы паабедалі і скіраваліся ў гаспадарскую збройню, дзе Холмс расцягнуўся на канапе, пакінуўшы нас з палкоўнікам уважліва аглядаць яго невялікую калекцыю зброі з Усходу.

– Дарэчы, – раптам сказаў Хейтэр, – я, мабыць, вазьму адзін з гэтых пісталетаў з сабою наверх на выпадак трывогі.

– Трывогі? – усклікнуў я.

– Так, у нас тут нядаўна перапалох здарыўся – у мінулы панядзелак узламалі дом старога Эктана, аднаго з найбагацейшых землеўласнікаў графства. Вялікай шкоды не зрабілі, але злачынцы пакуль на волі.

– І ніякіх слядоў? – спытаў Холмс, падняўшы вочы на палкоўніка.

– На сёння не. Але ж справа дробязная, адно з гэткіх маленькіх вясковых здарэнняў, не вартых вашай увагі пасля такога грандыёзнага міжнароднага поспеху, містэр Холмс.

Мой сябар ад кампліменту адмахнуўся, хоць па ўсмешцы было бачна, што яму прыемна.

– Нічога вартага ўвагі?

– Мне здаецца, не. Злодзеі залезлі ў бібліятэку, але здабыча высілкаў не каштавала. Увесь пакой перавярнулі ўверх дном, павыцягвалі шуфляды, перарылі шафы, а забралі ўсяго толькі томік няшчаснага Поўпава Гамэра*, два пазалочаныя падсвечнікі, прэс-пап’е са слановай косткі, маленькі дубовы барометр і скрутак шпагату.

– Які дзіўны набор! – сказаў я.

– Ды яны відавочна хапалі ўсё, што пад руку трапляла. Холмс прамармытаў з канапы:

– Паліцыі графства варта было б штось з гэтага вынесці, відавочна ж, што…

Я папераджальна падняў палец:

– Вы прыехалі сюды адпачываць, дарагі сябра. Прашу вас, не трэба ўвязвацца ў новую справу з такімі расхістанымі нервамі.

Холмс паціснуў плячыма, з камічнай пакорлівасцю зірнуў на палкоўніка, і размова пацякла ў больш бяспечным рэчышчы.

Але ўсім маім медыцынскім перасцярогам наканавана было пайсці намарна, бо наступнае раніцы справа вярнулася ў такім выглядзе, што адмахнуцца ад яе было ўжо немагчыма, і нашая паездка за горад набыла паварот, якога ніхто з нас не мог прадбачыць. Мы снедалі, калі ўбег дварэцкі палкоўніка, з якога зляцела ўся прафесійная стрыманасць.

– Вы чулі навіны, сэр? – ён задыхаўся. – У Канінгемаў, сэр!

– Узлом? – усклікнуў палкоўнік, не данёсшы да вуснаў кубак з кавай.

– Забойства! Палкоўнік прысвіснуў.

– Божа мой, – сказаў ён, – хто забіты? Міравы суддзя ці ягоны сын?

– Ні той, ні той, сэр. Забіты Ўільям, фурман. Стрэлілі ў сэрца і канец.

– Хто ж яго забіў?

– Узломшчык, сэр. Як куля паляцеў – і толькі яго і бачылі. Ён акурат праз акно каморы лез, калі Ўільям кінуўся на яго і загінуў, ратуючы майно гаспадара.

– Калі?

– Мінулай ноччу, сэр, недзе каля дванаццаці.

– Добра, тады мы зазірнем туды пазней, – адказаў палкоўнік, спакойна вяртаючыся да сняданку. – Справа дрэнь, – дадаў ён, калі дварэцкі выйшаў. – Стары Канінгем – ён у гэтай акрузе самы ўплывовы і да таго ж вельмі прыстойны хлопец. Навіна яго падкосіць, бо Ўільям верай і праўдаю служыў яму шмат гадоў. Несумненна, гэта тыя самыя нягоднікі, што залезлі да Эктана.

– І знеслі такі займальны набор, – задуменна прамовіў Холмс.

– Іменна.

– Хм, гэта можа аказацца найпрасцейшай справаю ў свеце, але на першы погляд усё адно выглядае вельмі цікавым, праўда? Здавалася б, хеўра злодзеяў будзе мяняць месцы, замест таго каб ламануць дзве суседнія хаткі* з перапынкам у некалькі дзён. Калі вы ўчора казалі пра меры перасцярогі, у мяне, помніцца, мільганула думка, што гэта, мабыць, апошняя акруга ў Англіі, на якую звярнулі б увагу злодзеі. Значыць, я мушу яшчэ шмат даведацца.

– Мне здаецца, гэта нехта з мясцовых, – сказаў палкоўнік. – Тады нядзіўна, што ён выбраў сядзібы Канінгемаў і Эктана, у гэтых краях яны найбуйнейшыя.

– І найбагацейшыя?

– Ну, мусілі б, але некалькі гадоў таму яны захраслі ў судовым працэсе, які добра папіў крыві ў абодвух. Стары Эктан заявіў прэтэнзіі на палову ўладанняў Канінгемаў, і адвакаты добра так сабе нагрэблі.

– Калі гэты нягоднік – мясцовы, злавіць яго будзе няцяжка, – пазяхаючы, прамовіў Холмс. – Ладна, Ўотсан, не буду я ўмешвацца.

– Інспектар Форэстэр, сэр, – паведаміў дварэцкі, расчыняючы дзверы.

У пакой зайшоў малады чалавек з разумным праніклівым тварам.

– Добры дзень, палкоўнік, – павітаўся ён. – Не хацеў бы перашкаджаць, але мы чулі, што тут містэр Шэрлак Холмс з Бэйкер-стрыт.

Палкоўнік паказаў на Холмса, і інспектар пакланіўся.

– Мы падумалі, што вы, магчыма, захочаце далучыцца, містэр Холмс.

– Лёс супраць вас, Ўотсан, – засмяяўся Холмс. – Мы якраз размаўлялі пра гэтае здарэнне, інспектар, мажліва, вы дадасце колькі дэталяў.

Ён адкінуўся на спінку крэсла ў знаёмай да дробязяў позе, і я зразумеў, што мае высілкі з’ехалі на пшык.

– У нас няма зачэпак па справе Эктана, але ёсць з чаго пачаць. Няма сумневаў, што абодва здарэнні – справа адных рук. Злачынцу бачылі.

– Вось як!

– Так, сэр. Але ён збег хутчэй за аленя адразу пасля таго, як выпусціў кулю, што забіла няшчаснага Ўільяма Кірвена. Містэр Канінгем бачыў яго з акна спальні, а містэр Алек Канінгем – з чорнага ходу. Было без чвэрці дванаццаць, калі ўсчаўся перапалох. Містэр Канінгем ужо быў у ложку, а містэр Алек курыў люльку, пераадзеўшыся ў халат. Яны абодва чулі, як Ўільям, фурман, паклікаў на дапамогу, і містэр Алек пабег уніз паглядзець, што здарылася. Заднія дзверы былі адчыненыя, і, збегшы па лесвіцы, ён убачыў на дварэ двух мужчынаў, што барукаліся між сабой. Адзін з іх стрэліў, другі паваліўся, забойца перабег цераз сад і пралез праз жывую агароджу. Містэр Канінгем, які вызірнуў з акна спальні, бачыў, як ён выскачыў на дарогу, але тут жа згубіў яго з вачэй. Містэр Алек затрымаўся, каб паглядзець, ці можа ён дапамагчы фурману, вось так нягоднік і здолеў уцячы. Мы ведаем толькі, што гэта мужчына сярэдняга росту, апрануты ў чорнае, ніякіх асаблівых прыкметаў. Але мы актыўна шукаем, і калі гэта чужак, нікуды ён не падзенецца.

– Што там рабіў Ўільям? Ён што-небудзь сказаў перад смерцю?

– Ні слова. Ён жыў у вартоўні разам з маці і паколькі быў вельмі адданым слугою, можна дапусціць, што перад сном ён пайшоў агледзець дом, каб упэўніцца, ці ўсё ў парадку. Няма сумневу, што пасля здарэння ў Эктана ўсе былі напагатове. Рабаўнік, відаць, паспеў толькі адчыніць дзверы – замок быў зламаны, – як на яго наткнуўся Ўільям.

– Ці сказаў Ўільям што-небудзь сваёй маці перад тым як пайсці?

– Яна старая глухая жанчына і нічым не можа нам дапамагчы. Да таго ж пасля здарэння напалову звар’яцела, але, я так разумею, ніколі і не была надта кемлівай. Затое ёсць адна важная дэталь, зірніце!

Ён дастаў з нататніка шматок паперы і разгладзіў на калене.

– Знайшлі заціснутым у пальцах забітага. Відаць, гэта адарваны кавалак большага аркуша. Звярніце ўвагу, час тут пазначаны акурат той, у які няшчасны Ўільям сустрэўся са смерцю. Тут ці то забойца адбіраў паперку ў фурмана, ці фурман у забойцы. Здаецца, у запісцы прызначалі нейкую сустрэчу.

Холмс узяў паперку, змест якой я прыводжу тут:

Калі дапусціць, што дамаўляліся пра сустрэчу, – працягваў інспектар, – заслугоўвае ўвагі гіпотэза, што Ўільям Кірвен, хоць і меў рэпутацыю сумленнага чалавека, мог быць у змове са злодзеем. Ён мог сустрэцца з ім там, магчыма, нават дапамог узламаць дзверы, а потым яны, імаверна, пасварыліся.

– Запіска ў найвышэйшай ступені цікавая, – сказаў Холмс, які разглядаў паперку напружана і засяроджана. – Усё далёка не так проста, як я думаў.

Ён апусціў галаву на рукі, і інспектар усміхнуўся, усцешаны эфектам, які зрабіла ягоная справа на знакамітага лонданскага спецыяліста.

– Вашая апошняя заўвага, – праз хвілю прамовіў Холмс, – пра магчымасць змовы паміж фурманам і ўзломшчыкам і пра тое, што ў гэтай запісцы прызначалася сустрэча, арыгінальная і не такая ўжо немагчымая. Але гэтая запіска выкрывае… – ён зноў апусціў галаву на рукі і некалі хвілінаў сядзеў так, глыбока задумаўшыся. Калі ён падняў твар, я са здзіўленнем убачыў, што ягоныя шчокі паружавелі, а вочы блішчаць зусім як да хваробы. Ён ускочыў на ногі са сваёй ранейшай энергічнасцю.

– Вось што, – сказаў ён, – мне трэба спакойна зірнуць на абставіны справы. Ёсць у ёй штось такое, што надзвычай мяне захапляе. Калі вы дазволіце, палкоўнік, я пакіну вас з Ўотсанам тут, а сам прагуляюся з інспектарам, каб праверыць парачку сваіх здагадак. Вярнуся праз паўгадзіны.

Мінула паўтары – і інспектар вярнуўся адзін.

– Містэр Холмс гуляе па полі туды-сюды, – паведаміў ён. – Ён хоча, каб мы ўсе разам пайшлі з ім.

– Да Канінгемаў?

– Так, сэр.

– Навошта?

Інспектар паціснуў плячыма.

– Хто ж ведае, сэр. Калі паміж намі, я думаю, містэр Холмс яшчэ не зусім ачуняў ад хваробы. Ён паводзіўся вельмі дзіўна і быў вельмі ўсхваляваны.

– Не думаю, што варта падымаць трывогу, – сказаў я. – Я заўсёды лічыў, што ў ягоным вар’яцтве ёсць метад*.

– Многія сказалі б, што ў ягоным метадзе ёсць вар’яцтва, – прабурчаў інспектар. – Але ён там б’е капытом, палкоўнік, і калі вы гатовыя, нам лепш ужо ісці.

Дабраўшыся да месца, мы ўбачылі, што Холмс няспынна ходзіць туды-сюды па полі, апусціўшы галаву на грудзі і засунуўшы рукі ў кішэні штаноў.

– А справа ўсё цікавейшая, – паведаміў ён. – Ўотсан, вашая ідэя паехаць за горад аказалася надзвычай удалаю. Якая цудоўная раніца ў мяне сёння была!

– Я так разумею, вы пабывалі на месцы злачынства, – сказаў палкоўнік.

– Так, мы з інспектарам правялі невялікую разведку.

– Паспяхова?

– Ну, мы знайшлі сёе-тое цікавае, раскажу, пакуль будзем ісці. Па-першае, мы бачылі цела таго няшчаснага. Як і паведамлялася, ён сапраўды памёр ад рэвальвернай раны.

– А вы што, у гэтым сумняваліся?

– Ніколі не зашкодзіць усё праверыць, і нашая праверка марнаю не была. Мы паразмаўлялі з містэрам Канінгемам і яго сынам, якія паказалі нам, дзе дакладна забойца, уцякаючы, пралез праз жывую агароджу, гэта вельмі важна.

– Безумоўна.

– Потым мы наведалі маці беднага Ўільяма. Зрэшты, нічога не даведаліся, яна вельмі старая і нядужая.

– І да чаго ж прывялі вашыя росшукі?

– Да ўпэўненасці, што злачынства вельмі своеасаблівае. Магчыма, наш цяперашні візіт нешта праясніць. Мяркую, інспектар, мы сыходзімся ў тым, што на паперцы ў руцэ забітага пазначаны дакладны час ягонай смерці і што гэта надзвычай важна.

– Гэта мусіць даць нам ключ, містэр Холмс.

– Гэта дасць нам ключ. Хто б ні напісаў запіску, гэта быў чалавек, які падняў Ўільяма Кірвена з ложка ў той вечар. Але дзе ж рэшта аркуша?

– Я ўважліва агледзеў зямлю, спадзеючыся яе знайсці, – уздыхнуў інспектар.

– Паперу вырвалі з пальцаў мерцвяка. Чаму той, хто гэта зрабіў, так хацеў ёю завалодаць? Таму што яна яго выкрывае. І што ён з ёй зрабіў? Хутчэй за ўсё засунуў у кішэню, не заўважыўшы, што кавалачак застаўся ў кулаку трупа. Калі нам удасца знайсці рэшту паперкі, мы ступім на сцежку разгадкі таямніцы.

– Але як мы залезем у кішэні злачынцы, не злавіўшы яго самога?

– Пра гэта варта падумаць. А, вось яшчэ: запіску прынеслі Ўільяму, але гэта быў не той, хто яе напісаў, бо іначай ён бы паведаміў усё вусна. Тады хто яе прынёс? Ці яна прыйшла па пошце?

– Я даведаўся, – сказаў інспектар. – Ўільям атрымаў ліст з вечаровай поштай. Канверт ён знішчыў.

– Бліскуча! – усклікнуў Холмс, пляснуўшы яго па плячы. – Вы ўжо сустрэліся з паштальёнам. Працаваць з вамі – адно задавальненне. А вось і вартоўня, палкоўнік, зараз я пакажу вам месца злачынства.

Мы прамінулі прыгожы дамок, дзе жыў забіты, і пайшлі дубовай алеяй да цудоўнага старога будынка ў стылі каралевы Анны з высечанай датай бітвы пры Мальплаке над перамычкай*. Холмс з інспектарам абагнулі дом, падвёўшы нас да бакавой брамы, якую сад аддзяляў ад жывой агароджы, што выцягнулася ўздоўж дарогі. Ля дзвярэй кухні стаяў паліцэйскі.

– Расчыніце дзверы, канстэбль, – сказаў Холмс. – Значыць, так: вось лесвіца, з якой малады містэр Канінгем назіраў бойку двух мужчынаў, акурат з гэтага месца. Стары містэр Канінгем стаяў вунь ля таго акна – другога злева – і бачыў, як забойца ўцёк праз тыя кусты. Затым містэр Алек збег уніз і схіліўся над параненым. Зямля вельмі цвёрдая, як бачыце, і слядоў, якія мы маглі б прасачыць, няма ўвогуле.

Пакуль ён гаварыў, з-за рогу выйшлі двое мужчын і па садовай сцежцы скіраваліся да нас. Першы – пажылы, са строгім тварам, спярэшчаным глыбокімі зморшчынамі, і цяжкім позіркам. Другі – зухаваты малады хлопец, чыя прыязная ўсмешка і яркі касцюм дзіўна кантраставалі з абставінамі, што прывялі сюды нас.

– Што, ніякіх зрухаў? – спытаў ён у Холмса. – А я думаў, вы, лонданцы, ніколі не прамахваецеся. Вы ўвогуле не выглядаеце надта спрытным.

– О, дайце нам крыху часу, – дабрадушна адказаў Холмс.

– Ён вам спатрэбіцца, – кінуў Алек Канінгем. – Не бачу ў гэтай справе ніякіх зачэпак.

– Адна ёсць, – заўважыў інспектар. – Мяркую, калі мы знойдзем… Божа мой, містэр Холмс, што з вамі?!

Твар майго беднага сябра раптам набыў страшны выраз. Вочы вырачыліся, рысы сказіла пакута, і з прыдушаным стогнам Холмс паваліўся на зямлю. У жаху ад такога раптоўнага і цяжкога прыпадку мы аднеслі яго ў кухню, дзе ён некалькі хвілінаў цяжка дыхаў, паўлежачы на вялікім крэсле, пасля чаго падняўся на ногі і сарамліва перапрасіў за сваю слабасць.

– Ўотсан пацвердзіць, што я толькі-толькі ачуняў ад цяжкой хваробы, – растлумачыў ён. – Са мною здараюцца раптоўныя нервовыя прыпадкі.

– Можа, адправіць вас дамоў на маёй двухколцы? – запытаў стары Канінгем.

– Пакуль я тут… ёсць адно пытанне, якое я хачу ўдакладніць. Мы вельмі лёгка спраўдзім яго.

– Што за яно?

– Мне падаецца цалкам магчымым тое, што няшчасны Ўільям зайшоў у дом не да, а пасля з’яўлення там забойцы. Вы, здаецца, адназначна ўпэўненыя, што рабаўніка ўнутры не было, хаця дзверы і ўзламаныя.

– Я лічу, што гэта відавочна, – сур’ёзна сказаў містэр Канінгем. – Мой сын Алек яшчэ не клаўся спаць, і ён абавязкова пачуў бы, калі б там нехта быў.

– Дзе ён сядзеў?

– Я курыў у гардэробным пакоі.

– Гэта якое акно?

– Першае злева, побач з бацькавым.

– Вы запалілі абедзве вашыя лямпы, мяркую?

– Безумоўна.

– Тут ёсць некалькі вартых увагі момантаў, – з усмешкай сказаў Холмс. – Вам не падаецца непраўдападобным, што ўзломшчык, які ўжо меў досвед такіх злачынстваў, свядома ўварваўся ў дом, калі па запаленых лямпах было бачна, што вы абодва яшчэ не спіце?

– Відаць, у яго жалезная вытрымка.

– Калі б справа не была заблытанай, мы б не звярнуліся да вас па яе тлумачэнне, – заўважыў малады містэр Алек. – Але вашая ідэя пра тое, што забойца паспеў абрабаваць дом да таго, як яго заспеў Ўільям, падаецца мне абсурднай. Няўжо б мы не ўбачылі беспарадку і не заўважылі, што нешта скралі?

– Гледзячы што скралі, – адказаў Холмс. – Варта памятаць, што мы маем дачыненне з даволі эксцэнтрычным рабаўніком, які працуе па ўласнай схеме. Вось, напрыклад, рэчы, скрадзеныя ў Эктана – што там? Скрутак шпагату, прэс-пап’е і яшчэ нейкі хлам.

– Што ж, аддаемся ў вашыя рукі, містэр Холмс, – сказаў стары Канінгем. – Мы выканаем усё, што прапануеце вы з інспектарам.

– Перш за ўсё, – пачаў Холмс, – я прапаную вам прызначыць узнагароду ад свайго імені, бо пакуль у паліцыі дамовяцца пра суму, міне час, а ў такіх справах варта спяшацца. Я тут накідаў тэкст, і калі вы не маеце пярэчанняў, будзьце ласкавыя яго падпісаць. Думаю, пяцідзесяці фунтаў будзе дастаткова.

– Я ахвотна даў бы і пяць сотняў, – сказаў міравы суддзя, беручы пададзеныя яму Холмсам аркуш і аловак і бегла праглядаючы тэкст. – Але тут не ўсё слушна, дарэчы.

– Я крыху спяшаўся.

– Зірніце на пачатак. «Паколькі ў ноч на аўторак, а палове дванаццатай, была здзейсненая спроба…» і гэтак далей. Вядома ж, што ўсё здарылася без чвэрці дванаццаць.

Мяне засмуціла Холмсава памылка: я добра ведаў, як блізка да сэрца ён бярэ любую сваю прамашку. Ён заўсёды славіўся дакладнасцю ў тым, што датычыла фактаў, але хвароба падкасіла яго, і гэты дробны выпадак паказаў мне, наколькі мой сябар яшчэ не падобны да сябе ранейшага.

Холмс на хвілю сумеўся, інспектар здзіўлена падняў бровы, а Алек Канінгем пырснуў смехам. Стары ж джэнтльмен выправіў памылку і вярнуў паперку Холмсу.

– Надрукуйце як мага хутчэй, – сказаў ён. – Ідэя цудоўная.

– Холмс асцярожна паклаў аркуш у свой нататнік.

– А цяпер, – сказаў ён, – было б добра разам прайсціся па доме і паглядзець, ці не знёс усё ж такі чаго гэты арыгінал.

Перад тым як увайсці, Холмс старанна агледзеў узламаныя дзверы. Было відавочна, што папрацавалі стамескай альбо моцным нажом, якім адвялі назад зашчапку замка. На дрэве мы ўбачылі сляды ў тым месцы, дзе прайшліся вострым.

– А вы на засаўку не замыкаеце? – спытаў Холмс.

– Мы ніколі не лічылі гэта патрэбным.

– Сабакі няма?

– Ёсць, але ён навязаны на ланцуг з іншага боку дома.

– Калі кладзецца спаць прыслуга?

– Каля дзесяці.

– Як я разумею, Ўільям зазвычай таксама клаўся ў гэты час.

– Так.

– Дзіўна, што менавіта ў гэтую ноч ён быў на нагах. А цяпер я буду вельмі ўдзячны, калі вы зробіце ласку паказаць нам дом, містэр Канінгем.

З выкладзенага каменнымі плітамі калідора, праз які можна было прайсці да кухняў, на другі паверх вяла драўляная лесвіца. Яна выходзіла на пляцоўку насупраць больш пышнай лесвіцы, якая вяла з хола*. З пляцоўкі ж была бачная гасцёўня, а таксама некалькі спальняў, у тым ліку абодвух Канінгемаў. Холмс ішоў павольна, робячы праніклівыя заўвагі наконт архітэктуры будынка. Па яго твары я зразумеў, што ён узяў след, але не меў ніякага ўяўлення, у якім кірунку вядуць яго ягоныя высновы.

– Паважаны сэр, – крыху нецярпліва прамовіў містэр Канінгем, – гэта сапраўды залішне. Мой пакой у канцы лесвіцы, пакой майго сына наступны. Мяркуйце самі, ці мог злодзей падняцца сюды, не патрывожыўшы нас.

– Лепш абыдзіце вакол і пашукайце свежых слядоў, – сказаў ягоны сын з даволі злоснай усмешкай.

– Усё ж вымушаны прасіць яшчэ крыху паспагадаць мне. Напрыклад, я б хацеў паглядзець, які агляд даюць вокны спальняў. Вось гэта, я так разумею, пакой вашага сына, – Холмс расчыніў дзверы, – а гэта, мабыць, гардэробны пакой, дзе ён курыў, калі ўсчаўся перапалох. Куды выходзіць акно гэтага пакоя? – ён прайшоў праз спальню, пхнуў дзверы і бегла агледзеў суседні пакой.

– Спадзяюся, вы ўрэшце задаволеныя? – з’едліва спытаў містэр Канінгем.

– Дзякую, здаецца, я ўбачыў усё, што хацеў.

– Калі гэта сапраўды неабходна, можам прайсці ў мой пакой.

– Калі гэта не моцна вас абцяжарыць…

Міравы суддзя паціснуў плячыма і правёў нас у сваю спальню, цалкам звычайна абстаўленую. Калі мы скіраваліся да акна, Холмс запаволіў крок, і мы з ім аказаліся апошнімі ў нашай невялікай групе. Ля ложка на стале стаялі спод з апельсінамі і графін з вадою. Праходзячы міма, Холмс, да майго неймавернага здзіўлення, нахіліўся і наўмысна перавярнуў усё гэта проста перада мной. Графін разбіўся на тысячу аскепкаў, апельсіны разляцеліся па ўсім пакоі.

– Што вы нарабілі, Ўотсан, – бессаромна сказаў Холмс. – На дыване цяпер чорт ведае што творыцца.

Збянтэжаны, я спыніўся і пачаў падбіраць фрукты, зразумеўшы, што мой кампаньён чамусьці хоча, каб я ўзяў віну на сябе. Астатнія паспяшаліся мне дапамагчы і паставілі стол на ножкі.

– Гэй! – усклікнуў інспектар. – Куды ён падзеўся? Холмса ў пакоі не было.

– Пачакайце тут хвіліну, – сказаў Алек Канінгем, – мне здаецца, хлопец з’ехаў з глузду. Хадзем, тата, паглядзім, дзе ён прапаў.

Яны выбеглі з пакоя, пакінуўшы нас з інспектарам і палкоўнікам ашалела пазіраць адзін на аднаго.

– Шчыра кажучы, я амаль згодны з містэрам Алекам, – прамовіў Форэстэр. – Магчыма, гэта праз хваробу, але мне здаецца, што… І тут яго перарваў раптоўны крык: «Дапамажыце! Забіваюць». Я з жахам пазнаў голас майго сябра і на злом галавы пабег на пляцоўку. Крык, які ўжо змяніўся неразборлівым хрыпеннем, ішоў з пакоя, які мы агледзелі першым. Я кінуўся туды і ўварваўся ў гардэроб. Абодва Канінгемы схіліліся над распасцёртым на падлозе целам Шэрлака Холмса. Малодшы душыў яго абедзвюма рукамі, а старэйшы выкручваў яму запясці. Праз імгненне мы ўтраіх адарвалі іх ад дэтэктыва, і Холмс, хістаючыся, падняўся на ногі, вельмі бледны і відавочна вельмі ўзрушаны.

– Арыштуйце гэтых людзей, інспектар, – задыхаючыся, сказаў ён.

– А падстава?

– Па абвінавачанні ў забойстве іхнага фурмана Ўільяма Кірвена.

Інспектар разгублена ўтаропіўся ў яго.

– Вы ж не маеце на ўвазе, што…

– Ды чорт бяры, вы зірніце на іх! – рэзка ўскрыкнуў Холмс.

Ніколі раней я не бачыў на чалавечых тварах такога відавочнага прызнання віны. Бацька здранцвеў і знямеў, а яго суровы твар застыў панурай маскаю. Сын жа, наадварот, скінуў усю сваю жвавасць і зухаватасць, і ягоныя цёмныя вочы загарэліся лютасцю дзікага небяспечнага звера, якая сказіла прыгожыя рысы. Інспектар нічога не сказаў і, адступіўшы да дзвярэй, падзьмуў у свісток. У пакой зайшлі два канстэблі.

– У мяне няма выбару, містэр Канінгем, – сказаў ён. – Веру, што гэта выявіцца недарэчнай памылкаю, але ж вы самі разумееце… Ах, вось вы як?! А ну кіньце! – ён зрабіў выпад, і рэвальвер з узведзеным курком, які трымаў малады Канінгем, з грукатам зваліўся на падлогу.

– Забярыце гэта, – сказаў Холмс, спакойна на яго наступіўшы. – У справе ён прыдасца*. А вось тое, што нам сапраўды было неабходна, – ён паказаў маленькую скамечаную паперчыну.

– Другая частка запіскі! – усклікнуў інспектар.

– Менавіта.

– Дзе ж яна была?

– Там, дзе я і думаў. Зараз усё растлумачу. Думаю, Ўотсан, вы з палкоўнікам ужо можаце вяртацца, а я далучуся да вас самае позняе праз гадзіну. Нам з інспектарам трэба перамовіцца крыху з арыштаванымі, але я дакладна буду да абеду.

Шэрлак Холмс сваё слова стрымаў і каля гадзіны дня зайшоў да нас з палкоўнікам у курыльны пакой. Яго суправаджаў невысокі пажылы джэнтльмен, якога мой сябар прадставіў як містэра Эктана, чый дом узламалі напраўду.

– Я хацеў, каб містэр Эктан прысутнічаў, калі я буду расказваць вам пра гэтую нязначную справу, – сказаў Холмс, – бо, натуральна, яму вельмі цікавыя падрабязнасці. Дарагі палкоўнік, баюся, вы шкадуеце пра тую хвіліну, калі прынялі ў сябе такую неспакойную птушку, як я.

– Наадварот, – сардэчна адказаў палкоўнік. – Я лічу вялікім гонарам магчымасць паназіраць за тым, як вы працуеце. Мушу прызнацца, што гэта пераўзышло ўсе мае чаканні, і я абсалютна не ўяўляю, як у вас гэта атрымалася. Дагэтуль не бачу нават ценю разгадкі.

– Баюся, мае тлумачэнні вас расчаруюць, але я ніколі не хаваў сваіх метадаў ні ад майго сябра Ўотсана, ні ад любога іншага, хто можа імі зацікавіцца. Але спачатку дазвольце падмацавацца вашым брэндзі, палкоўнік: мяне ўсё яшчэ крыху трасе пасля той сутычкі ў гардэробе. За апошні час мая трываласць зазнала сур’ёзныя выпрабаванні.

– Спадзяюся, нервовых прыпадкаў у вас больш не было. Шэрлак Холмс ад душы рассмяяўся.

– Мы да гэтага вернемся ў сваю чаргу, – сказаў ён. – Я паслядоўна выкладу вам справу, згадваючы ўсё, што прывяло мяне да разгадкі. Калі ласка, спыняйце мяне, калі штосьці падасца вам не зусім зразумелым.

Надзвычай важнай у мастацтве раскрыцця злачынстваў ёсць здольнасць сярод мноства фактаў распазнаваць і аддзяляць выпадковыя ад істотных. Іначай ваш імпэт і назіральнасць, замест таго каб сканцэнтравацца, рассеюцца. А ў гэтай справе ў мяне адпачатку не было нават найменшага сумневу, што ключ да ўсяго трэба шукаць у шматку паперы з рукі мерцвяка.

Перш чым да гэтага перайсці, звяртаю вашую ўвагу на той факт, што калі б аповед Алека Канінгема быў праўдаю, калі б нападнік пасля стрэлу ва Ўільяма Кірвена неадкладна ўцёк, вырываць паперку з пальцаў апошняга проста не было б каму. І калі гэта не ўзломшчык, то гэта сам Алек Канінгем, бо перш чым спусціўся ўніз ягоны бацька, некалькі слуг ужо прыбегла на месца. Думка ляжыць на паверхні, але інспектару яна не прыйшла ў галаву, бо ён пачаў расследаванне з упэўненасцю, што гэтыя прыстойныя сквайры тут ні пры чым. Я ж быў свабодны ад любой перадузятасці і паслухмяна ішоў за фактамі, таму адразу западозрыў містэра Алека Канінгема.

Я вельмі ўважліва агледзеў кавалак запіскі, якую інспектар нам паказаў. Было ясна, што гэта частка вельмі цікавага дакумента. Вось ён. Наводзіць што-небудзь на думкі?

– Вельмі няроўны почырк, – сказаў палкоўнік.

– Ох, дарагі мой сэр, – усклікнуў Холмс, – ды тут не можа быць ні ценю сумневу, што гэта па адным слове, чаргуючыся, пісалі два чалавекі. Паглядзіце, адна і тая ж літара ў розных словах напісана з рознай сілаю, і прызнайце, што іншага тлумачэння няма. Да таго ж самы павярхоўны аналіз гэтага тэксту ўпэўнена скажа вам, што словы «дазнаецеся» і «можа» напісаныя мацнейшай рукой, а «чвэрці» – слабейшай.

– Божа мой, ды гэта ж ясна як дзень! – усклікнуў палкоўнік. – Але навошта, чорт бяры, два чалавекі пісалі ліст такім чынам?

– Відавочна, справа была дрэнь, і адзін з іх, не давяраючы другому, вырашыў, што, калі нешта здарыцца, адказнасць трэба падзяліць. І ясна, што той з іх, хто напісаў словы «без» і «дванаццаць», быў завадатарам.

– Як вы гэта зразумелі?

– Мы можам вывесці гэта з параўнання почыркаў, але была і больш грунтоўная прычына так лічыць. Калі вы ўважліва прыгледзіцеся да гэтага абрыўка, то ўбачыце, што чалавек з мацнейшай рукой пісаў усе свае словы першым, пакідаючы пропускі, каб другі іх запоўніў, і пропускаў гэтых не заўсёды хапала. Зірніце: другі вымушаны быў уціскаць слова «чвэрці» паміж «без» і «дванаццаць». Гэта сведчыць, што апошнія ўжо былі напісаныя. Чалавек, які напісаў свае словы першым, несумненна спланаваў гэта ўсё.

– Бліскуча! – усклікнуў містэр Эктан.

– Але вельмі павярхоўна, – зазначыў Холмс. – А цяпер пяройдзем да аднаго важнага моманту. Магчыма, вы не ведалі, што ўзрост чалавека спецыялісты даволі дакладна могуць вызначыць па ягоным почырку. Звычайна яны ўсталёўваюць вартыя даверу межы ў дзесяць гадоў. Я кажу «звычайна», бо хвароба альбо слабае здароўе спараджаюць прыкметы старасці нават у маладога. Таму зірніце на рашучую, цвёрдую руку аднаго і няўпэўненую – другога: почырк усё яшчэ разборлівы, але літары «t» пачынаюць ужо губляць папярочныя крэскі. Такім чынам, можна сказаць, што першы – чалавек малады, а другі – ужо ў гадах, але не зусім стары.

– Бліскуча! – паўтарыў містэр Эктан.

– Наступны пункт менш відавочны, але больш цікавы. Было нешта падобнае ў гэтых почырках – яны належалі кроўным сваякам. Для вас пра гэта можа сведчыць тое, што літары «е» яны пішуць як грэцкія, а я бачу яшчэ шмат дробных прыкметаў таго самага. Я не сумняваўся, што ў двух гэтых узорах почырку прасочваецца сямейная манера. Я, безумоўна, пераказваю вам толькі асноўныя вывады, якія зрабіў пасля вывучэння запіскі, а астатнія дваццаць тры будуць цікавыя хутчэй спецыялістам. Але ўсе яны паглыблялі маю ўпэўненасць, што той ліст напісалі бацька і сын Канінгемы.

Пасля гэтага варта было, безумоўна, высветліць падрабязнасці злачынства і паглядзець, наколькі яны змогуць нам дапамагчы. Я падышоў з інспектарам да дома і агледзеў усё, што толькі мог. Рана Ўільяма, як я змог упэўніцца, была ад кулі, выпушчанай з рэвальвера з адлегласці каля чатырох ярдаў. На адзенні не было слядоў пораху, таму Алек Канінгем відавочна маніў, кажучы, што двое мужчын біліся, калі прагрымеў стрэл. Далей: бацька і сын паказалі на адно і тое ж месца, дзе рабаўнік быццам бы выскачыў на дарогу. Але якраз там праходзіць шырокая сырая канава, і паколькі ніякіх слядоў я ў ёй не адшукаў, то канчаткова ўпэўніўся, што Канінгемы зноў схлусілі, а на месцы злачынства ўвогуле не было ніякага незнаёмца.

Цяпер трэба было высветліць матыў такога незвычайнага забойства. Для гэтага я спачатку паспрабаваў даведацца сапраўдную прычыну ўзлому ў містэра Эктана. Са словаў палкоўніка я зразумеў, што паміж вамі і Канінгемамі, містэр Эктан, даўно цягнецца судовы працэс, і, канечне, мне адразу прыйшло ў галаву, што ў вашую бібліятэку залезлі, каб знайсці дакумент, які мог бы дапамагчы іх справе.

– Менавіта так, – сказаў містэр Эктан, – у іх намерах не даводзіцца сумнявацца. У мяне ёсць неаспрэчнае права на палову іх сённяшніх уладанняў, і калі б яны здолелі адшукаць адзін важны дакумент – які, на шчасце, ляжыць у сейфе ў маіх адвакатаў, – яны несумненна выйгралі б справу.

– Вось-вось, – усміхнуўся Холмс. – Гэта была рызыкоўная і неразважная спроба, у якой я бачу сляды ўплыву на бацьку маладога Алека. Нічога не знайшоўшы, яны паспрабавалі стварыць уражанне звычайнага ўзлому, дзеля чаго пахапалі ўсё што пад руку трапіла. Гэта было ясна, але цьмяныя месцы ў справе яшчэ заставаліся. Больш за ўсё я хацеў знайсці астатнюю частку запіскі. Я быў упэўнены, што Алек вырваў паперу з пальцаў мерцвяка, і амаль упэўнены – што ён паклаў яе ў кішэню халата: больш не было куды. Адзінае пытанне было ў тым, ці яна ўсё яшчэ там. Гэта варта было намаганняў, таму мы ўсе скіраваліся да дома.

Як вы, безумоўна, помніце, Канінгемы далучыліся да нас ля дзвярэй кухні. Вельмі важна было не нагадаць ім пра існаванне гэтай запіскі, іначай яны б неадкладна яе знішчылі. Інспектар ужо амаль расказаў ім, якое значэнне мы надаём гэтай паперчыне, але, на шчасце, са мною здарыўся, можна сказаць, прыпадак, які змяніў тэму размовы.

– Божа мой! – разрагатаўся палкоўнік. – Хочаце сказаць, вы прыкідваліся і мы дарма вам спачувалі?

– Як медык заўважу, што разыграна было выключна! – усклікнуў я, з захапленнем гледзячы на чалавека, які пастаянна адкрываў мне новыя бакі сваёй вынаходлівасці.

– Такое майстэрства заўсёды прыдасца, – зазначыў Холмс. – Калі я ачомаўся, мне ўдалося з дапамогай не такога ўжо хітрага прыёму змусіць старога Канінгема напісаць слова «чвэрці», каб параўнаць яго з «чвэрцю» ў запісцы.

– Божа, ну я і асёл! – прастагнаў я.

– Я бачыў, як вы спачуваеце мне з нагоды маёй слабасці, – засмяяўся Холмс. – Перапрашаю за гэты спагадлівы боль. Ну а потым мы падняліся наверх, зайшлі ў гардэробны пакой, і я ўбачыў халат, што вісеў за дзвярыма. Перавярнуўшы стол, я на момант адцягнуў ад сябе іхную ўвагу і праслізнуў назад праверыць кішэні. Не паспеў я знайсці запіску, якая, як я і чакаў, была ў халаце, як на мяне накінуліся абодва Канінгемы. Калі б не вашая неадкладная сяброўская дапамога, амаль не сумняюся, што быў бы мёртвы. Карацей, малады сціснуў пальцы ў мяне на горле, а стары пачаў выкручваць рукі, каб забраць запіску. Яны зразумелі, што я ўсё ведаю, і адчуванне поўнай бяспекі імгненна перайшло ў поўны адчай.

Пасля арышту я пагаварыў са старым Канігемам пра матыў забойства. Ён быў дастаткова згаворлівы, у адрозненне ад свайго сына, які аказаўся сапраўдным чортам, гатовым высадзіць мазгі і сабе, і любому іншаму – толькі рэвальвер у рукі дай. Калі Канінгем зразумеў, што доказы супраць яго неабвержныя, вытрымка яго пакінула, і ён расказаў усё. Выглядае на тое, што Ўільям таемна сачыў за гаспадарамі ў ноч, калі яны зрабілі вылазку ў дом містэра Эктана, і, займеўшы такім чынам уладу на імі, пад пагрозай выкрыцця пачаў вымагаць грошы. А містэр Алек аказаўся занадта небяспечным чалавекам для такіх гульняў. Ён насамрэч геніяльна ўгледзеў у спробе ўзлому, што напалохала ўсю акругу, магчымасць пазбавіцца чалавека, якога ён баяўся, не выклікаўшы падазрэнняў. Ўільям быў застрэлены, не здолеўшы разгледзець пастку, а калі б яны забралі запіску цалкам і надалі крыху больш увагі прапрацоўцы сваёй хлусні, цалкам магчыма, што іх ніколі б не западозрылі.

– А запіска? – спытаў я.

Шэрлак Холмс разгарнуў перад намі склеены аркуш.

– Гэта прыкладна тое, чаго я і чакаў, – сказаў ён. – Мы не ведаем, якія адносіны звязвалі Алека Канінгема, Ўільяма Кірвена і Эні Морысан. Вынік паказвае, што пастку расставілі па-майстэрску. Упэўнены, вам прынясе задавальненне прасачыць сваяцкія рысы ў манеры напісання літары «p» і хвосцікаў у літары «g». Адсутнасць кропак над «і» ў старога Канінгема таксама характэрная. Ўотсан, мне здаецца, наш спакойны адпачынак за горадам атрымаўся выдатным, і заўтра я з новымі сіламі вярнуся на Бэйкер-стрыт.

Адным летнім вечарам праз пару месяцаў пасля жаніцьбы я сядзеў дома ля каміна, змораны цяжкім працоўным днём, курыў апошнюю люльку перад сном і кляваў носам над кнігай. Жонка ўжо была наверсе; пару хвілінаў таму бразнулі дзверы ў вітальні – значыць, прыслуга таксама сышла. Я быў узняўся з фатэля, каб выбіць попел з люлькі, калі раптам у дзверы пазванілі.

Я паглядзеў на гадзіннік. Без пятнаццаці поўнач. Якія госці ў такі час? Пацыент, вырашыў я. Найхутчэй, нешта тэрміновае, давядзецца працаваць усю ноч. Я выйшаў у вітальню з кіслай мінай і адчыніў дзверы. Да майго вялікага здзіўлення, на ганку стаяў Шэрлак Холмс уласнай персонай.

– А, Ўотсан, – сказаў ён. – Я вельмі спадзяваўся, што вы яшчэ не ляглі.

– Заходзьце, дарагі сябра.

– На вашым твары я бачу здзіўленне, што натуральна. Але, спадзяюся, і палёгку… О, вы ўсё яшчэ курыце «Аркадыю»* – той жа тытунь, што і да жаніцьбы. Толькі яна дае такі пухнаты попел, як гэты на вашым пінжаку. Адразу бачна, што калісьці вы насілі мундзір, Ўотсан. Вы не мімікруеце пад цывільнага, пакуль не пазбавіцеся ад звычкі засоўваць насоўку за абшлаг… Можна я ў вас пераначую?

– Ласкава запрашаю.

– Вы казалі, што маеце спальню для аднаго госця, і, як я бачу, цяпер у вас няма ніводнага. Вашая вешалка красамоўна пра гэта кажа.

– Я буду рады, калі вы застаняцеся.

– Дзякуй, я займу свабодны кручок. О, бачу, у вас пабываў брытанскі рабочы. Гэта знак бяды. Спадзяюся, не каналізацыя?

– Не. Газ.

– Ну канечне! Я бачу цвікі яго падэшваў на лінолеуме – вунь там, у пляме святла. Не, дзякуй. Я перакусіў на Ватэрлоа, але з прыемнасцю выкуру з вамі люльку.

Я падаў яму капшук з тытунём, ён усеўся ў фатэль насупраць мяне і некаторы час курыў у маўчанні. Я добра ведаў: толькі важная справа магла прывесці яго да мяне, а таму цярпліва чакаў, пакуль ён пачне размову.

– Бачу, вы загружаныя працай, – сказаў ён, пранікліва мяне аглядаючы.

– Так, у мяне быў напружаны дзень, – адказаў я. – Разумею, што выглядаю дурнем у вашых вачах, але мне сапраўды няясна, як вы здагадаліся.

Холмс ціха хіхікнуў.

– Я меў магчымасць добра вывучыць вашыя звычкі, дарагі Ўотсан, – сказаў ён. – Калі ў вас мала пацыентаў, вы ідзяце пешкі, а калі шмат, наймаеце кэб. А паколькі вашыя боты, хоць і ношаныя, зусім не запыленыя, я раблю выснову, што сёння вы не шпацыравалі.

– Неверагодна! – усклікнуў я.

– Элементарна, – сказаў Холмс. – Проста зручны прыклад, каб паказаць, як логік можа ўразіць суразмоўцу проста таму, што апошні прапусціў маленькую дэталь – ключавое звяно дэдукцыі. Тое самае, мой дарагі дружа, можна сказаць пра вашыя зацемкі. Яны так уражваюць чытача, бо вы не выкладаеце яму ўсіх фактаў адразу. Што праўда, цяпер я і сам пачуваюся такім заінтрыгаваным чытачом, бо трымаю ў руках некалькі нітак аднаго здарэння, найдзіўнейшага з усіх, якія толькі бянтэжылі чалавечы розум, і мне ўсё яшчэ не стае пары зачэпак, каб дайсці да праўды. Але я атрымаю іх, Ўотсан! Дальбог, атрымаю!

Яго вочы бліснулі, а на шчоках выступіў лёгкі румянак. На імгненне з яго спала маска, агаліўшы сапраўднае, жарснае і чуллівае, аблічча, але гэта доўжылася ўсяго секунду. Калі я зноў зірнуў на Холмса, то пабачыў той самы каменны твар індзейца, праз які ён і займеў славу чалавека-машыны.

– Справа займальная, – сказаў ён. – Я б нават сказаў, выключна займальная. Я залез у яе з галавой, і мне здаецца, я на парозе разгадкі. Калі вы пагодзіцеся далучыцца, апошні крок мы зробім разам. Вашая дапамога будзе неацэннай.

– Я з радасцю далучуся!

– Ці маглі б вы заўтра паехаць са мной у Олдэршат?

– Вядома ж. Джэксан, не сумняюся, прыме маіх пацыентаў.

– Проста цудоўна. Я збіраюся выехаць у 11:10 з Ватэрлоа.

– Значыць, я паспею з ім дамовіцца.

– Тады, калі вы не засынаеце, я сцісла апішу вам сутнасць справы і тое, што яшчэ засталося зрабіць.

– Я засынаў, пакуль вы не прыйшлі. Але цяпер я сама бадзёрасць.

– Паспрабую пераказаць усё вельмі сцісла, пакінуўшы толькі істотнае. Цалкам магчыма, што некаторыя абставіны ўжо вядомыя вам з газетаў. Гаворка пра смерць Джэймса Барклі, палкоўніка Каралеўскага манстэрскага палка, які стаіць у Олдэршаце. Гэта, верагодна, забойства – таму я і падключыўся да расследавання.

– Упершыню чую.

– Магчыма, пакуль розгалас не сягнуў далей за Олдэршат. Не дзіва – здарэнню ўсяго два дні. Вось, калі сцісла, абставіны справы.

Каралеўскі манстэрскі фузілёрны полк*, як вам вядома, – адзін з самых слаўных ірландскіх палкоў Брытанскай арміі. Яны здзяйснялі цуды падчас Крымскай вайны* і паўстання сіпаяў*. Да мінулага панядзелка манстэрскім камандаваў Джэймс Барклі, бравы ветэран, які прыйшоў у войска шарагоўцам, атрымаў афіцэрскі чын за адвагу ў барацьбе з сіпаямі і ў выніку зрабіўся камандзірам палка, дзе калісьці быў простым стралком.

Палкоўнік Барклі жаніўся яшчэ сяржантам, і ягоная жонка, у дзявоцтве міс Нэнсі Дэвой, была дачкой адстаўнога штаб-сяржанта таго ж палка. Таму, трэба думаць, калі юная пара (а яны абое былі ў вельмі пяшчотным веку) трапіла ў афіцэрскае кола, пачуваліся яны крыху непамысна. Аднак даволі хутка, як можна меркаваць, Барклі атабарыліся ў вышэйшым свеце, і Нэнсі Барклі з таго часу была, як я разумею, гэткай жа папулярнай дамай між афіцэрскіх жонак, як яе муж – у коле саслужыўцаў. Дадам, што яна была неймаверна прыгожай і нават цяпер, пасля трыццаці гадоў шлюбу, уражвае сваёй каралеўскай паставай.

Жыццё палкоўніка Барклі было напоўненае ціхім сямейным шчасцем. Маёр Мэрфі, якому я абавязаны большасцю звестак, не чуў ні пра якія непаразуменні паміж сужэнцамі. У цэлым, на яго думку, Барклі быў больш прывязаны да жонкі, чым яна да яго. Палкоўнік месца сабе не знаходзіў, калі разлучаўся з ёю хоць бы на дзень. Яна ж, хоць і была адданай і вернай, асаблівай жарсцю не палала. У палку, аднак, іх лічылі ўзорнай парай сярэдняга веку. У іх стасунках не было абсалютна нічога, што прадракала б трагедыю, якая здарылася два дні таму.

Палкоўнік Барклі меў дзіўнаваты нораў. Звычайна гэта быў энергічны, вясёлы ваяка, але часам паводзіўся як жорсткі і помслівы чалавек. Аднак ён ніколі не скіроўваў гэтыя свае выбрыкі на жонку. Што моцна ўражвала маёра Мэрфі і іншых афіцэраў, з якімі я пагутарыў, – дык гэта нейкая дзіўная маркота, якая апаноўвала яго час ад часу. Як апісваў гэта маёр, бывала, нехта нібы выціраў усмешку з твару Барклі сярод шуму і гаму афіцэрскага застолля. У выніку цэлымі днямі ён мог перабываць у глыбокай дэпрэсіі. Гэта ды яшчэ яго лёгкая прымхлівасць – вось і ўсё незвычайнае ў характары палкоўніка, якім яго ведалі ў палку. Апошняе дзівацтва выяўлялася ў тым, што ён баяўся заставацца адзін, асабліва ў цемры. З гэтай дзіцячай рысы чалавека, мужнага ва ўсім астатнім, часта пакеплівалі ў яго за спінай.

Першы батальён манстэрскага палка (былы сто сямнаццаты пяхотны полк) раскватараваны ў Олдэршаце ўжо некалькі гадоў. Жанатыя афіцэры не жывуць у казармах, і палкоўнік увесь гэты час займаў вілу пад назвай «Ля Шын» за паўмілі ад Норд-Кэмпа*. Дом абкружаны невялікім паркам, але з заходняга боку ён не адстаіць ад дарогі і на трыццаць ярдаў. Абслугі ў іх – фурман, кухарка і пакаёўка. Яны, гаспадар і гаспадыня – вось і ўсе жыхары вілы, бо ў Барклі няма дзяцей і ніхто ў іх зазвычай падоўгу не гасцюе.

Цяпер – да падзеяў на віле «Ля Шын» паміж дзявятай і адзінаццатай вечара ў панядзелак.

Місіс Барклі, як выявілася, каталічка і шчыруе па справах Гільдыі Святога Георгія, створанай пры царкве на Ўот-стрыт, каб забяспечваць бяздольных патрыманай вопраткай. У той вечар Гільдыя сустракалася а восьмай, і місіс Барклі выйшла адразу пасля вячэры, каб паспець на сход. Фурман чуў, як, пакідаючы дом, яна сказала пару словаў мужу, маўляў, адлучаецца ненадоўга. Потым яна зайшла па міс Морысан, маладую даму, што жыве на суседняй віле, і яны разам выправіліся ў царкву. Сустрэча доўжылася сорак хвілінаў, і ў восем сорак пяць місіс Барклі вярнулася дадому, развітаўшыся з міс Морысан на парозе яе вілы.

У віле «Ля Шын» ёсць пакой, які выкарыстоўваюць як ранішнюю гасцёўню. Гэты пакой павернуты да дарогі вялікімі французскімі вокнамі, праз якія можна выйсці ў сад. Паміж вокнамі і дарогай усяго трыццаць ярдаў, траўнік абнесены нізкай агароджай з жалезнымі парэнчамі. Менавіта ў гэты пакой місіс Барклі прайшла адразу па вяртанні. Шторы не былі апушчаныя, бо ў гасцёўні рэдка бывалі вечарамі, але місіс Барклі сама запаліла лямпу і пазваніла ў званок, папрасіўшы Джэйн Сцюарт, пакаёўку, прынесці філіжанку гарбаты, што раней не ўваходзіла ў яе звычкі. Палкоўнік сядзеў у ядальні, але, пачуўшы, што жонка вярнулася, зайшоў да яе. Фурман заўважыў, як гаспадар перасек вітальню і знік у ранішняй гасцёўні. Жывым ён яго больш не бачыў.

Замоўленую гарбату прынеслі крыху менш чым праз дзесяць хвілінаў; пакаёўка са здзіўленнем пачула за дзвярыма гасцёўні галасы гаспадароў, непазнавальна змененыя гневам. Яна пастукала, але ніякага адказу не атрымала. Дзяўчына пацягнула ўніз клямку, але дзверы былі замкнёныя знутры. Яна, натуральна, пабегла ўніз, каб паклікаць кухарку, і дзве жанчыны і фурман сабраліся ў вітальні, прыслухоўваючыся да спрэчкі, што разгаралася ўсё больш. Усе трое сцвярджаюць, што чуваць былі толькі два галасы – палкоўніка Барклі і яго жонкі. Рэплікі Барклі былі няўцямныя і абрывістыя, таму слухачы не маглі разабраць іх. Жанчына, у сваю чаргу, гаварыла рэзка, і калі яна зусім падвышала голас, яны яе выразна чулі. «Ты баязлівец! – увесь час паўтарала яна. – Баязлівец! Баязлівец! Што цяпер рабіць? Вярні мне назад маё жыццё! Я не хачу больш дыхаць адным паветрам з табою. Баязлівец! Баязлівец!» Гэтыя абрыўкі яе прамовы скончыліся жахлівым крыкам, які вылецеў з грудзей мужчыны, потым пачуўся трэск і пранізлівы жаночы крык.

Зразумеўшы, што адбылася трагедыя, фурман кінуўся да дзвярэй і паспрабаваў выламаць іх, а знутры ўсё даносіліся крыкі. У пакой яму трапіць не ўдалося, а ад дзвюх насмерць перапужаных жанчын, зразумела, не было ніякай дапамогі. Аднак тут яго азарыла, і ён выбег на двор, а потым на траўнік, да французскіх вокнаў. Адна створка была адчыненая, што цалкам звычайна для летняга вечара, таму фурман без перашкодаў зайшоў у гасцёўню. Яго гаспадыня больш не крычала: яна ляжала на падлозе непрытомная, а каля яе, абхапіўшы рукамі парэнчы крэсла, пад самай каміннай рашоткай скурчыўся ў лужыне ўласнай крыві бравы ваяка Барклі.

Пабачыўшы, што гаспадару ўжо не дапамагчы, фурман першай справай захацеў адчыніць дзверы. Але нечакана на яго дарозе паўстала дзіўная перашкода. Ключа не было ні ў замку, ні дзе яшчэ ў пакоі. Таму фурман зноў выйшаў праз акно і вярнуўся, заручыўшыся дапамогай палісмена і доктара. Усё яшчэ непрытомную жанчыну, якая цяпер была галоўнай падазраванай, перанеслі ў яе спальню. Цела палкоўніка тым часам паклалі на канапу, і месца трагедыі дбайна агледзелі.

Рана на патыліцы, ад якой памёр няшчасны, аказалася няроўнай, рванай, даўжынёй у дзве цалі. Відавочна, меў месца ўдар тупым прадметам. Няцяжка было здагадацца, якім. На падлозе побач з целам ляжаў незвычайны дручок з цвёрдага дрэва з касцяным дзяржальнам. Палкоўнік меў багатую калекцыю экзатычнай зброі з краінаў, дзе ваяваў, і паліцыя зрабіла выснову, што гэта адзін з трафеяў. Служкі, аднак, сказалі, што ніколі раней гэтага прадмета не бачылі. Што праўда, у доме было столькі цікавостак, што яго лёгка было не заўважыць. Больш нічога істотнага паліцыя не выявіла, калі не лічыць невытлумачальнага факту, што ні ў місіс Барклі, ні ў ахвяры, ні недзе яшчэ ў гасцёўні зніклага ключа не знайшлі. У выніку дзверы ўзламаў слесар з Олдэршата.

Такім быў стан рэчаў, Ўотсан, калі раніцай у аўторак я на запрашэнне маёра Мэрфі прыехаў у Олдэршат, каб дапамагчы паліцыі. Я думаю, вы пагодзіцеся, што справа і так выглядала цікавай, але мой агляд неўзабаве паказаў, што яна нават больш экстраардынарная, чым здавалася.

Перш чым агледзець пакой, я апытаў служак, але мне ўдалося здабыць толькі тыя факты, якія я вам ужо выклаў. Яшчэ адну цікавую дэталь згадала Джэйн Сцюарт, пакаёўка. Як вы памятаеце, пачуўшы сварку, яна спусцілася на кухню і вярнулася з іншымі служкамі. Але спачатку, калі яна была адна, гаспадары, паводле яе словаў, размаўлялі ціха, так што яна нічога не разабрала і толькі па тоне зразумела, што адбываецца нешта нядобрае. Але пасля маіх роспытаў яна ўспомніла, што чула імя Давід, якое двойчы паўтарыла гаспадыня. Гэта вельмі важны момант, калі браць да ўвагі, што спрэчка разгарэлася з нічога ніякага. Палкоўніка, як вы памятаеце, звалі Джэймс.

Было яшчэ адно, што моцна ўразіла і служак, і паліцыю. Выраз твару палкоўніка, на якім, паводле іх пераканання, застыў найбольшы жах і вусціш, што толькі можа спазнаць чалавечая істота. Усе, хто бачыў твар нябожчыка, бялелі ад пераляку – такім ён быў жахлівым. Было зразумела, што ён прадбачыў свой лёс, адсюль і вусціш на яго твары. Гэта, вядома ж, добра стасавалася з версіяй паліцыі, маўляў, палкоўнік бачыў, як жонка збіраецца нанесці яму смяротны ўдар. Тое, што ўдар нанеслі ззаду, магло тлумачыцца спробай ахвяры ўхіліцца. Сама місіс Барклі нічога не магла расказаць, бо ўсё яшчэ не апамяталася ад шоку. Паліцыя паведаміла мне, што міс Морысан, якая, як вы памятаеце, прабавіла вечар з місіс Барклі, сказала, што не бачыла нічога, што магло б выклікаць у яе таварышкі кепскі настрой адразу па вяртанні дадому.

Сабраўшы гэтыя факты, Ўотсан, я выкурыў колькі люлек, спрабуючы аддзяліць сапраўды важнае ад таго, што трапіла ў абойму выпадкова. Без сумневу, найбольш падазроным было знікненне ключа ад дзвярэй. І самы старанны агляд гасцёўні не даў ніякага выніку. Значыць, нехта знёс ключ з сабою. Але палкоўнік і яго жонка былі ні пры чым. Гэта абсалютна ясна. Значыць, у пакой уваходзіў нехта яшчэ. І гэты нехта мог прыйсці толькі праз акно. Мне здалося, што руплівы агляд гасцёўні і траўніка можа выявіць нейкія сляды гэтага загадкавага суб’екта. Вы ведаеце мае метады, Ўотсан. У гэтым расследаванні я ўжыў іх усе і ў выніку знайшоў след, але зусім не такі, які чакаў пабачыць. У пакоі быў чалавек, ён перасек траўнік з боку дарогі. Я адшукаў пяць вельмі выразных адбіткаў падэшваў: адзін на дарозе, там, дзе чалавек пералез нізкую агароджу, два – на траўніку і два ледзь бачныя – на фарбаваных масніцах каля акна, дзе ён увайшоў. Цераз траўнік ён відавочна бег: яго мыскі адбіліся значна глыбей за абцасы. Але здзівіў мяне не чалавек. У яго быў спадарожнік.

– Спадарожнік?

Холмс выцягнуў з кішэні сурвэтку і акуратна распрастаў яе на калене.

– Што вы пра гэта скажаце? – спытаўся ён.

Папера была пакрытая слядамі нейкага невялікага звярка. Лапка мела пяць выразных падушачак і пакінула адмеціны даўгіх кіпцюроў, а ўвесь адбітак быў велічынёй з дэсертную лыжачку.

– Гэта сабака, – сказаў я.

– А вы калі-небудзь чулі, каб сабакі лазілі па шторах? Я пабачыў яго сляды нават там.

– Можа, малпачка?

– Але сляды не малпіныя.

– Тады хто гэта?

– Не сабака і не малпа, гэтая жывёла мне невядомая. Я спрабаваў вылічыць яе памеры. Вось чатыры сляды, дзе яна стаяла нерухома. Бачыце, у ёй не менш як пятнаццаць цаляў ад задніх да пярэдніх лапак. Дададзім шыю, хвост і галаву – і вось вам звер не менш як на два футы даўжынёй, а з хвастом яшчэ болей. Але цяпер зірніце на іншыя разлікі. Жывёла рухалася, і я маю даўжыню яе кроку. Гэта не больш за тры цалі. Вы бачыце, у звярка вельмі даўгое цела з кароткімі лапкамі. З яго боку было не надта тактоўным не пакінуць па сабе крыху поўсці… Але ўвогуле ён такі, як я апісаў, ён можа лазіць па фіранках і ён драпежны.

– Драпежны? Як вы даведаліся?

– Бо ён палез на штору. На акне вісела клетка з канарэйкай, і звер відавочна хацеў дабрацца да птушкі.

– Дык што гэта быў за звер?

– Ах, развязанне гэтай загадкі амаль раскрыла б справу. Увогуле гэта нейкая жывёла з сямейства гарнастаевых – толькі большая за любых, якіх я дасюль бачыў.

– Але як гэта звязана са злачынствам?

– Таксама пакуль што загадка. Але зразумейце, гэта ўжо шмат нам дае. Мы ведаем, што нейкі чалавек назіраў з дарогі за сваркай паміж Барклі – шторы былі не паднятыя, у пакоі было светла. Мы ведаем таксама, што ён прабег паўз траўнік, увайшоў у пакой у кампаніі дзіўнай жывёлы і або ўдарыў палкоўніка, або, што больш імаверна, палкоўнік знепрытомнеў ад жаху, пабачыўшы гэтага чалавека, і ўдарыўся галавой аб край каміннай рашоткі. І, нарэшце, мы маем цікавы факт: няпрошаны госць знёс ключ ад пакоя.

– Вашыя адкрыцці робяць справу яшчэ больш заблытанай, – сказаў я.

– Менавіта. Яны, без сумневаў, паказваюць, што адбылося нешта сур’ёзнейшае, чым здавалася спачатку. Я яшчэ раз усё добра абдумаў і прыйшоў да высновы, што трэба паглядзець на справу з іншага гледзішча. Але вы, мусіць, хочаце спаць, можа, я скончу аповед заўтра, калі мы выправімся ў Олдэршат?

– Дзякуй, але вы зайшлі надта далёка, каб спыніцца.

– Абсалютна відавочна, што калі місіс Барклі выходзіла з дому а палове на сёмую, яна зусім не злавалася на мужа. Яна, як я, здаецца, згадваў, ніколі не дэманстравала глыбокіх пачуццяў, але фурман чуў, як яна прыязна перамаўлялася з палкоўнікам. Зноў жа, абсалютна ясна, што, вярнуўшыся дадому, яна пайшла ў той пакой толькі каб размінуцца з мужам, папрасіла гарбаты – так робіць жанчына, якой трэба супакоіцца, – і нарэшце, калі муж зайшоў да яе, пачала яго ў чымсьці абвінавачваць. Значыць, нешта здарылася паміж паловай на восьмую і дзевяццю гадзінамі, што абсалютна змяніла яе пачуцці. Але міс Морысан была з ёю ўсе гэтыя паўтары гадзіны. Так што абсалютна ясна: нягледзячы на яе словы, нешта яна ўсё ж ведае.

Спярша я падумаў, што, магчыма, была нейкая інтрыжка паміж гэтай маладой лэдзі і палкоўнікам, у якой апошні прызнаўся жонцы. Гэта магло патлумачыць і вяртанне ў гневе, і заявы паненкі, што нічога не адбылося. Спалучалася яно і са словамі, якія потым падслухалі служкі. Але там згадваўся Давід, і прывязанасць палкоўніка да жонкі таксама сведчыць супраць гэтай версіі, не кажучы ўжо пра трагічнае ўмяшанне трэцяга чалавека, магчыма, абсалютна не звязанае з тым, што адбывалася дагэтуль. У выніку напружаных роздумаў я мусіў адпрэчыць версію раману паміж палкоўнікам і міс Морысан, хоць яшчэ больш пераканаўся ў тым, што маладая лэдзі можа ведаць прычыну нянавісці місіс Барклі да ўласнага мужа. Таму, само сабою, я зайшоў да міс М., патлумачыў ёй, што абсалютна дакладна ведаю пра яе абазнанасць у справе, і пераканаў, што яе сяброўка місіс Барклі можа аказацца на лаве падсудных пад пагрозай пакарання смерцю, калі справа не праясніцца.

Міс Морысан – бязважкая, як эфір, істота з сарамлівымі вачыма і светлымі валасамі, але, па маіх назіраннях, зусім не абдзеленая праніклівасцю і цвярозым розумам. Выслухаўшы, яна задумалася, а потым павярнула да мяне азораны рашучасцю тварык. Тыраду, якую яна мне выдала, я для вашай зручнасці працытую ў скарочаным выглядзе:

– Я дала слова сяброўцы, што не раскажу пра гэта ніводнай жывой душы, а слова ёсць слова, – сказала яна. – Але раз я магу дапамагчы зняць з яе ўсе гэтыя жахлівыя абвінавачанні ў час, калі вусны гаротнай скавала пячатка хваробы, то, думаю, слова можна парушыць. Я раскажу вам усю праўду пра тое, што адбылося ў панядзелак вечарам.

Мы вярталіся з царквы на Ўот-стрыт прыкладна ў восем пятнаццаць. Нашая дарога пралягала па Хадсанстрыт – ціхай, хоць гэта і праезд. На ёй гарыць толькі адзін ліхтар, над левым ходнікам, і калі мы выйшлі на яго святло, я пабачыла мужчыну з жахліва крывою спінай, які ішоў нам насустрач з нейкай скрынкай за плячыма. Гэта быў наўсуцэль скалечаны чалавек – яго галава вісела ніжэй за плечы, а калені былі выкручаныя. Калі мы праміналі яго, ён ускінуў галаву і паглядзеў на нас, ліхтар асвятліў яго твар. Раптам ён спыніўся і ўскрыкнуў голасам, ад якога ў мяне пайшлі дрыжыкі: «Божа, гэта ж Нэнсі!»

Місіс Барклі пабялела як смерць і ўпала б, калі б страшнае стварэнне не падхапіла яе. Я збіралася паклікаць паліцыю, але місіс Барклі, да майго здзіўлення, вельмі прыязна загаварыла з незнаёмцам.

– Я трыццаць гадоў лічыла цябе мёртвым, Генры, – сказала яна з трымценнем у голасе.

– Дык я і быў, – адказаў ён, і ягоны тон ледзяніў жылы. На яго цёмным, страшным твары злавесна міргалі вочы, цяпер я бачу іх у кашмарах. Яго валасы і бакенбарды былі пабітыя сівізною, а твар скукожаны і зморшчаны, нібы высахлы яблык.

– Калі ласка, абганіце нас, – сказала мне місіс Барклі, – я хачу абмяняцца парай словаў з гэтым чалавекам. Вам няма чаго баяцца.

Яна спрабавала выглядаць упэўнена, але твар яе ўсё яшчэ быў белы, як у нябожчыцы, і яна ледзьве магла гаварыць – так у яе трэсліся вусны.

Я зрабіла так, як яна папрасіла, і яны размаўлялі некалькі хвілінаў. Потым місіс Барклі падышла да мяне, вочы яе палалі, а гаротны калека стаяў пад ліхтаром, размахваючы ў паветры кулакамі, нібы яго калаціла ад ятры. Місіс Барклі не прамовіла ні слова да майго парога. І толькі тады яна ўзяла мяне за руку і ўзмалілася, каб я маўчала пра тое, што адбылося.

– Гэта мой стары знаёмы, які вярнуўся з таго свету, – сказала яна.

Калі я паабяцала ёй, што буду нямая як рыба, яна пацалавала мяне, і з таго часу мы не бачыліся. Ну вось, гэта ўся гісторыя, і калі я і ўтаіла яе ад паліцыі, то толькі таму, што не ўсведамляла, у якой небяспецы мая дарагая сяброўка. Цяпер я разумею, што толькі праўда ёй дапаможа.

Вось што расказала мне маладая лэдзі, Ўотсан, і гэта, як вы разумееце, было промнем святла сярод цёмнай ночы. Усе разрозненыя кавалачкі галаваломкі пачалі станавіцца на месцы, і ў мяне з’явілася цьмянае прадчуванне, што я вось-вось ухаплю чараду падзеяў. Наступным маім крокам, зразумела, было знайсці чалавека, які зрабіў на місіс Барклі такое неверагоднае ўражанне. Калі ён яшчэ заставаўся ў Олдэршаце, гэта мусіла быць нескладаным. Цывільных тут можна пералічыць па пальцах, а скурчаны чалавек, безумоўна, прыцягваў увагу. Я прабавіў дзень у пошуках, і вечарам – гэтым самым вечарам, Ўотсан, – натрапіў на яго след. Яго завуць Генры Вуд, ён здымае жытло на той самай вуліцы, дзе яго сустрэлі дамы. Прыехаў усяго пяць дзён таму.

У абліччы рэгістрацыйнага агента я слаўна папляткарыў з яго гаспадыняй. Ён фокуснік і цыркач, вечарамі абыходзіць вайсковыя піўнушкі, даючы ў кожнай кароткае прадстаўленне. У скрынцы ён носіць з сабой нейкую жывёлу, у гаспадыні яна выклікае сапраўдны жах, гэткага звера яна ў жыцці не бачыла. Як мяркуе жанчына, жывёліна паказвае нейкія штукі. Вось і ўсё, што сказала мне гаспадыня, хіба яшчэ дадала, маўляў, дзіўна, што чалавек з такім выкручаным целам усё яшчэ ходзіць па белым свеце, а часам ад яго чуваць дзіўныя гукі, напрыклад, апошнія дзве ночы ён стагнаў і ўсхліпваў у сваім пакоі. Усё было добра, пакуль ён даваў грошы, але ўчора ён расплаціўся, як ёй здалося, фальшывай манетай. Яна паказала яе мне, Ўотсан: гэта была індыйская рупія.

Так што, дарагі дружа, цяпер вы ведаеце ўсё, у тым ліку тое, чаму мне патрэбная вашая дапамога. Не выклікае сумневу, што, развітаўшыся з дамамі, гэты чалавек здалёк прасачыў за імі, пабачыў, як сварацца муж і жонка, уварваўся праз акно, а стварэнне, якое ён нёс з сабой у скрынцы, выскачыла вонкі. Гэта ўсё ясна. Але ён – адзіны чалавек на зямлі, які можа расказаць, што далей адбывалася ў тым пакоі.

– І вы збіраецеся спытацца ў яго?

– Вядома ж, але толькі ў прысутнасці сведкі.

– І сведкам буду я?

– Калі вам няцяжка. Калі Вуд праясніць нам справу – будзе проста шыкоўна. Калі ж адмовіцца, нам не застанецца нічога іншага, як звярнуцца ў паліцыю па ордар.

– Але адкуль вы ведаеце, што ён будзе на месцы, калі мы прыедзем?

– Вы ж не думаеце, што я нічога не зрабіў? Адзін з маіх падшыванцаў з Бэйкер-стрыт вартуе яго, куды б ён ні пайшоў. Мы знойдзем хлопчыка на Хадсан-стрыт заўтра, Ўотсан… А я, здаецца, і сам здзейсню злачынства, калі пратрымаю вас на нагах яшчэ крышачку.

Апоўдні мы апынуліся ў гарадку, дзе адбылося забойства, і мой таварыш неадкладна павёў мяне на Хадсанстрыт. Нягледзячы на здольнасць Холмса стрымліваць эмоцыі, я бачыў, як цяжка яму ўтаймаваць узбуджэнне, самога ж мяне білі дрыжыкі напаўспартовага, напаўінтэлектуальнага запалу, які непазбежна ахопліваў мяне, калі я дапамагаў Холмсу ў расследаваннях.

– Вось гэтая вуліца, – сказаў Холмс, калі мы збочылі ў кароткі праезд, аточаны двухпавярховымі цаглянымі будынкамі. – А вось і Сімпсан з рапартам.

– Ён на месцы, містэр Холмс! – закрычаў беспрытульны хлопчык, падбягаючы да нас.

– Дзякуй, Сімпсан! – сказаў Холмс, гладзячы яго па галаве. – Хадзем, Ўотсан. Вось патрэбны нам дом.

Ён перадаў сваю візітоўку з паведамленнем, што мы прыйшлі па важнай справе, і праз хвіліну мы ўбачылі чалавека, якога шукалі. Нягледзячы на цёплае надвор’е, ён курчыўся каля каміна, а маленькі пакой быў распалены, як грубка. Чалавек скруціўся і сціснуўся на крэсле ў паставе, якая дэманстравала найвышэйшую ступень фізічнага выродства. Але твар яго, цяпер пацямнелы і патрапаны, мусіў быць калісьці надзвычай прыгожым. Калека з падазрэннем паглядзеў на нас памутнелымі ад разліцця жоўці вачыма і, не кажучы ні слова і не ўздымаючыся, махнуў рукою на два крэслы.

– Містэр Генры Вуд, толькі што з Індыі, я мяркую? – прыязна сказаў Холмс. – Я прыйшоў да вас у сувязі з невялічкім інцыдэнтам, у выніку якога памёр палкоўнік Барклі.

– І пры чым тут я?

– Гэты момант мне і хацелася б праясніць. Бо я маю падставы меркаваць, што іначай вашую даўнюю сяброўку місіс Барклі будуць судзіць за забойства.

Нашага суразмоўцу перасмыкнула.

– Я не ведаю, хто вы, – закрычаў ён, – і адкуль вам вядома тое, што вам вядома, але пакляніцеся мне, што вы толькі што сказалі праўду!

– Ну, паліцыя чакае, пакуль дама апрытомнее, каб арыштаваць яе.

– Божа! А вы самі з паліцыі?

– Не.

– Тады які ваш клопат?

– Правасуддзе. Яно мусіць быць клопатам любога чалавека.

– Даю вам слова, яна невінаватая!

– Значыць, вінаватыя вы.

– Гэта не так.

– Тады хто забіў палкоўніка Барклі?

– Божая воля забіла яго! Але вось што скажу: нават калі б я ўласнаручна выбіў яму мазгі, чаго прагнуў усёй душою, гэта было б адно справядлівай адплатай! І калі б яго ўласнае нячыстае сумленне не даканала яго раней, хутчэй за ўсё яго кроў была б на маіх руках. Вы хочаце, каб я ўсё расказаў вам? Што ж, не бачу прычынаў маўчаць, бо мне няма чаго саромецца.

Вось як усё было, сэр. Вы бачыце перад сабой гарбатага вярблюда, рэбры якога тырчаць ва ўсе бакі, але былі часы, калі капрал Генры Вуд быў найпрыгажэйшым хлопцам сто сямнаццатага пяхотнага палка. Мы стаялі ў Індыі, а менавіта ў вайсковым лагеры пад Бхурці*. Нябожчык Барклі быў сяржантам у маёй роце, а красой палка і наймілейшай дзяўчынай, якая калі-кольвек прыходзіла ў гэты свет, была Нэнсі Дэвой, дачка штаб-сяржанта. Два чалавекі кахалі яе, а яна кахала толькі аднаго, і вы маеце права з недаверам глядзець на гэтае кубла крывых касцей перад вамі, якое сцвярджае, што яна кахала мяне за прыгажосць.

І хоць сэрца Нэнсі належала мне, яе бацька настойваў, каб яна выйшла за Барклі. Я быў легкаважны малец з ветрам у галаве, а яна – адукаваная дзяўчына на выданні, вартая не менш як афіцэра. Але Нэнсі кахала мяне без памяці і, відаць, усё ж мусіла зрабіцца маёй, як раптам паўсталі сіпаі, і, здавалася, усе чэрці пекла карагодам закружылі па Пенджабе.

Наш лагер у Бхурці трапіў у аблогу – пяхотны полк з паловай артылерыйскай батарэі, купкай сікхаў* і кучай цывільных і жанчын. Нас атачыла дзесяць тысяч паўстанцаў, якія раіліся вакол нашага лагера, як тэр’еры вакол клеткі з пацукамі. На другі тыдзень аблогі скончылася вада, і было пытаннем жыцця і смерці звязацца з калонай генерала Ніла*, якая дыслакавалася паблізу. Гэта быў наш адзіны шанец, бо мы не змаглі б выйсці з абкружэння з усімі жанчынамі і дзецьмі, таму я выклікаўся папярэдзіць генерала Ніла пра нашае становішча. Маю кандыдатуру ўхвалілі, і я атрымаў указанні ад сяржанта Барклі, які ведаў тэрыторыю лепш за ўсіх астатніх. Барклі намаляваў маршрут, па якім я мог прабрацца праз пазіцыі паўстанцаў. А дзясятай вечара таго ж дня я выправіўся на заданне. Трэба было ўратаваць тысячы жыццяў, але я думаў толькі пра адно, калі пералазіў тае ночы праз умацаванні.

Мая дарога пралягала па сухім рэчышчы. Яно мусіла схаваць мяне ад паўстанцкай варты. Але за павароткай я трапіў у рукі шасці сіпаяў, якія сядзелі ў засадзе, пільнуючы мяне. У тую ж хвілю мяне аглушылі і звязалі па руках і нагах. Сапраўдны ж удар пацэліў не ў маю галаву, а ў маё сэрца, бо калі я апрытомнеў і прыслухаўся да таго, што мог з іх размовы разабраць, то зразумеў, што мой таварыш – чалавек, які праклаў мой маршрут, – здрадзіў мяне з дапамогай лёкая-туземца, выправіўшы проста ў рукі ворага.

Зрэшты, што тут расказваць. Цяпер вы ведаеце, на што быў здольны Джэймс Барклі. Генерал Ніл вызваліў Бхурці на наступны дзень, але паўстанцы забралі мяне з сабою ў свой схоў, і прайшло шмат гадоў, перш чым я зноў змог пабачыць твар еўрапейца. Мяне катавалі; я спрабаваў уцячы, мяне схапілі і катавалі зноў. Вы самі бачыце, у што яны мяне ператварылі. Частка паўстанцаў адступіла ў Непал, узяўшы мяне з сабою, у выніку я апынуўся ў гарах над Дарджылінгам. Горны народ, які мы там спаткалі, перабіў тых, хто трымаў мяне ў палоне, і я зрабіўся іх рабом, пакуль мне не ўдалося ўцячы. Але пайшоў я не на поўдзень, а на поўнач, апынуўшыся ў афганцаў. Я прабадзяўся там шмат гадоў, але нарэшце вярнуўся ў Пенджаб, дзе жыў пераважна з туземцамі, зарабляючы на жыццё штукамі, якім навучыўся. Які сэнс быў мне, няшчаснаму калеку, вяртацца ў Англію ці аб’яўляцца перад старымі таварышамі? Нават мая прага помсты не магла змусіць мяне да гэтага. Лепш бы Нэнсі і мае баявыя таварышы думалі, што Генры Вуд памёр з прамою спінаю, чым бачылі мяне жывым, але з кійком у руках, скурчанага, як шымпанзэ. Яны былі перакананыя, што я загінуў, і я не хацеў іх расчароўваць. Я чуў, што Барклі ажаніўся з Нэнсі і зрабіў імклівую кар’еру, але нават гэта не змусіла мяне гаварыць.

На старасці, аднак, усіх нас цягне на радзіму. Я гадамі марыў зноў пабачыць зялёныя палі і жывыя парканы Англіі. Нарэшце я вырашыў зірнуць на іх перад смерцю. Я накапіў грошай на падарожжа і ў выніку трапіў сюды, у ваенны гарнізон, бо ведаю густы жаўнераў і як іх насмяшыць, а значыць, магу пракарміцца.

– Тое, што вы расказалі, надзвычай цікава, – сказаў Шэрлак Холмс. – Я ўжо чуў пра вашую сустрэчу з місіс Барклі і пра тое, як вы пазналі адно аднаго. Потым, як я разумею, вы пайшлі за ёю і праз акно пабачылі сварку паміж ёй і яе мужам: місіс Барклі, без сумневу, кінула яму ў твар абвінавачанні ў тым, што ён зрабіў з вамі. Вашыя пачуцці ўзялі верх, вы перасеклі траўнік і ўварваліся ў дом.

– Так і было, сэр. Барклі глянуў на мяне нечалавечым позіркам, а потым упаў галавою на камінную рашотку. Але ён быў мёртвы яшчэ да падзення. Я прачытаў смерць на яго твары гэтак жа ясна, як чытаю гэты надпіс над камінам. Само маё з’яўленне было куляй у яго чорнае сэрца.

– А потым?

– Потым Нэнсі страціла прытомнасць, я ўзяў з яе рукі ключ, каб адчыніць дзверы і паклікаць на дапамогу. Я быў кінуўся рабіць гэта, але потым зразумеў, што лепш даваць лататы, бо ўсё будзе сведчыць супраць мяне, і калі мяне схопяць, мая таямніца раскрыецца. У спешцы я сунуў ключ у кішэню, а пакуль лавіў Тэдзі, які ўскараскаўся па шторы, упусціў свой кій. Я пасадзіў Тэдзі ў скрынку, з якой той выслізнуў, і ўцёк так хутка, як толькі мог.

– Хто такі Тэдзі? – спытаўся Холмс.

Мужчына нахіліўся і адкрыў дзіўнага выгляду клетку ў куце пакоя. У тое ж імгненне адтуль выслізнула чырвона-бурае стварэнне, гнуткае і танклявае, на тоўстых ножках, з доўгім тонкім носам і парай найсімпатычнейшых чырвоных вочак, якія я толькі бачыў на звярынай пысцы.

– Гэта ж мангуст! – усклікнуў я.

– Так, адны называюць яго мангустам, іншыя – фараонавай мышшу, – сказаў калека. – Я заву яго лаўцом змеяў. Тэдзі выдатна палюе на кобраў. Я прывёз з сабою адну з вырванымі зубамі, і Тэдзі штовечар ловіць яе на пацеху публіцы ў піўнушцы. Яшчэ пытанні, сэр?

– Мы можам звярнуцца да вас, калі нешта будзе пагражаць місіс Барклі?

– У гэтым выпадку я, канечне, выйду з ценю.

– А калі не, то няма сэнсу ўздымаць скандал вакол смерці чалавека, хай ён і здзейсніў такі пачварны ўчынак. Вы, прынамсі, атрымалі сваё, дазнаўшыся, што трыццаць гадоў жыцця былі для палкоўніка Барклі пакутлівай дарогай да бясслаўнага скону. А, я бачу на вуліцы маёра Мэрфі! Да пабачэння, Вуд. Хачу даведацца, ці ёсць якія навіны.

Мы акурат паспелі перахапіць маёра на рагу вуліцы.

– А, Холмс, – сказаў ён. – Спадзяюся, вы чулі, што ўвесь вэрхал закончыўся пшыкам?

– У сэнсе?

– Справу толькі што закрылі. Медычны агляд вызначыў прычыну смерці – апаплексічны ўдар. Як бачыце, у выніку справа аказалася вельмі лёгкай.

– Ага, ніякіх падводных камянёў, – сказаў Холмс з усмешкай. – Хадзем, Ўотсан, я думаю, у Олдэршаце мы больш не патрэбныя.

– Адно засталося няясным, – сказаў я, калі мы вярталіся на станцыю. – Калі мужа звалі Джэймс, а іншага мужчыну – Генры, да чаго былі гэтыя размовы пра Давіда?

– Адно гэтае слова, дарагі Ўотсан, дало б мне ключ да разгадкі, калі б я сапраўды быў такім геніем думкі, якім вы мяне выстаўляеце. Гэта, вядома ж, быў папрок.

– Папрок?

– Так. Як вам вядома, біблійны Давід часам збочваў з праведнай дарогі, а аднойчы нават у тым жа кірунку, што і сяржант Джэймс Барклі. Вы ж памятаеце той эпізод з Урыяй і Вірсавіяй? Я невялікі знаўца Старога Запавету, але вы знойдзеце гэтую гісторыю ці то ў Першай, ці то ў Другой кнізе Царстваў*.

Перабіраючы паасобныя ўрыўкі нататак, у якіх я пастараўся выявіць адметныя разумовыя якасці майго сябра Шэрлака Холмса, я сутыкнуўся з праблемай, спрабуючы падабраць адзін прыклад, які б ахарактарызаваў яго напоўніцу. Бо ў выпадках, калі Холмс праяўляў сваё майстэрства аналітычных развагаў і дэманстраваў неверагодныя вынікі адмысловых метадаў расследавання, факты былі настолькі дробныя або настолькі відавочныя, што я, мяркую, проста не маю права выносіць іх на публіку. З іншага боку, часта здаралася і так, што ён цалкам паглыбляўся ў чарговае расследаванне, дзе факты былі выразныя і яскравыя, але ягоная роля ў высвятленні прычын здарэння была зусім не такой значнай, як хацелася б ягонаму біёграфу, то бок мне. Невялікае здарэнне, апісанае мной пад назвай «Эцюд у пунсовым», і яшчэ адно, звязанае са знікненнем «Глорыі Скот», могуць паслужыць прыкладам Сцылы і Харыбды, што пагражаюць кожнаму гісторыку. Магчыма, у справе, што я апішу зараз, удзел майго сябра недастаткова ўражвае, і ўсё ж ланцуг падзеяў настолькі выразны, што абмінуць яе ў гэтых нататках проста не выпадае.

Я не ўпэўнены, у які дакладна дзень гэта адбылося, бо некаторыя нататкі пра тую справу згубіліся. Гэта мусіў быць прыкладна канец першага году, калі мы з Холмсам разам арандавалі пакоі на Бэйкер-стрыт. Было шалёнае кастрычніцкае надвор’е, і мы абодва ўвесь дзень сядзелі дома, бо я, маючы слабае здароўе, баяўся пранізлівага восеньскага ветру, Холмс жа заглыбіўся ў свае складаныя хімічныя доследы – калі ўжо ён за іх браўся, то браўся ўсур’ёз. Аднак бліжэй да вечара разбітая прабірка вярнула яго эксперымент на першапачатковую стадыю, і ён, нахмурыўшыся, ускочыў з крэсла і нецярпліва ўскрыкнуў:

– Уся сённяшняя праца змарнаваная, Ўотсан, – і падышоў да акна. – Ха! Вось і зоркі паказаліся, а вецер сціх. Ці не жадаеце трохі прагуляцца па Лондане?*

Трэба сказаць, мне надакучыла сядзець цэлы дзень у невялікай гасцёўні, і я з радасцю пагадзіўся. Тры гадзіны мы гулялі па горадзе, назіраючы за няспынным калейдаскопам жыцця, што віравала на Фліт-стрыт і Стрэндзе. Як заўсёды, я быў у поўным захапленні ад таго, як тонка Холмс умеў заўважаць самыя нязначныя дробязі і наколькі трапныя высновы рабіў. Калі мы вярнуліся на Бэйкер-стрыт, было ўжо дзесяць. А ля пад’езда стаяў экіпаж.

– Ого! Доктар. Агульнай практыкі, я мяркую, – сказаў Холмс. – Практыкуе не так даўно, але справы ў яго ідуць добра. Б'юся аб заклад, прыехаў да нас на кансультацыю. Цудоўна, што мы вярнуліся.

Я ўжо досыць добра вывучыў метады Холмса, каб паспяваць за ягонымі вывадамі, і адразу зразумеў, што гэтым разам ён іх зрабіў, зірнуўшы на стан медыцынскіх інструментаў у лазовай торбе пад ліхтаром у брогаме*. Святло ў нашым акне сведчыла, што госць прыехаў менавіта да нас. Не зусім разумеючы, што магло прывесці майго сабрата па прафесіі ў такі час, я рушыў за Холмсам у наш кабінет.

Як толькі мы ўвайшлі, з крэсла пры каміне ўстаў бледны чалавек з рудаватымі бакенбардамі і конусападобным тварам. З выгляду яму было трыццаць тры ці трыццаць чатыры гады, але змардаванасць і нездаровы колер твару казалі пра тое, што жыццё высмактала з яго ўсе сілы і заўчасна скрала маладосць. Ён паводзіўся нервова і нясмела – выглядала, што быў датклівы, – а тонкая белая рука, якой ён, устаючы, абапёрся на камінную паліцу, больш нагадвала руку мастака, чым хірурга. Апрануты ён быў стрымана і проста – чорны сурдут, цёмныя штаны і крыху ярчэйшы гальштук.

– Добры вечар, доктар, – бадзёра павітаўся Холмс. – Рады, што вам не давялося чакаць больш за пару хвілін.

– Вы, відаць, размаўлялі з фурманам?

– Не, я здагадаўся па свечцы на століку. Калі ласка, сядайце і раскажыце, чым я магу вам дапамагчы.

– Мяне завуць доктар Персі Трэвельян, – прадставіўся госць, – я жыву на Брук-стрыт, дом 403.

– Ці не вы аўтар той манаграфіі пра малавядомыя нервовыя хваробы? – спытаў я.

Бледныя шчокі госця адразу пачырванелі, калі ён пачуў, што мне вядомая ягоная кніга.

– Я так рэдка чую нейкія водгукі! Ужо нават падумаў, што ўсе пра яе забыліся, – сказаў ён. – Калі я спытаў у выдавецтве, як прадаецца наклад, яны толькі развялі рукамі. А вы, як я разумею, таксама медык?

– Ваенны хірург у адстаўцы.

– А мяне заўсёды цікавілі нервовыя захворванні. Я б толькі імі і займаўся, але, вядома, трэба пачынаць з чагосьці больш запатрабаванага. Аднак я прыехаў не таму, містэр Шэрлак Холмс, не буду траціць ваш час. Рэч у тым, што нядаўна ў маім доме на Брук-стрыт адбыліся вельмі дзіўныя падзеі, а сёння ўвечары дайшло да таго, што я больш не мог чакаць і адправіўся да вас прасіць парады і дапамогі.

Шэрлак Холмс сеў і запаліў люльку.

– Што ж, гатовы вам даць і першае, і другое, – адказаў ён. – Прашу вас, падрабязна раскажыце пра ўсё, што вас так занепакоіла.

– Некаторыя акалічнасці настолькі банальныя, – пачаў доктар Трэвельян, – што нават няёмка пра іх казаць. Але справа такая невытлумачальная, а апошнія падзеі так непрадказальна закруціліся, што я вымушаны расказаць усё як ёсць, а вы ўжо самі вырашыце, што важна, а што не.

Варта пачаць з пары словаў пра маю доктарскую кар’еру. Я скончыў Лонданскі ўніверсітэт, і не палічыце за самахвальства, але яшчэ за часамі майго студэнцтва прафесары былі ўпэўненыя, што я далёка пайду. Пасля ўніверсітэта я і надалей цалкам прысвячаў сябе навуковай працы, займаючы дробную пасаду ў шпіталі Каралеўскага каледжа, і мне пашчасціла – маімі даследаваннямі такой паталогіі, як каталепсія*, зацікавіліся, і я атрымаў прэмію Бруса Пінкертана і медаль за манаграфію пра нервовыя хваробы, якую якраз згадваў ваш сябар. Я не схлушу, калі скажу, што пасля таго ўсё прадракала мне выбітную кар’еру.

Але на дарозе да поспеху легла адна перашкода. Як вы самі разумееце, спецыяліст, які меціць высока, мусіць высока і пачынаць – хаця б з таго, каб зняць пакоі на адной са шматлікіх вуліц вакол Кавендыш-сквер, што вымагае значных выдаткаў на аплату рэнты і мэблю. Апрача таго, трэба паклапаціцца пра сродкі хаця б на некалькі гадоў і на прэзентабельны экіпаж. Усё гэта было мне не па кішэні, і адзінае, на што заставалася спадзявацца, – гэта паціху адкладаць грошы, і, можа, гадоў праз дзесяць я б змог сабе нешта такое дазволіць. Але аднаго цудоўнага дня шчаслівы выпадак адкрыў перада мной новыя перспектывы.

Аднойчы зранку да мяне завітаў джэнтльмен па імені Блэсінгтан, якога я бачыў упершыню. Без лішніх цырымоній ён адразу перайшоў да справы.

– Вы той самы Персі Трэвельян, які нядаўна атрымаў прэмію і якому ўсе прадракалі выбітную кар’еру? – спытаў ён.

Я кіўнуў.

– Давайце паразмаўляем шчыра, – працягваў ён, – бо гэта ў вашых жа інтарэсах. У вас ёсць талент, а значыць, вы можаце дасягнуць поспеху, але ці тактоўны вы чалавек?

Агаломшаны такім пытаннем, я не змог стрымаць усмешку.

– Хацелася б верыць, што так, – адказаў я.

– Дрэнныя звычкі? Алкаголем не злоўжываеце?

– Ды годзе вам, сэр! – абурыўся я.

– Добра, добра, не буду больш. Але я мусіў спытаць. Дык чаму тады, маючы такія здольнасці, вы не практыкуеце?

Я паціснуў плячыма.

– Ясна, ясна! – гукнуў ён і сам заклапочана адказаў. – Старое як свет. У галаве густа, а ў кішэнях пуста. А што вы скажаце, калі я прапаную вам месца на Брук-стрыт?

Я са здзіўленнем утаропіўся ў яго.

– Я раблю гэта дзеля сябе, не дзеля вас, – сказаў ён. – Буду з вамі абсалютна шчыры: калі вас задаволіць мая прапанова, я таксама буду задаволены. Разумееце, у мяне ёсць некалькі тысяч, якія я збіраюся куды-небудзь укласці, і я хачу іх укласці ў вас.

– У мяне? – аслупянеў я.

– Ну, ёсць і іншыя варыянты, але гэты, як на мяне, самы бяспечны з усіх.

– І што я мушу зрабіць?

– Зараз патлумачу. Я найму вам дом, абстаўлю, аплачу пакаёўку і вазьму на сябе ўсе выдаткі. Вам застанецца толькі сядзець у кабінеце і прымаць пацыентаў. Грошы на жыццё і ўсё неабходнае ў вас будуць. За гэта вы будзеце аддаваць мне тры чвэрці свайго заробку, апошняя чвэрць застанецца вам.

Скажу вам шчыра, містэр Холмс, прапанова гэтага Блэсінгтана падалася мне вельмі дзіўнай. Не буду стамляць вас аповедамі, як мы ўсё абгаворвалі і заключалі дамову. Урэшце, акурат на Дабравешчанне, я пераехаў у новы дом і пачаў практыкаваць – усё было так, як і абяцаў джэнтльмен. Сам жа ён пераехаў да мяне жыць на правах пастаяннага пацыента. Аказваецца, у яго было слабае сэрца, і ён мусіў знаходзіцца пад пастаянным наглядам доктара. З двух найлепшых пакояў на другім паверсе ён зрабіў сабе гасцёўню і спальню. Блэсінгтан аказаўся чалавекам з дзіўнымі звычкамі, ён цураўся кампаній і надзвычай рэдка выходзіў у свет. Лад жыцця ў яго быў пераменлівы, але ў адным ён быў сама стабільнасць. Штовечар, у адзін і той жа час, ён спускаўся да мяне ў прыёмны пакой, правяраў кнігу ўліку і пакідаў мне па дзве манеты – пяць і тры пенсы – за кожную заробленую гінею, а рэшту забіраў сабе ў сейф, які стаяў у ягоным пакоі.

Можаце быць пэўныя, ён ніколі не меў падставаў пашкадаваць пра свае інвестыцыі. Справы ад самага пачатку ішлі добра. Пара паспяховых выпадкаў, плюс рэпутацыя, якую я меў яшчэ са шпіталя, адразу ж прынеслі мне славу, і за апошнія гады я зрабіў яго багатым чалавекам.

Цяпер, містэр Холмс, вы ведаеце, хто я такі і што мяне звязвае з містэрам Блэсінгтанам. Засталося расказаць пра ўчорашні вечар і пра тое, што прывяло мяне сюды.

Пару тыдняў таму містэр Блэсінгтан спусціўся да мяне ў кабінет, як мне падалося, нечым вельмі ўстурбаваны. Ён казаў пра зладзейства, якое, па яго словах, было ўчыненае ў Ўэст-Эндзе, і, я памятаю, ён быў настолькі ўсхваляваны, што загадаў на ўсе вокны і дзверы неадкладна паставіць мацнейшыя засаўкі і завалы. Цэлы тыдзень трывожнасць не праходзіла, ён увесь час вызіраў у акно і не наважваўся выйсці з дому нават на кароткі шпацыр, які звычайна рабіў перад абедам. Містэр Блэсінгтан паводзіўся так, быццам да смерці баяўся чагосьці або кагосьці, але калі я спытаўся ў яго, ён так абурыўся, што я вырашыў больш не закранаць гэтую тэму. З часам ягоны страх аціх, і ён вярнуўся да свайго распарадку, але потым ад раптоўнай навіны зусім заняпаў духам, і дасёння стан ягоны не змяніўся.

А адбылося вось што. Два дні таму я атрымаў ліст, які зараз вам зачытаю. Ні адрасу, ні даты на ім не пазначана:

Я быў даўно і вельмі блізка знаёмы з містэрам Шэрлакам Холмсам, але ў маёй прысутнасці ён ніколі не казаў пра крэўных і хіба пару разоў згадваў сваё юнацтва. Такая выбарачная скрытнасць рабіла Холмса бесчалавечным у маіх вачах, і часам я думаў пра яго як пра ўнікальную істоту, мозг без сэрца, чалавека, у якім брак спагады да людзей кампенсаваўся выбітным розумам. Ён цураўся жанчын і неахвотна заводзіў сяброў, што было вельмі ўласціва такому няпалкаму чалавеку, як ён – але найбольш ягоная безэмацыйнасць праяўлялася ў абсалютным нежаданні расказваць пра сям’ю. Я ўжо пачаў думаць, што ён сірата і не мае ніводнай роднай душы, як аднойчы, на маё вялікае здзіўленне, ён загаварыў пра брата.

Гэта здарылася аднойчы ўлетку пасля вечаровай гарбаты. Размова, падчас якой мы пераскоквалі з прадмету на прадмет, ад гольф-клубаў да змены нахілу экліптыкі, нарэшце стачылася да спадчынных схільнасцяў. Мы спрачаліся, у якой ступені той ці іншы талент індывіда паходзіць ад продкаў, а наколькі ёсць вынікам навучання.

– Што да вас, – сказаў я, – з вашых аповедаў вынікае, што вашыя дар назіральніка і фенаменальная дэдукцыя – вынік сістэматычных практыкаванняў.

– У нейкай ступені так, – задумліва адказаў Холмс. – Мае продкі былі правінцыйнымі сквайрамі і вялі лад жыцця, больш-менш уласцівы іх класу. Тым не менш мой дар хутчэй спадчынны і, імаверна, паходзіць ад бабулі, сястры французскага мастака Вернэ*. Артыстызм, калі ён у крыві, можа прыняць самыя нечаканыя формы.

– Але адкуль вы ведаеце, што гэта спадчыннае?

– У майго брата Майкрафта ўсё гэта праявілася ў большай ступені, чым у мяне.

Гэтая навіна мяне агаломшыла. Калі ў Англіі быў яшчэ адзін чалавек з такімі выключнымі здольнасцямі, чаму ён не вядомы ні паліцыі, ні публіцы? Я спытаў пра гэта ў Холмса, намякаючы, што, магчыма, ён сціпла перабольшвае братавы здольнасці. Холмс засмяяўся ў адказ.

– Дарагі Ўотсан, – сказаў ён, – я не магу пагадзіцца з тымі, хто лічыць сціпласць цнотай. Чалавек, што мысліць лагічна, мусіць бачыць усё такім, якім яно ёсць, і недаацаніць свае здольнасці – такі ж грэх супраць ісціны, як перабольшыць таленты іншых. Таму калі я кажу, што назіральнасць Майкрафта пераўзыходзіць маю ў разы, будзьце пэўныя: гэта чысцюткая праўда.

– Ён маладзейшы за вас?

– На сем гадоў старэйшы.

– Як жа так выйшла, што ніхто пра яго не ведае?

– О, ён шырока вядомы ў вузкіх колах.

– Гэта ў якіх?

– Ну, напрыклад, у клубе «Дыяген».

Я ніколі не чуў пра такі клуб, і гэта было напісана на маім твары, бо Холмс выцягнуў гадзіннік.

– Клуб «Дыяген» – самы дзівацкі клуб у Лондане, а Майкрафт – адзін з самых галоўных яго дзівакоў. Ён бывае там штодня з без пятнаццаці пяць да дваццаці хвілінаў на восьмую. Цяпер шостая, таму, калі вы не супраць шпацыру ў гэты слаўны вечар, я з радасцю прадэманструю вам абодва дзівы.

Праз пяць хвілінаў мы ўжо кіраваліся да Рыджэнтсэркус.

– Вам цікава, – сказаў мой таварыш, – чаму Майкрафт не выкарыстоўвае свае здольнасці як дэтэктыў. Ён да гэтага не здатны.

– Але вы сказалі…

– Я сказаў, што ён пераўзыходзіць мяне ў назіральнасці і дэдукцыі. І калі б майстэрства дэтэктыва пачыналася і заканчвалася развагамі ў зручным фатэлі, мой брат быў бы найлепшым дэтэктывам, які калі-кольвек жыў на зямлі. Але ў яго няма амбіцый і ён надта лянівы. Ён і пальцам не паварушыць, каб праверыць уласныя высновы. Яму лягчэй, каб усе лічылі, што ён памыляецца, чым напружыцца і давесці сваю рацыю. Ужо колькі разоў я дзяліўся з ім сваімі загадкамі і кожнага разу атрымліваў тлумачэнне, якое выяўлялася правільным. Аднак ён абсалютна не здатны нешта зрабіць, каб давесці справу да суда.

– Значыць, гэта не яго прафесія?

– Ні ў якім разе. Тое, што дае мне хлеб, для яго – хобі дылетанта. Ён фенаменальны матэматык і рэвізуе бухгалтарскія кнігі ў адной дзяржаўнай установе. Майкрафт жыве на Пэл-Мэл*, штораніцы ходзіць на працу ва Ўайтхол* за пяць хвілінаў ад дому, а ўвечары вяртаецца назад. І так з году ў год. Ён гадамі не мяняе гэтага маршрута, зазіраючы адно ў «Дыяген», які месціцца насупраць яго кватэры.

– Гэтая назва мне нічога не кажа.

– Не сумняюся. У Лондане ёсць шмат людзей, якім – каму ад сарамлівасці, каму ад мізантропіі – не патрэбнае таварыства іншых. Але яны не супраць уладкавацца са свежай газетай у зручным фатэлі. Для іх камфорту і створаны клуб «Дыяген», ён аб’ядноўвае найбольш замкнёных і некампанейскіх лонданцаў. Чальцам клуба забаронена звяртаць увагу адзін на аднаго. Крый вас Божа вымавіць хоць слова дзесьці, апроч пакоя для гасцей: калі старшыням паступіць тры скаргі на парушальніка, таго тут жа выключаюць з клуба. Мой брат – адзін з заснавальнікаў, і, мне падаецца, такая атмасфера вельмі супакойвае.

Пакуль ён гаварыў, мы сягнулі вуліцы Пэл-Мэл, увайшоўшы на яе з боку парка Сэнт-Джэймс. Холмс спыніўся каля дзвярэй проста побач з Карлтан-хаўс і, нагадаўшы мне, што трэба маўчаць, зайшоў у хол. За шкляной перагародкай я краем вока згледзеў вялікую раскошную залу, дзе сядзела ўнушальная колькасць мужчын з газетамі, кожны ў сваім закутку. Холмс кіўнуў у бок невялікага кабінета з вокнамі на Пэл-Мэл і, пакінуўшы мяне на хвіліну, вярнуўся з джэнтльменам, які, несумненна, і быў яго братам.

Майкрафт Холмс быў вышэйшы і таўсцейшы за брата: цела зусім рыхлае, але твар, хоць і масіўны, меў тыя ж рэзкія рысы, якімі вылучаўся Шэрлак. Яго незвычайныя вадзяніста-шэрыя вочы запаміналіся адсутным, накіраваным углыб сябе позіркам, які я заўважаў у Шэрлака, толькі калі той выходзіў на пік сваіх здольнасцяў.

– Рады пазнаёміцца з вамі, сэр, – сказаў Майкрафт, падаючы мне шырокую тлустую далонь, падобную да ласта цюленя. – Я ўсюды чую пра Шэрлака з часу, калі вы сталі яго хранікёрам. Дарэчы, Шэрлак, я чакаў цябе на мінулым тыдні, каб параіцца наконт той справы ў Мэнархаўс. Я ўжо думаў, ты не даў рады.

– Чаму ж, я знайшоў адгадку, – сказаў мой сябар, пасміхаючыся.

– Гэта, безумоўна, быў Адамс?

– Так, Адамс.

– Я ведаў з самага пачатку.

Браты прыселі каля панарамнага акна ў эркеры.

– Найзручнейшае месца для таго, хто хоча вывучыць чалавецтва, – сказаў Майкрафт. – Глядзі, якія фактурныя тыпы! Напрыклад, гэтыя двое, што набліжаюцца да нас.

– Більярдны маркёр і яго таварыш?

– Менавіта. Што скажаш пра другога?

Два мінакі спыніліся насупраць акна. Кішэня паліто, выпацканая крэйдай, была адзінай прыкметай більярду, якую я здолеў згледзець на адным з іх. Другі быў дробны цёмнавалосы хлопец. Капялюш у яго з’ехаў на патыліцу, а да грудзей ён прыціскаў нейкія пакункі.

– Мяркую, былы салдат, – сказаў Шэрлак.

– І толькі нядаўна ў адстаўцы, – дадаў яго брат.

– Наколькі я бачу, служыў у Індыі.

– Унтэр-афіцэр.

– Думаю, артылерыя, – сказаў Шэрлак.

– І ўдавец.

– Але мае дзіця.

– Дзяцей, мой хлопча, дзяцей.

– Ды ну, – сказаў я смеючыся, – гэта ўжо перабор.

– Безумоўна, – адказаў Холмс, – няцяжка здагадацца, што чалавек з такім уладным тварам і такі загарэлы – вайсковец, прычым не просты салдат, і што ён толькі з Індыі.

– А пра тое, што ён нядаўна пакінуў службу, гавораць паходныя боты, якія пакуль не стапталіся, – зацеміў Майкрафт.

– Хада не кавалерыйская, але шлем насіў набакір – на адным баку шчака святлейшая. Сапёрам быць не дазваляе вага. Значыць, артылерыя.

– Ён носіць жалобу, а значыць, нядаўна страціў блізкага чалавека. Сам ходзіць па пакупкі – значыць, жонку. Ён купіў дзіцячыя рэчы, як вы бачыце. Бразготка паказвае на немаўля. Жонка, магчыма, памерла падчас родаў. А тое, што ён сціскае пад пахай кнігу з карцінкамі, кажа, што трэба падбаць пра яшчэ адно дзіця.

Я пачаў разумець, што меў на ўвазе мой сябар, калі казаў, што братавы здольнасці пераўзыходзяць нават ягоныя ўласныя. Шэрлак паглядзеў на мяне і ўсміхнуўся. Майкрафт узяў панюшку тытуню з чарапахавай табакеркі і змёў драбкі з лацкана пінжака вялікай насоўкай з чырвонага ядвабу.

– Дарэчы, Шэрлак, – сказаў ён, – маю нешта, што будзе табе вельмі па сэрцы – надзвычай небанальная справа, з якой да мяне звярнуліся. Мне было ляніва займацца ёю, я зрабіў усяго пару крокаў, але яна дала мне прыемную магчымасць напружыць звіліны. Калі табе цікава паслухаць падрабязней…

– Дарагі Майкрафт, мне вельмі цікава!

Брат Шэрлака накрэмзаў цыдулку на аркушыку з нататніка і, пазваніўшы, уручыў яе афіцыянту.

– Я запрасіў містэра Меласа зазірнуць да нас, – сказаў Майкрафт. – Ён наймае пакоі паверхам вышэй. Мы крыху знаёмыя, таму ён прыйшоў да мяне са сваёй праблемай. Містэр Мелас – грэк па паходжанні, наколькі я разумею, і выбітны лінгвіст. Зарабляе часткова перакладамі ў судзе, часткова – як гід для заможных гасцей з Усходу, якія спыняюцца ў гатэлях на Нартумберлэндавеню. Думаю, будзе лепей, калі ён сам раскажа сваю гісторыю.

Праз некалькі хвілінаў да нас далучыўся невысокі таўставаты джэнтльмен, чые аліўкавая скура і чорныя, як смала, валасы, казалі пра паўднёвае паходжанне, хоць размаўляў ён як адукаваны англічанін. Ён энергічна паціснуў руку Шэрлаку Холмсу, і вочы яго заблішчэлі, калі ён пачуў, што яго выслухае спецыяліст.

– Падазраю, паліцыя не ўспрымае мяне ўсур’ёз, – крыху пакрыўджана сказаў ён. – Яны ніколі не чулі пра нешта такое, таму мяркуюць, што гэта немагчыма ў прынцыпе. Але я ведаю сябе і не супакоюся, пакуль не дазнаюся, што сталася з тым бедаком, якому заляпілі твар пластырам.

– Уважліва слухаю, – сказаў Холмс.

– Сёння вечар серады, – сказаў містэр Мелас. – Значыць, гэта здарылася вечарам у панядзелак, усяго два дні таму. Я перакладчык, мой сусед, мабыць, сказаў вам пра гэта. Я перакладаю з усіх моваў – ці амаль з усіх, але паколькі грэк па нараджэнні і маю грэцкае імя, больш за ўсё працую з грэцкай мовай. Шмат гадоў я быў галоўным грэцкім перакладчыкам у Лондане, маё імя добра ведаюць у гатэлях.

Здараецца, хоць і нячаста, што мяне выклікаюць на працу ў нязвыклы час, да падарожных, у якіх нешта здарылася, або для позніх кліентаў, што патрабуюць маёй дапамогі. Таму я не вельмі здзівіўся, калі ў панядзелак познім вечарам містэр Латымер, модна апрануты малады чалавек, прыйшоў да мяне дадому і папрасіў спусціцца з ім да кэба, які чакаў унізе. Маўляў, да яго ў госці прыехаў па справах сябар з Грэцыі, размаўляе толькі па-грэцку, таму вельмі патрэбны перакладчык. Ён даў мне зразумець, што яго дом няблізка, недзе ў Кенсінгтане, і ён, здаецца, моцна спяшаўся, бо проста запхаў мяне ў кэб, як толькі мы апынуліся на вуліцы.

Я сказаў «у кэб», але неўзабаве зрабілася ясна, што мы хутчэй у карэце. Экіпаж быў значна прасторнейшы за гэтыя лонданскія непаразуменні на чатырох колах. Унутранае ўбранне было хоць і пацяганае, але даволі багатае. Містэр Латымер сеў насупраць мяне, і мы рушылі па Чарынг-Крос, а потым па Шэфтсберы-авэню. Калі мы выехалі на Оксфард-стрыт, я пачаў быў казаць, што гэта крыху кружная дарога на Кенсінгтан, але Латымер спыніў мяне нечакана агрэсіўнымі паводзінамі.

Спачатку ён выцягнуў з кішэні нейкую жахлівага выгляду дубінку і пачаў круціць у руках, нібы правяраючы яе вагу і моц. Потым моўчкі паклаў яе на сядзенне поруч з сабою. Пасля гэтага падняў акенцы з двух бакоў, і я ў здзіўленні пабачыў, што яны абцягнутыя паперай, так што я нічога не магу скрозь іх разгледзець.

– Мне прыкра затуляць вам агляд, містэр Мелас, – сказаў ён. – Але так атрымалася, што я не збіраюся пасвячаць вас у тое, куды мы кіруемся. Баюся, калі вы потым знойдзеце дарогу да мяне, гэта прынясе мне нязручнасці.

Як вы разумееце, такое абыходжанне мяне агаломшыла. Мой спадарожнік быў магутным, шыракаплечым маладым чалавекам, і нават калі б ён быў бяззбройны, я не змог бы супрацьстаяць яму.

– Гэта вельмі незвычайныя паводзіны, містэр Латымер, – прамовіў я запінаючыся. – Вы ж усведамляеце, што ўсё гэта незаконна?

– Гэта, несумненна, маё свавольства, – сказаў ён, – але я вам яго кампенсую. Толькі мушу папярэдзіць, містэр Мелас: калі сёння ўночы вы паспрабуеце падняць вэрхал або парушыць мае інтарэсы, у вас будуць вялікія праблемы. Хачу вам нагадаць: ніхто не ведае, дзе вы цяпер, і ў гэтым экіпажы або ў маім доме вы цалкам пад маёй уладай.

Ён гаварыў ціха, але такім рыпучым голасам, што ў мяне мурашкі па целе пайшлі. Я сядзеў моўчкі, спрабуючы зразумець, навошта ўвогуле спатрэбілася звозіць мяне кудысьці такім незвычайным спосабам. Але любы супраціў не меў сэнсу, мне заставалася чакаць, што будзе далей.

Мы ехалі гадзіны дзве. Увесь гэты час я не меў уяўлення, куды мы кіруемся. Часам па грукаце камянёў можна было здагадацца, што мы выехалі на брук, часам мяккая, бясшумная язда падказвала, што пад намі асфальт, але гэтая змена гукаў ніяк не дапамагала мне арыентавацца. Папяровыя заслоны на вокнах не прапускалі святла, а пярэдняе шкло затуляла сіняя шторка. Мы пакінулі Пэл-Мэл у пятнаццаць хвілінаў на восьмую, і мой гадзіннік паказваў без дзесяці дзевяць, калі экіпаж спыніўся. Містэр Латымер апусціў акно, і я краем вока пабачыў нізкі аркападобны дзвярны прахон, над якім гарэў ліхтар. Мяне паспешліва высадзілі з карэты, дзверы расхінуліся, і я апынуўся ўнутры, прычым у мяне было каламутнае ўражанне, што я мінаю траўнік і дрэвы абапал яго. Быў гэта сад вакол гарадскога ці, што больш праўдападобна, загараднага дома, мне цяжка сказаць.

Вітальню асвятляла газніца з каляровым шкельцам, але кнот быў прыкручаны, так што бачыў я няшмат. Яна была яўна прасторная, і там віселі карціны. У цьмяным святле я толькі разгледзеў, што нам адчыніў дзверы маленькі някідкі чалавек сярэдняга веку з пакатымі плячыма. Калі ён павярнуўся да нас, на яго твары бліснулі акуляры.

– Гэта містэр Мелас, Гаральд? – спытаўся ён.

– Так.

– Выдатна спрацавана! Проста выдатна! Спадзяюся, без крыўдаў, містэр Мелас? Нам без вас ніяк не даць рады! Калі вы сумленна зробіце сваю справу, то не пашкадуеце. Любыя ж фокусы скончацца кепска.

Яго манера гаварыць была рэзкаю і нервовай. Словы перапыняліся вясёлымі смяшкамі, але чамусьці ён нагнаў на мяне больш страху, чым яго таварыш.

– Чаго вам ад мяне трэба? – спытаўся я.

– Усяго толькі каб вы задалі пару пытанняў джэнтльмену з Грэцыі, які ў нас гасцюе, і каб пераклалі яго адказы. Але перакладайце толькі тое, што просяць – тут пачуўся чарговы нервовы смяшок, – іначай дапамагай вам Божа.

Кажучы гэта, ён адчыніў дзверы ў багата абстаўлены пакой – але яго таксама асвятляла толькі самотная лямпа з нізка апушчаным абажурам. Пакой быў дакладна вялікі, а таўшчыня дывана, у якім патанулі мае ногі, сведчыла пра безумоўную раскошу. Я заўважыў крэслы, абабітыя аксамітам, высокі камін з белага мармуру, а збоку ад яго нешта, што здалося мне калекцыяй японскай зброі. Проста каля лямпы стаяла крэсла, і старэйшы з мужчын махнуў рукою, маўляў, гэтае месца для мяне. Маладзейшы пакінуў нас, але нечакана ўвайшоў праз іншыя дзверы, ведучы з сабою чалавека, захутанага ў нейкі халат. Чалавек паволі наблізіўся да нас. Калі ён выйшаў на святло цьмянай лямпы, якое дазволіла разгледзець яго крыху лепей, я скалануўся – так жахліва ён выглядаў. Ён быў смяротна бледны і неверагодна змучаны, яго выпуклыя вочы блішчэлі, як у чалавека, чый дух мацнейшы за цела. Але больш, чым яго фізічная слабасць, мяне ўразіў ягоны твар. Ён быў гратэскна, крыж-накрыж, залеплены пластырам, а адна шырокая паласа затуляла вусны. Ён хутчэй паваліўся на крэсла, чым сеў на яго.

– Дзе грыфельная дошка, Гаральд?! – закрычаў стары. – Ты развязаў яму рукі? Добра, дай яму аловак. Вы мусіце задаваць пытанні, містэр Мелас, а ён будзе пісаць адказы. Найперш спытайце, ці гатовы ён падпісаць дакументы.

Вочы незнаёмца палыхнулі.

«Ніколі», – напісаў ён па-грэцку на грыфелі.

– Ні пры якіх умовах? – спытаў я на загад яго катаў.

«Толькі калі іх у маёй прысутнасці павянчае грэцкі святар, якога я ведаю».

Стары зноў ядавіта гігікнуў.

– Вы ведаеце, што вас іначай чакае?

«Маё жыццё мне абыякавае».

Вось прыкладныя пытанні і адказы, з якіх складаўся наш дзіўны напаўвусны, напаўпісьмовы дыялог. Зноў і зноў я мусіў пытацца, ці падпіша ён дакументы. І зноў і зноў атрымліваў тую ж рашучую адмову. Але неўзабаве мне ў галаву прыйшла шчаслівая думка. Я пачаў дадаваць да кожнага пытання маленькія сказы ад сябе – спачатку па дробязі, каб праверыць, ці заўважаць гэта брытанцы, а потым, пабачыўшы, што яны ніяк не рэагуюць, я пачаў больш небяспечную гульню. Нашая размова ў выніку выглядала так:

– Вашая ўпартасць не давядзе да дабра. Хто вы?

«Мне ўсё адно. Я чужынец у Лондане».

– Вы самі выбралі свой лёс. Як даўно вы тут?

«Хай так. Тры тыдні».

– Мы забярэм у вас маёмасць. Чаму вы такі хворы?

«Я нічога не дам нягоднікам. Мяне мораць голадам».

– Мы адпусцім вас, калі вы падпішаце. Што гэта за дом?

«Нізашто. Не ведаю».

– Гэта для яе ж дабра. Як вас завуць?

«Хай яна сама мне гэта скажа. Кратыдэс».

– Вы пабачыце яе, як толькі падпішаце. Адкуль вы?

«Тады я ніколі яе не пабачу. Афіны».

– Яшчэ пяць хвілінаў, містэр Холмс, – і я выцягнуў бы на свет Божы ўсю гісторыю проста ў іх з-пад носу! Наступнае маё пытанне мусіла ўсё праясніць, але тут дзверы адчыніліся, і ўвайшла жанчына. Я не разгледзеў яе як след, прыкмеціў толькі, што яна высокая, грацыёзная, з цёмнымі валасамі, у нейкай свабоднай белай апранасе.

– Гаральд! – сказала яна на ламанай ангельскай, – я не магу больш заставацца наверсе адна, з адной толькі… О Божа, гэта ж Павел!

Апошнія словы яна сказала па-грэцку, і ў тое ж імгненне мужчына сутаргавым рухам здзёр пластыр з вуснаў і, закрычаўшы «Сафія! Сафія!», кінуўся ёй на грудзі. Іх абдоймы доўжыліся, аднак, не больш за імгненне, бо малады чалавек схапіў жанчыну і выштурхнуў яе з пакоя, у той час як стары лёгка скруціў сваю знясіленую ахвяру і выцягнуў у супрацьлеглыя дзверы. На хвіліну я застаўся адзін. Я ўскочыў на ногі ў няясным парыве агледзецца і зразумець, што гэта за дом, але, на шчасце, не ступіў і кроку, бо, падняўшы галаву, пабачыў, як стары стаіць у дзвярным прахоне, свідруючы мяне вачыма.

– На гэтым усё, містэр Мелас, – прамовіў ён. – Як вы разумееце, нам давялося ўцягнуць вас у вельмі канфідэнцыйную справу. Мы б ніколі не звярнуліся да вас, калі б наш сябар, які размаўляе па-грэцку і які пачаў для нас гэтыя перамовы, не мусіў тэрмінова вярнуцца на Усход. Нам была неабходная замена і пашчасціла пачуць пра вас як пра добрага перакладчыка.

Я пакланіўся.

– Тут пяць саверэнаў, – сказаў ён, падыходзячы да мяне. – Спадзяюся, гэтага дастаткова. Але памятайце, – дадаў стары, злёгку пляснуўшы мяне па грудзях і выдаўшы свой характэрны смяшок, – калі вы раскажаце пра нас хоць адной жывой душы, не чакайце дабра.

Не магу вам перадаць, якія жах і агіду выклікаў у мяне гэты мізэрны чалавек. Цяпер, калі на яго падала святло лямпы, я мог лепей яго разгледзець. Ён меў зямлісты, хваравіты твар, а казліная бародка распадалася на рэдзенькія нітачкі. Ён нахіліўся да мяне, пакуль гаварыў, і я пабачыў, што вусны і павекі ў яго торгаюцца, як у апанаванага скокамі святога Віта. У гэты момант мне прыйшло да галавы, што яго дзіўнаватыя рэзкія смяшкі – таксама сімптом нейкага нервовага разладу. Але найбольш жахлівым на яго твары былі вочы – колеру сталі, яны мігцелі ў вачніцах халодным, злавесным, бязлітасным бляскам.

– Калі вы раптам загаворыце, мы адразу пра гэта дазнаемся, – сказаў ён. – У нас свае каналы інфармацыі. Вас чакае экіпаж. Мой сябар вас праводзіць.

Мяне спехам правялі цераз вітальню і зноў увапхнулі ў карэту. Ізноў я на імгненне пабачыў дрэвы і ўвесь сад. Містэр Латымер, які ішоў за мной, моўчкі сеў у экіпаж насупраць мяне. У поўнай цішыні мы адолелі нейкую бясконцую адлегласць, вокны, як і перад тым, былі заслоненыя. Нарэшце – як толькі прабіла поўнач – экіпаж спыніўся.

– Выходзьце тут, містэр Мелас, – сказаў мой спадарожнік. – Прабачце, што пакідаю вас так далёка ад дому, але ў мяне няма выбару. Любая спроба прасачыць маршрут экіпажа можа прынесці вам шкоду.

Кажучы гэта, ён адчыніў дзверы, і я ледзьве паспеў выскачыць на дарогу, бо фурман падсцёбнуў каня, і карэта з грукатам рушыла. Я агаломшана азірнуўся: я стаяў пасярод верасовай пусткі, па якой рассыпаліся цёмныя купкі жаўтазелю. Удалечыні быў відаць шнур дамоў, сямтам у верхніх вокнах гарэла святло. У супрацьлеглым баку я пабачыў сігнальныя агні чыгункі.

Экіпаж, што прывёз мяне, ужо знік з вачэй. Я стаяў, круцячы галавою, спрабуючы зразумець, дзе я ўвогуле, і тут пабачыў, як нехта набліжаецца да мяне ў цемры.

Калі чалавек падышоў, я зразумеў, што гэта рабочы станцыі.

– Скажыце, калі ласка, дзе я? – спытаў я.

– Ўондсуарт-Коман, – сказаў ён.

– Як тут сесці на цягнік да Лондана?

– Вам трэба прайсці недзе з мілю да станцыі Клэпхем, – сказаў рабочы. – Вы акурат паспееце на апошні да вакзала Вікторыя.

Так скончылася мая прыгода, містэр Холмс. Я не ведаю, дзе я быў і з кім размаўляў, я пераказаў вам усё, што мне вядома. Зразумела адно: нехта займаецца чорнымі справамі, і я хачу дапамагчы таму няшчаснаму, калі здолею. Я расказаў усё містэру Майкрафту Холмсу наступным жа ранкам, а потым звярнуўся ў паліцыю.

Пасля таго як грэк скончыў свой незвычайны аповед, мы ўсе некаторы час сядзелі моўчкі. Потым Шэрлак падняў вочы на брата.

– Што-небудзь зрабілі? – спытаўся ён. Майкрафт узяў са століка выпуск «Дэйлі Ньюс».

Любы, хто мае інфармацыю пра джэнтльмена з Афінаў на імя Павел Кратыдэс, які не размаўляе па-ангельску, атрымае ўзнагароду. Такую ж узнагароду атрымае той, хто прадставіць інфармацыю пра грэцкую даму, якую завуць Сафія. X2473*.

– Гэта было ва ўсіх газетах. Адказаў няма.

– Як наконт грэцкай місіі?

– Я звяртаўся туды. Яны нічога не ведаюць.

– Тады трэба тэлеграфаваць шэфу грэцкай паліцыі.

– Уся энергія Холмсаў дасталася Шэрлаку, – сказаў Майкрафт, паварочваючыся да мяне. – Рабі ўсё, што магчыма, і паведамляй мне, калі нешта зрушыцца.

– Абавязкова, – адказаў мой сябар, уздымаючыся з крэсла. – Буду трымаць у курсе цябе і містэра Меласа таксама. А пакуль, містэр Мелас, я на вашым месцы быў бы вельмі асцярожны, бо з гэтых абвестак яны зразумеюць, што вы іх выдалі.

Па дарозе дадому Холмс зазірнуў на тэлеграф і адаслаў некалькі тэлеграмаў.

– Што ж, Ўотсан, – зазначыў ён, – мы зусім не змарнавалі сённяшні вечар. Так Майкрафт пастаўляў мне найцікавейшыя мае справы. Загадка, якую нам толькі што задалі, хоць і мае адзінае яснае тлумачэнне, але цікавая пэўнымі дэталямі.

– Вы спадзеяцеся развязаць яе?

– Ну, ведаючы столькі, колькі ведаем мы, было б надзвычай арыгінальна не дакапацца да ісціны. Дый у вас, мусіць, склалася сваё тлумачэнне фактаў, што нам прадставілі.

– Ну, у агульных рысах так.

– І што вы думаеце на гэты конт?

– Мне здаецца відавочным, што паненка з Грэцыі была скрадзеная ангельскім джэнтльменам на імя Гаральд Латымер.

– Скрадзеная адкуль?

– З Афінаў, магчыма. Шэрлак заматляў галавой:

– Гэты малады чалавек ні слова не ведае па-грэцку. Дама даволі добра размаўляе па-ангельску. Адсюль вынікае, што яна пэўны час пражыла ў Англіі, а ён ніколі не быў у Грэцыі.

– Тады мы можам дапусціць, што яна прыехала наведаць кагосьці ў Англіі, а гэты Гаральд схіліў яе да ўцёкаў.

– Гэта больш імаверна.

– Значыць, брат – бо, я так разумею, яны сваякі – прыбывае з Грэцыі, каб умяшацца. Ён неасцярожна аддае сябе пад уладу маладога чалавека і яго старэйшага таварыша. Гэтыя двое хапаюць гаротніка і гвалтам спрабуюць прымусіць яго падпісаць паперы па перадачы ім спадчыны дзяўчыны, магчыма, палонны – яе апякун. Той адмаўляецца. Ім патрэбны перакладчык, і яны кідаюцца па містэра Меласа, а да таго ім перакладаў іншы чалавек. Паненка не ведае, што яе брат у Англіі, і адкрывае гэта выпадкова.

– Выдатна, Ўотсан! – усклікнуў Холмс. – Мяркую, вы недалёкі ад ісціны. Як вы бачыце, усе карты ў нас у руках, нам варта баяцца толькі таго, што гэтыя двое могуць ужыць гвалт. Але яшчэ крыху – і мы схопім іх.

– Як жа нам знайсці той дом?

– Калі нашыя здагадкі правільныя і імя дзяўчыны ёсць або было Сафія Кратыдэс, мы лёгка адшукаем яе сляды. Гэта нашая галоўная надзея, бо брат, ясна, абсалютна нікому не вядомы ў Англіі. Зразумела таксама, што з часу, як Гаральд уступіў у сувязь з паненкай, прайшло прынамсі некалькі тыдняў – пакуль брат даведаўся пра здарэнне, пакуль прыехаў з Грэцыі… Калі яны ўвесь гэты час не мянялі адрасу, мы мусім атрымаць адказ на абвестку Майкрафта.

Размаўляючы, мы дайшлі да нашага дома на Бэйкерстрыт. Холмс першы ўзняўся па сходах і, адчыніўшы дзверы ў нашую гасцёўню, ускрыкнуў ад здзіўлення. Я агаломшана вызірнуў з-за пляча сябра. Яго брат Майкрафт сядзеў у фатэлі і курыў цыгару.

– Заходзь, Шэрлак, заходзьце, шаноўны, – ветліва запрасіў ён, з усмешкай разглядаючы нашыя здзіўленыя твары. – Ты не чакаў ад мяне такога спрыту, Шэрлак, праўда? Але гэтая справа мяне зацягнула.

– Як ты сюды трапіў?

– Абагнаў вас на экіпажы.

– Нейкія зрухі?

– Я атрымаў адказ на абвестку.

– Ого!

– Так. Прынеслі, як толькі вы сышлі.

– І што паведамляюць?

Майкрафт Холмс выцягнуў паперчыну.

– Трымайце, – сказаў ён. – Напісана асадкай тыпу «джэй»* на каралеўскай крэмавай паперы чалавекам сярэдняга веку астэнічнага целаскладу. Змест такі: «Сэр, вось адказ на вашую сённяшнюю абвестку. Паведамляю, што вельмі добра ведаю маладую даму, пра якую вы пытаецеся. На асабістай сустрэчы я раскажу вам яе трагічную гісторыю. Яна жыве ў маёнтку “Мірты” ў Бэкенхеме. Шчыра ваш, Дж. Дэвенпорт». Ліст адпраўлены з Ніжняга Брыкстана. Як думаеш, ці не паехаць туды, каб ён расказаў нам усе дэталі?

– Дарагі Майкрафт, жыццё брата каштоўнейшае за драму сястры! Я думаю, трэба заехаць у Скотланд-Ярд па інспектара Грэгсана ды імчаць у Бэкенхем. Мы ведаем, што ў гэтым чалавеку ледзьве цяпліцца жыццё, кожная гадзіна можа стаць апошняй.

– Варта таксама захапіць містэра Меласа, – прапанаваў я. – Нам можа спатрэбіцца перакладчык.

– Выдатная ідэя! – сказаў Шэрлак Холмс. – Скажыце хлопчыку, каб знайшоў кэб, мы зараз жа выязджаем.

Ён высунуў шуфлядку стала, і я заўважыў, што ён кладзе ў кішэню рэвальвер.

– Так, – сказаў Холмс, перахапіўшы мой позірк. – З усяго пачутага я раблю выснову, што мы маем справу з вельмі небяспечнай хеўрай.

Калі мы дабраліся да Пэл-Мэл, было ўжо амаль цёмна. У пакоях містэра Меласа нам сказалі, што ён толькі што з’ехаў кудысьці з нейкім джэнтльменам.

– Вы не ведаеце, куды? – спытаў Майкрафт.

– Не ведаю, сэр, – адказала жанчына, якая адчыніла дзверы. – Ведаю толькі, што гэта быў вялікі экіпаж.

– Джэнтльмен прадставіўся?

– Не, сэр.

– Гэта высокі, прыгожы малады чалавек з цёмнымі валасамі?

– Не, сэр. Гэты быў нізенькі джэнтльмен у акулярах, з худым тварам, але такі прыязны, бо смяяўся ўвесь час, як гаварыў.

– Паехалі! – рэзка закрычаў Шэрлак Холмс. – Гэта ўжо сур’ёзна, – прамовіў ён па дарозе да СкотландЯрда. – Мелас зноў у іхных руках. Ён не здольны супраціўляцца, яны маглі пераканацца ў гэтым мінулай ноччу. Адзін выгляд нягодніка выклікае ў яго непадробны жах. Не сумняюся, ім зноў патрэбныя яго паслугі. Але скарыстаўшыся з іх, яны могуць адплаціць яму за тое, што ён іх выдаў.

Мы спадзяваліся, што на цягніку дабяромся да Бэкенхема хутчэй, чым у экіпажы, аднак больш за гадзіну прабавілі ў Скотланд-Ярдзе: спачатку чакалі інспектара Грэгсана, потым выпісвалі ордар. Толькі ў дзесяць хвілінаў на дзясятую мы селі на цягнік на станцыі Лонданбрыдж і праз паўгадзіны высадзіліся на платформе ў Бэкенхеме. Праехаўшы паўмілі экіпажам, мы дабраліся да «Міртаў» – вялікага цёмнага будынка, аддзеленага ад дарогі немалым паркам. Тут мы адпусцілі кэб і рушылі алеяй.

– Святла ў вокнах няма, – сказаў інспектар. – Здаецца, у доме пуста.

– Птушачкі выпырхнулі, але гняздзечка яшчэ цёплае, – сказаў Холмс.

– З чаго вы ўзялі?

– Цяжка нагружаны багажом экіпаж праехаў тут не раней як гадзіну таму.

Інспектар засмяяўся:

– Я бачыў сляды колаў у святле прыбрамнага ліхтара, але з чаго вынікае багаж?

– Магчыма, вы заўважылі тыя ж сляды ў іншым кірунку. А тыя, што вядуць ад дома, значна глыбейшыя, такія глыбокія, што можна з пэўнасцю сказаць: карэту проста перагрузілі рэчамі.

– Ну што ж, вашая ўзяла, – паціснуў плячыма інспектар. – А вось як вы збіраецеся адамкнуць такія грувасткія дзверы? Давядзецца ламаць, калі не адчыняць.

Ён гучна пастукаў уваходным малатком і пацягнуў званок, але безвынікова. Холмс кудысьці знік, але праз пару хвілінаў вярнуўся:

– Я адчыніў акно, – сказаў ён.

– Як добра, што вы працуеце на закон, а не супраць яго, містэр Холмс, – адзначыў інспектар, пабачыўшы, як спрытна Холмс адсунуў аконную засаўку. – Думаю, беручы да ўвагі абставіны, мы можам увайсці без запрашэння.

Адзін за адным мы залезлі ў вялікую залу, імаверна, тую самую, якую апісваў нам містэр Мелас. Інспектар запаліў паліцэйскі ліхтар, і ў яго святле мы пабачылі двое дзвярэй, заслону, лямпу і калекцыю японскай зброі, якую апісваў перакладчык. На стале стаялі дзве шклянкі, пустая бутэлька брэндзі і недаедзеная вячэра.

– Што гэта? – раптам спытаў Холмс.

Мы застылі на месцы і прыслухаліся. Хрыплы стогн пачуўся недзе над нашымі галовамі. Холмс выбег у вітальню. Страшны гук даносіўся з другога паверха. Холмс рынуўся наверх, за ім – мы з інспектарам, а ззаду, так хутка, як дазваляла яму камплекцыя, паспяшаў брат Холмса Майкрафт.

На другім паверсе мы пабачылі трое дзвярэй, гукі ішлі з-за тых, што былі пасярэдзіне: манатоннае мычанне змянялася пранізлівым сковытам. Дзверы былі замкнутыя, але ключ тырчаў звонку. Холмс тут жа адчыніў і праз імгненне выскачыў з пакоя, трымаючыся за горла.

– Угарны газ! – закрычаў ён. – Трэба пачакаць, каб выветрыўся.

Зазірнуўшы ўсярэдзіну, мы пабачылі, што адзінай крыніцай святла ў пакоі быў слабы блакітны агеньчык, які мігцеў над мядзянай трыногай па цэнтры. Ад яго па падлозе разбягаліся ліловыя водбліскі, а ў паўзмроку пад імі мы пабачылі цьмяныя абрысы – два чалавекі курчыліся каля сцяны. Нас ахутала воблака туману, ад якога мы пачалі задыхацца і кашляць. Холмс паляцеў па сходах да паддашка, каб праветрыць, а потым, кінуўшыся ў пакой, расчыніў акно і выкінуў трыногу ў сад.

– Праз хвіліну можна будзе ўвайсці, – сказаў ён, хапаючы ротам паветра, калі зноў далучыўся да нас. – Дзе свечка? Запалка наўрад ці загарыцца ў такім паветры. Трымай яе пры ўваходзе, Майкрафт, трэба зараз жа выцягнуць іх адтуль. Хутчэй!

Мы падляцелі да атручаных і выцягнулі іх на калідор. Абодва былі непрытомныя, вусны ў іх пасінелі, твары распухлі, наліліся крывёю, вочы вылезлі з вачніц. Яны так змяніліся, што толькі па чорнай барадзе і мажной паставе мы пазналі грэка-перакладчыка, з якім усяго некалькі гадзінаў таму развіталіся ў клубе «Дыяген». Ён быў надзейна звязаны па руках і нагах, а на лобе віднеў гузак ад моцнага ўдару. Другі чалавек, таксама звязаны, быў высокі і вельмі змораны, з палоскамі пластыру на твары, якія складаліся ў гратэскны ўзор. Ён перастаў стагнаць, як толькі мы паклалі яго на падлогу, і мне хапіла аднаго позірку, каб зразумець, што да яго мы спазніліся. Аднак містэр Мелас быў жывы, і менш чым праз гадзіну, выкарыстаўшы аміяк і брэндзі, я з радасцю пабачыў, што ён расплюшчыў вочы і што маёй руцэ ўдалося выцягнуць яго з таго змрочнага долу, у якім збягаюцца ўсе сцежкі.

Гісторыя, якую ён нам расказаў, была немудрагелістая і толькі пацвердзіла нашыя здагадкі. Наведаўшыся да яго, нервовы стары выцягнуў з рукава металёвы дручок і, пагражаючы забіць на месцы, скраў грэка другі раз.

Выгляд галаварэза і яго неўратычны смех падзейнічалі на няшчаснага лінгвіста проста гіпнатычна, таму падчас размовы з выкрадальнікам у яго трэсліся рукі і кроў адлівала ад твару. Яго даімчалі да Бэкенхема, і ён пераклаў другую размову з вязнем, драматычнейшую за першую, падчас якой каты палохалі ахвяру вокамгненнай смерцю, калі яна не выканае іх умоваў. Нарэшце, калі зразумелі, што грэка ім не запужаць, яны кінулі яго назад у вязніцу і, абвінаваціўшы Меласа ў здрадзе, пра якую даведаліся з абвесткі ў газеце, аглушылі яго ўдарам кія. З таго моманту Мелас нічога не памятаў. Ачуняўшы, ён пабачыў нас.

Такая вось дзіўная справа грэка-перакладчыка, абставіны якой дагэтуль ахутаныя туманам. Наведаўшы джэнтльмена, які адказаў на абвестку, мы высветлілі, што няшчасная маладая дама паходзіць з заможнай грэцкай сям’і і што яна гасцявала ў Англіі ў сяброў. У іх доме яна сустрэла маладога чалавека на імя Гаральд Латымер, які займеў над ёй уладу і пераканаў уцячы з ім. Сябры Сафіі, спалоханыя тым, што адбылося, паведамілі пра ўсё яе брату ў Афінах, а потым цалкам адгарадзіліся ад здарэння. Брат, прыбыўшы ў Лондан, неасцярожна трапіў у палон да Латымера і яго таварыша, якога завуць Ўілсан Кэмп, чалавека з цёмным мінулым. Гэтыя двое, пабачыўшы, што з прычыны поўнага няведання ангельскай чужынец у іх руках, трымалі яго ў няволі, голадам і катаваннямі прымушаючы адпісаць ім усю маёмасць ягоную і сястры. Паненка не ведала, што яе брат у тым жа доме, а пластыр на твар яму наляпілі, каб яна, выпадкова пабачыўшы яго, не пазнала. Але жаночае сэрца не падманеш маскіроўкай: падчас першага візіту перакладчыка Сафія ўпершыню пабачыла брата і тут жа пазнала. Бедная дзяўчына, аднак, сама была ў палоне, у доме не было больш нікога, апроч фурмана і яго жонкі, бязвольных памагатых злодзеяў. Зразумеўшы, што іх таямніца раскрытая, а вязня не зламаць, два нягоднікі тэрмінова адмовіліся ад дома, які наймалі, і ўцяклі, адпомсціўшы напаследак таму, хто не падпарадкаваўся ім, і таму, хто іх выдаў.

Праз колькі месяцаў нам даслалі з Будапешта цікавую газетную выразку. У ёй вялося пра тое, як двух ангельцаў, што падарожнічалі ў кампаніі дамы, напаткала гвалтоўная смерць. Іх зарэзалі, і венгерская паліцыя зрабіла выснову, што яны ўсчалі сварку, якая скончылася панажоўшчынай. Аднак Холмс, наколькі я магу меркаваць, бачыць усё іначай. Ён дагэтуль перакананы, што, адшукаўшы грэцкую паненку, можна даведаецца, як менавіта яна адпомсціла за сябе і брата.

Ліпень пасля маёй жаніцьбы быў адметны трыма цікавымі справамі, у якіх я меў гонар таварышаваць Шэрлаку Холмсу, вывучаючы яго метады. У маіх нататках яны маюць назвы «Другая пляма», «Марская дамова» і «Стомлены капітан»*. Першая з іх, аднак, закранае такія важныя інтарэсы і звязаная з такой колькасцю першых сем’яў каралеўства, што абнародаваць яе можна будзе толькі праз шмат гадоў. Але гэтая справа як ніякі іншы трыюмф Холмса прадэманстравала каштоўнасць яго аналітычнага метаду і ўразіла тых, хто блізка з ім дачыняўся. Я дагэтуль захоўваю амаль даслоўны запіс размовы, у якой ён асвятліў сапраўдную хаду падзеяў мсье Дзюбугу з парыжскай паліцыі і Фрыцу фон Вальдбаўму, вядомаму дэтэктыву з Данцыга, якія змарнавалі шмат часу, ідучы па аблудным следзе. На жаль, нашае стагоддзе мусіць сысці ў нябыт, перш чым можна будзе бязбоязна расказаць гэтую гісторыю. Між тым я перасоўваюся да нумара два ў маім спісе – гісторыі, якая свайго часу таксама была справай нацыянальнай важнасці і вызначалася рысамі, што надалі ёй сапраўды ўнікальны характар.

У школе я даволі блізка дачыняўся з маладым чалавекам па імені Персі Фэлпс. Ён быў маім аднагодкам, але вучыўся на два класы старэй за мяне. Гэта быў бліскучы вучань, лаўрэат усіх магчымых школьных узнагародаў. У выніку ён выйграў стыпендыю, якая дазволіла яму працягнуць зорную кар’еру ў Кембрыджы. Ён меў, наколькі я памятаю, вельмі ўдалае сваяцтва: нават такія падшыванцы, як мы, ведалі, што яго родны дзядзька па кудзелі – лорд Холдхёрст, выбітны палітык-кансерватар. Такая раскошная пратэкцыя, праўда, мала дапамагала яму ў школе. Наадварот, ганяць лордавага пляменнічка па крыкетным полі, лупячы яму па лытках драўлянымі калкамі для брамак здавалася нам даволі займальнай справай. Але ў дарослым жыцці ўсё змянілася. Да мяне даходзілі чуткі, што выбітныя здольнасці, памножаныя на выключныя сувязі, прынеслі яму не абы-якую пасаду ў Міністэрстве замежных справаў. Потым я надоўга забыўся пра яго існаванне, пакуль у ліпені ён не нагадаў пра сябе наступным лістом:

Браярбрэ, Ўокінг

Мяне вельмі крануў гэты ліст, асабліва адчайныя просьбы майго таварыша прывезці да яго Холмса. Я быў так узрушаны, што ўзяўся б за гэтую справу, нават калі б яна была зусім цяжкай, але я ведаў, што Холмсу было да душы ўсё таямнічае, таму ён дапаможа майму школьнаму таварышу з тым жа імпэтам, з якім той прыме дапамогу. Жонка пагадзілася са мной, што варта не марудзячы звярнуцца да Холмса, таму адразу пасля сняданку я выправіўся ў дарогу, і ўжо праз гадзіну мяне ў які раз віталі старыя сцены Бэйкер-стрыт.

Холмс сядзеў за працоўным сталом у халаце, заняты нейкім хімічным доследам. Над блакітным агеньчыкам бунзенавай гарэлкі* плявалася парай вялікая выгнутая рэторта, кроплі дыстыляту кандэнсаваліся ў двухлітровай мензурцы. Мой сябар ледзь зірнуў на мяне, калі я ўвайшоў, і я, адчуўшы важнасць эксперыменту, застаўся чакаць у фатэлі. Холмс запускаў пальцы то ў адну рэторту, то ў іншую, здабываючы адтуль кроплі шкляным пінцэтам, і нарэшце паставіў на стол прабірку з вынікам доследу. У правай руцэ ён трымаў кавалачак лакмусавай паперкі.

– Вы зайшлі ў вырашальны момант, Ўотсан, – сказаў ён. – Калі паперка застанецца сіняй, усё ў парадку. Калі зробіцца чырвонай – памрэ чалавек.

Ён пагрузіў лакмус у прабірку і тут жа выцягнуў яго назад афарбаваным у цёмны брудна-малінавы колер.

– Ха! Так я і думаў! – усклікнуў ён. – Праз хвіліну, Ўотсан, я буду да вашых паслугаў. Тытунь у персідскай пантофлі, – ён павярнуўся да пісьмовага стала і нашкрабаў некалькі тэлеграмаў, якія тут жа ўручыў пасыльнаму. Потым бухнуўся ў фатэль насупраць мяне і падцягнуў да сябе калені, абхапіўшы рукамі доўгія худыя лыткі.

– Трывіяльненькае забойства, – сказаў ён. – Я спадзяюся, вы прынеслі мне штосьці больш займальнае. Ваш выгляд проста звястуе нейкае злачынства, Ўотсан. Што там у вас?

Я ўручыў яму ліст, які ён прачытаў вельмі пільна.

– Інфармацыі няшмат, – зазначыў ён, вяртаючы мне аркуш.

– Увогуле ніякай.

– Ну чаму ж. Вельмі цікавы почырк.

– Але гэта не ягоны почырк!

– Менавіта. Пісала жанчына.

– Магу паклясціся, почырк мужчынскі! – усклікнуў я.

– Жаночы, мой дружа, прычым гаворка пра жанчыну з рэдкім характарам. Ведаеце, у самым пачатку расследавання карысна ведаць, што кліент цесна звязаны з кімсьці, хто – невядома, на добрае ці на злое, – мае такі выключны нораў. Я ўжо заінтрыгаваны. Калі вы гатовыя, мы зараз жа выпраўляемся ва Ўокінг. Хочацца на ўласныя вочы пабачыць гэтага вашага дыпламата, які трапіў у нерат, і яго даму, якой ён надыктоўвае пошту.

Мы акурат паспелі на першы цягнік з Ватэрлоа, і менш чым праз гадзіну нас віталі яліны і верасы Ўокінга. Браярбрэ аказаўся вялікім маёнткам пасярод прасторнага парка за некалькі хвілінаў хады ад станцыі. Мы ўручылі візітоўкі лёкаю, і нас праводзілі ў элегантна мэбляваную гасцёўню. Неўзабаве да нас выйшаў таўставаты джэнтльмен, які прыязна прывітаў нас. Яму было далёка за трыццаць, але чырвоныя шчокі і вясёлыя агеньчыкі ў вачах рабілі яго падобным да пухленькага гарэзлівага падлетка, якім, мусіць, ён і быў калісьці.

– Як я рады, што вы прыйшлі! – сказаў ён, горача рукаючыся з намі. – Персі пытаецца пра вас з самага ранку. Ах, бедны хлопец, хапаецца за любую саломінку! Яго бацькі прасілі мяне сустрэць вас, бо любая згадка пра тое здарэнне для іх невыносная.

– Мы пакуль зусім нічога не ведаем, – сказаў яму Холмс. – Мяркую, вы не кроўны сваяк Фэлпсаў.

Наш новы знаёмы здзівіўся, але потым апусціў вочы долу і рассмяяўся.

– Ну канечне, вы пабачылі ініцыялы «Дж. Х.» на лацкане пінжака. – А я быў падумаў, вы геній. Джозэф Харысан мяне завуць, Персі – жаніх маёй сястры Эні. Так што я зраблюся сваяком Фэлпсаў праз іхны шлюб. Вы знойдзеце сястру ў пакоі хворага, яна была яго неадлучнай сядзелкай два месяцы. Я думаю, нам лепей пайсці да яго, ён месца сабе не знаходзіць.

Пакой, у які нас правялі, быў на першым паверсе, як і гасцёўня. Гэта было нешта сярэдняе паміж кабінетам і спальняй, у кожным куце стаялі вазы з дыхтоўнымі букетамі. Малады чалавек, бледны і зняможаны, ляжаў на канапе побач з адчыненым акном, праз якое ў пакой урываліся водары саду і духмянае летняе паветра. Побач з ім сядзела маладая жанчына, якая паднялася, убачыўшы нас.

– Мне выйсці, Персі? – спыталася яна. Ён сціснуў яе руку, спыняючы.

– Рады бачыць, Ўотсан! – зычліва сказаў ён. – Я б у жыцці не пазнаў вас пад гэтымі вусамі, ды і я, як вы бачыце, моцна змяніўся. А гэта, трэба думаць, ваш знакаміты сябар, містэр Шэрлак Холмс?

Я прадставіў іх парай кароткіх фразаў, і мы селі. Таўставаты джэнтльмен пакінуў нас, але яго сястру ўсё яшчэ стрымлівала рука хворага. Гэта была эфектная жанчына з крыху прыземістай фігураю, але прыгожай аліўкавай скурай, вялікімі цёмнымі італьянскімі вачыма і густымі чорнымі валасамі. На такім выразным фоне белы твар яе жаніха выглядаў яшчэ больш спакутаваным.

– Каб не марнаваць вашага часу, – сказаў Фэлпс, прыўздымаючыся на канапе, – адразу перайду да справы. Я быў шчаслівым паспяховым чалавекам, містэр Холмс, без пяці хвілінаў жанатым, калі раптоўнае і жахлівае няшчасце зруйнавала маю бясхмарную будучыню.

Магчыма, вы ўжо ведаеце ад Ўотсана, што я быў чыноўнікам Міністэрства замежных справаў і дзякуючы пратэкцыі майго дзядзькі, лорда Холдхёрста, хутка прасунуўся па кар’ернай лесвіцы. Калі пасля апошніх выбараў дзядзька зрабіўся міністрам, ён даверыў мне некалькі адказных місій. Я бліскуча выканаў кожную з іх, таму ён не сумняваўся ў маёй кампетэнцыі.

Два з паловай месяцы таму, калі дакладней, дваццаць трэцяга траўня, ён запрасіў мяне ў свой кабінет і, пахваліўшы за добрую службу, паведаміў, што мае для мяне новае адказнае даручэнне.

– Вось, – сказаў ён, выцягваючы з бюро шэры скрутак папераў, – арыгінал сакрэтнай дамовы паміж Брытаніяй і Італіяй, некаторыя чуткі пра якую, на жаль, ужо пратачыліся ў газеты. Вельмі важна захаваць у сакрэце ўсе дэталі гэтага дакумента. Амбасады Францыі і Расіі заплацілі б вялізныя грошы, каб толькі ведаць змест дамовы. Паперы пакідаюць мой кабінет толькі таму, што тэрмінова неабходная іх копія. Ваш працоўны стол замыкаецца на ключ?

– Так, сэр.

– Вазьміце гэтую дамову і схавайце ў стале. Я распараджуся, каб вам дазволілі затрымацца пасля працы, так што вы зможаце спакойна, без лішніх вачэй перапісаць усё. Скончыўшы, замкніце арыгінал і копію ў стале, а назаўтра вярніце іх мне.

Я ўзяў паперы і…

– Я вас перапыню, – сказаў Холмс. – Вы размаўлялі сам-насам?

– Так.

– У вялікім памяшканні?

– Дзесяць на дзесяць метраў.

– Вы стаялі ў цэнтры?

– Так, практычна.

– Гаварылі ціха?

– Мой дзядзька заўсёды гаворыць прыцішаным голасам. А я і трох словаў не прамовіў.

– Дзякуй, – сказаў Холмс, заплюшчваючы вочы. – Працягвайце, калі ласка.

– Я пачаў дакладна выконваць інструкцыі дзядзькі. Пачакаў, пакуль усе іншыя службоўцы пакінуць міністэрства. Адзін з іх, Чарлз Гаро, крыху затрымаўся, нешта дарабляючы, таму я пакінуў яго ў кабінеце і схадзіў павячэраць. Калі я вярнуўся, яго ўжо не было. Мне карцела як найхутчэй выканаць заданне, бо я ведаў, што містэр Харысан, з якім вы ўжо пазнаёміліся, быў у Лондане і збіраўся ва Ўокінг на цягніку аб адзінаццатай вечара. Я вельмі хацеў паспець на гэты цягнік разам з ім.

Вярнуўшыся, я прагледзеў дамову і пераканаўся, што мой дзядзька ні на каліва не перабольшыў яе выключнасці. Не паглыбляючыся ў дэталі, магу сказаць, што яна вызначала стаўленне Вялікабрытаніі да Траістага саюза і пазіцыю, якую нашая дзяржава зойме, калі французскі флот пераможа італьянскі ў справе ўплыву на Міжземным моры. Дамова датычыла выключна марскіх справаў. У канцы я пабачыў подпісы высокіх палітыкаў. Я скончыў чытаць і тут жа ўзяўся перапісваць пагадненне.

Гэты даўжэзны дакумент быў складзены па-французску і меў дваццаць шэсць асобных параграфаў. Я пісаў так хутка, як мог, але а дзявятай перапісаў толькі дзевяць параграфаў, паспець на цягнік ніяк не выпадала. Мяне хіліла ў сон, галава гудзела: часткова віной таму была вячэра, але даваўся ў знакі і доўгі працоўны дзень. Філіжанка кавы магла падмацаваць мяне. Швейцар усю ноч дзяжурыць у маленькім закутку пад сходамі на першым паверсе і звычайна гатуе каву на спіртоўцы службоўцам, якія затрымліваюцца на працы. Таму я пазваніў, каб ён падняўся ў мой кабінет.

На маё здзіўленне, на выклік прыйшла пажылая жанчына – вялікая, з грубымі рысамі твару, у фартуху. Яна прадставілася жонкай швейцара, і я загадаў ёй зварыць кавы.

Я перапісаў яшчэ два параграфы, і тады, адчуўшы, што зусім засынаю, падняўся і прайшоўся па кабінеце, каб размяць ногі. Каву яшчэ не прынеслі, і мне карцела даведацца, чаго яны там марудзяць. Адчыніўшы дзверы, я выправіўся шукаць жанчыну. Кабінет, у якім я працаваў, знаходзіцца ў тарцы простага цёмнага калідора, ён вядзе да сходаў, унізе якіх сядзіць пасыльны. Пасярэдзіне сходы разбівае напалам невялічкая пляцоўка, ад якой направа адыходзіць іншы калідор, ён вядзе да іншых сходаў. Гэтыя другія сходы вядуць да бакавых дзвярэй, праз якія ў міністэрства трапляе прыслуга, а таксама некаторыя чыноўнікі, якія прыходзяць на працу з боку Чарлзстрыт. Вось, я накрэсліў схему будынка.

– Дзякуй, гэта ясна мне і з вашых словаў, – сказаў Холмс.

– Але гэта вельмі важны момант! Я спусціўся па сходах у вестыбюль, дзе пабачыў швейцара. Той спаў у сваім закутку, а на спіртоўцы выкіпаў чайнік. Я зняў чайнік і задзьмуў спіртоўку, бо кіпень ужо выплюхваўся на падлогу. Потым выцягнуў руку і быў гатовы ўжо разбудзіць швейцара, які гучна хроп, але тут што ёсць моцы зазвінеў званок над яго галавой, і ён падскочыў як абвараны.

– Містэр Фэлпс, сэр! – сказаў ён, агаломшана гледзячы на мяне.

– Я спусціўся, каб пабачыць, ці гатовая мая кава.

– Я гатаваў ваду і заснуў, сэр! – ён зірнуў на мяне, а потым на званок, што ўсё яшчэ дрыжэў над яго галавою, з замяшаннем на твары, якое ўсё нарастала.

– Калі вы тут, сэр, то хто звоніць у званок?

– Званок? – выгукнуў я. – Які гэта званок?

– З вашага кабінета.

Сэрца мне абдало холадам. Значыць, нехта быў на маім працоўным месцы, дзе на стале ляжала сакрэтная дамова! Я маланкай паляцеў уверх па сходах і пасля па калідоры. Я не пабачыў ні душы, містэр Холмс. Мой службовы кабінет быў пусты. Рэчы заставаліся на тых месцах, дзе я іх пакінуў, вось толькі давераныя мне паперы выпарыліся са стала. Копія была на месцы, а арыгінал знік.

Холмс выпрастаўся на крэсле і пацёр рукі. Я бачыў, што загадка прыйшлася яму даспадобы.

– І што ж вы тады зрабілі? – правуркатаў ён.

– Я адразу сцяміў, што злодзей падняўся ў кабінет па бакавых сходах. Бо калі б ён пайшоў іншай дарогай, я абавязкова сустрэў бы яго.

– Вы ўпэўненыя, што ён у гэты час не прытаіўся недзе ў кабінеце або не схаваўся ў нетрах калідора, які вы апісалі як цёмны?

– Выключана. Нягодніка не магло быць ні ў кабінеце, ні ў калідоры. Там проста няма дзе хавацца.

– Дзякуй. Працягвайце, калі ласка.

– Швейцар, пабачыўшы мой збялелы твар, зразумеў, што справы кепскія, і падняўся наверх следам за мною, так што мы ўдваіх кінуліся ў пагоню па калідоры, а потым па прыступках, якія вялі на Чарлз-стрыт. Дзверы знізу былі зачыненыя, але не замкнёныя. Расчыніўшы іх, мы вылецелі вонкі. Я ясна памятаю, што ў гэты момант гадзіннік на суседняй вежы прабіў тры разы. Было без пятнаццаці дзесяць.

– Гэта неймаверна важная дэталь, – сказаў Холмс, робячы зацемку на манжэце.

– Ноч была вельмі цёмнай, падаў дробны цёплы дождж. Чарлз-стрыт была бязлюднаю, але па вуліцы Ўайтхол* рухалася, як заўсёды, шмат экіпажаў. Мы як былі, без капелюшоў і палітонаў, кінуліся па ходніку і ў дальнім канцы вуліцы знайшлі патрульнага канстэбля.

– Адбыўся крадзеж, – выдыхнуў я. – Неймаверна каштоўны дакумент быў скрадзены з міністэрства. Вы бачылі каго-небудзь падазронага?

– Я стаю тут пятнаццаць хвілінаў, сэр, – сказаў ён, – і мяне прамінула толькі жанчына – высокая, сталага веку, у пэйслеўскім шалі*.

– А, гэта ўсяго толькі мая жонка! – усклікнуў швейцар. – А больш нікога не было?

– Нікога.

– Значыць, злодзей пайшоў іншай дарогай! – закрычаў стары, тузаючы мяне за рукаво.

Але я так не думаў. Тое, як ён спрабаваў павесці мяне ў іншы бок, толькі ўзмацніла падазрэнні.

– Куды яна пайшла?! – закрычаў я.

– Не ведаю, сэр. Я проста бачыў яе на ходніку, але ў мяне не было падставаў сачыць за ёю. Я толькі заўважыў, што яна спяшаецца.

– Калі яна прайшла?

– О, усяго пару хвілінаў як.

– Не больш за пяць?

– Так, чатыры-пяць хвілінаў таму.

– Вы толькі час губляеце, сэр! – закрычаў швейцар. – Нельга марнаваць ні хвіліны. Клянуся вам, мая старая ні пры чым, бяжым на іншы канец вуліцы!.. Ну, не хочаце – я сам пабягу.

І кінуўся ў супрацьлеглы бок.

Але я пабег за ім і схапіў за рукаво.

– Дзе ваш дом? – спытаўся я.

– Айві-лэйн, 16, у Брыкстане, – быў адказ. – Але гэта нас ні да чаго не прывядзе, містэр Фэлпс. Трэба тэрмінова праверыць іншы бок вуліцы.

Паслухаўшыся яго парады, мы б нічога не страцілі. Разам з паліцэйскім мы кінуліся наперад, але пабачылі толькі экіпажы і людзей, якія спяшаліся знайсці прытулак ад дажджу гэтым золкім вечарам. Не было разявакаў, якія маглі б паведаміць, што бачылі кагосьці падазронага.

Тады мы вярнуліся ў міністэрства і безвынікова абследавалі калідор і сходы. Калідор быў высланы мяккім лінолеумам, на якім адбіваюцца ўсе сляды. Мы вывучылі кожны лапік, але там ніхто не наслядзіў.

– Дождж ішоў увесь вечар?

– Недзе з сёмай.

– Чаму ж тады жанчына, якая ўвайшла ў ваш кабінет а дзявятай, не пакінула брудных слядоў?

– Я рады, што вы гэта заўважылі. Мне самому было вельмі цікава, чаму. Выявілася, што прыбіральшчыцы звычайна здымаюць боты ў закутку швейцара, пераабуваючыся ў зменны абутак.

– Што ж, зразумела. Значыць, не было слядоў, нягледзячы на мокрае надвор’е. Падзеі інтрыгуюць усё болей! Што вы рабілі далей?

– Мы агледзелі кабінет. Не знайшлі ніякіх сакрэтных выхадаў, а вокны там высока, не менш за дзесяць метраў ад падлогі. Большасць з іх была замкнёная з сярэдзіны. Ніякага лазу – усё засцілае дыван, звычайная пабеленая столь. Я магу паклясціся жыццём: той, хто скраў дамову, увайшоў праз дзверы.

– Вы праверылі камін?

– Там няма каміна. Толькі печка. Званок звісае на вяроўцы справа каля майго працоўнага месца. Той, хто пазваніў, мусіў падысці да стала, каб зрабіць гэта. Але навошта злодзею званіць у званок? Гэта ва ўсёй справе самае незразумелае.

– Без сумневаў, тое, што адбылося, вас шакавала. Які быў наступны крок? Я думаю, вы абследавалі кабінет на прадмет слядоў, якія мог пакінуць злачынца, – недакурак, шпілька, згубленая пальчатка, нешта яшчэ?

– Нічога такога.

– Ніякага паху?

– Мы не звярнулі ўвагі.

– Ах, лёгкі водар тытуню быў бы добрай зачэпкай у гэтай справе.

– Сам я не куру, таму, думаю, нават няўлоўны тытунёвы пах не абмінуў бы мяне. Так што злодзей не пакінуў па сабе ніякіх слядоў. Адзінай хімернай зачэпкай было тое, што жонка швейцара – місіс Тэнджы – паспешліва пакінула міністэрства. Швейцар патлумачыў, маўляў, жонка заўсёды вярталася дадому ў такі час. Мы з паліцэйскім вырашылі, што найлепей будзе затрымаць жанчыну да таго, як яна пазбавіцца папераў, калі гэта яна іх скрала.

Тым часам наш сігнал трывогі дайшоў да СкотландЯрда, і містэр Форбс, дэтэктыў, нарэшце з’явіўся і досыць энергічна ўзяўся за справу. Мы нанялі двухколку і праз нейкія паўгадзіны былі па ўказаным нам адрасе. Дзверы адчыніла дзяўчына, якая назвалася старэйшай дачкой місіс Тэнджы. Яе маці яшчэ не вярнулася, таму мы ўладкаваліся ў пярэднім пакоі, каб пачакаць яе.

Праз дзесяць хвілінаў у дзверы пастукалі, і тут мы зрабілі адну сур’ёзную памылку, якой я не магу сабе дараваць. Замест таго каб самім адчыніць дзверы, мы дазволілі дачцэ гэта зрабіць. Данесліся яе словы: «Мама, цябе чакаюць два джэнтльмены», – і мы тут жа пачулі, як нехта ўцякае па калідоры. Форбс кінуўся да дзвярэй, і мы ўварваліся ў задні пакой, з выгляду кухню, але жанчына нас апярэдзіла. Яна дзёрзка глядзела на нас – і раптам, калі яна пазнала мяне, яе твар набыў выраз неймавернага здзіўлення.

– Божа, дык гэта ж містэр Фэлпс з міністэрства! – закрычала старая.

– Пачакайце, а за каго вы нас прынялі, што пачалі ўцякаць?

– Я думала, вы прыйшлі апісваць маёмасць, – сказала яна. – У нас выйшла непаразуменне з адным гандляром.

– Гучыць непераканаўча – адказаў Форбс. – У нас ёсць падставы падазраваць, што вы скралі важныя паперы з міністэрства і кінуліся сюды, каб схаваць іх. Вам трэба прайсці з намі ў Скотланд-Ярд дзеля вобшуку.

Дарма яна пратэставала і супраціўлялася. Падалі паліцэйскі экіпаж, і мы пагрузіліся ў яго разам з ёю. Перад ад’ездам мы праверылі камін на кухні, каб пераканацца, што яна не знішчыла паперы, пакуль заставалася сама. Але ніякага попелу або абгарэлай паперы не знайшлі. Тады мы прыехалі ў Скотланд-Ярд, і яе дагледзела спецыяльная жанчына. Я мучыўся ў агоніі невядомасці, пакуль жанчына не вярнулася, каб адрапартаваць, што папераў няма.

Тады я ўпершыню напоўніцу адчуў жахлівасць сваёй сітуацыі. Дагэтуль я актыўна дзейнічаў, і дзеянні заглушалі думкі. Я так адчайна спадзяваўся вярнуць дамову, што зусім не думаў, што адбудзецца, калі мне не ўдасца яе адшукаць. Але цяпер рабіць больш не было чаго, і я меў час узважыць сваё становішча. Яно было катастрафічным. Ўотсан можа пацвердзіць вам: у школе я быў нервовым, уражлівым хлопчыкам, такім ужо нарадзіўся. Я падумаў пра дзядзьку, пра яго калег з кабінета міністраў, пра сорам, якім я пакрыў яго галаву, пра тое, як зганьбіў сябе, зганьбіў калег, зганьбіў блізкіх. Ну і што, што я стаў ахвярай незвычайнага здарэння? Калі закранутыя дыпламатычныя інтарэсы, няшчасны выпадак – не апраўданне. Мне прыйшоў канец – бясслаўны і безнадзейны. Я не кантраляваў сябе. Магчыма, са мной здарылася істэрыка. Я цьмяна згадваю, што мяне атачыла група паліцэйскіх, спрабуючы ўтаймаваць. Адзін з іх адвёз мяне на Ватэрлоа і пасадзіў на цягнік да Ўокінга. Здаецца, паліцэйскі збіраўся ехаць са мной, але нас пабачыў доктар Фер’е, мой сусед, які ехаў тым жа цягніком. Доктар заапекаваўся мною, і гэта было дарэчы, таму што на станцыі са мной здарыўся прыпадак, і калі мяне прывезлі дадому, я бушаваў, як пацыент псіхіятрычнай лякарні.

Можаце ўявіць, у якім усе былі стане, калі доктар пазваніў у дзверы і перадаў мяне родным. Бедная Эні і маці былі проста ў роспачы. Доктар Фер’е ў агульных рысах расказаў ім, што здарылася (са словаў паліцэйскага, які прывёз мяне на вакзал), і яго гісторыя не абяцала нічога добрага. Было зразумела, што я захварэў, і надоўга, таму Джозэфа тут жа выселілі з яго мілай спальні, і яна зрабілася маім лазарэтам. Тут я праляжаў, містэр Холмс, два месяцы і сем дзён у бяспамяцтве разумовай гарачкі. Калі б не клопаты міс Харысан і догляд доктара, вы б цяпер са мной не гаварылі. Эні сядзела са мной удзень, а нанятая сядзелка замяняла яе ўночы, бо мае прыпадкі рабілі мяне абсалютна бездапаможным. Мой розум пакрысе яснеў, але толькі тры дні таму я прыгадаў, што адбылося. Часам я хачу, каб памяць да мяне не вярталася. Ачуняўшы, я адразу даслаў тэлеграму містэру Форбсу, які вёў маю справу. Ён прыехаў, каб сказаць, што паліцыя зрабіла ўсё магчымае, але на след напасці не ўдалося. Швейцара і яго жонку правяралі і дапытвалі, але безвынікова. Тады падазрэнні паліцыі ўпалі на маладога Гаро, які, як памятаеце, застаўся тым вечарам у кабінеце пасля працы. Гэтая яго затрымка і французскае прозвішча былі адзінымі зачэпкамі, але ж я не пачынаў працаваць, пакуль ён не сышоў, а хоць яго далёкія продкі і былі беглымі гугенотамі, ён такі ж патрыёт Англіі, як вы або я. Паліцыя не знайшла нічога, што паказвала б на яго віну, таму расследаванне заглухла. Я звяртаюся да вас, містэр Холмс, бо вы – мая апошняя надзея. Калі вы не дапаможаце, я ніколі не вярну сабе добрага імені.

Хворы адкінуўся на падушкі, зняможаны такім доўгім аповедам, а ягоная сядзелка наліла яму ў шклянку лекаў, каб падтрымаць яго сілы. Холмс сядзеў моўчкі, адкінуўшы назад галаву і заплюшчыўшы вочы. Старонняму чалавеку магло падацца, што ён зусім не слухае, але я ведаў: такая яго поза кажа пра найглыбейшае засяроджанне.

– Вы так падрабязна выклалі вашую справу, – нарэшце прамовіў ён, – што ў мяне засталося зусім няшмат пытанняў. Найважнейшае з іх, вядома ж, такое: ці казалі вы хоць камусьці, што збіраецеся выканаць звышсакрэтнае заданне?

– Нікому.

– Нават міс Харысан?

– Не. Я не быў ва Ўокінгу пасля таго як атрымаў дакументы і ўзяўся іх капіяваць.

– І ніхто з вашых блізкіх выпадкам не заходзіў, каб пабачыцца з вамі?

– Ніхто.

– Ці ведае нехта з іх, як прайсці ў ваш кабінет?

– Так, усе мае хатнія бывалі ў мяне на працы.

– Але, зразумела, калі вы не казалі нікому пра дамову, капаць у гэтым напрамку не мае сэнсу.

– Я нікому нічога не казаў.

– Вы ведаеце што-небудзь пра швейцара?

– Толькі тое, што ён адстаўны салдат.

– Якога палка?

– Здаецца, я чуў, што Колдстрымскай гвардыі.

– Дзякуй, падрабязнасці мне, без сумневу, дасць Форбс. Паліцыя выдатна збірае факты, хоць не заўсёды ўмее скарыстацца імі. Якая мілая кветка!

Ён прайшоў міма канапы да адчыненага акна, падняў паніклую кветку мускуснай ружы і пачаў разглядаць дыхтоўнае спалучэнне малінавага і зялёнага. Для мяне гэта было новай праявай ягонага характару: я ніколі не заўважаў за ім асаблівай увагі да жывой прыроды.

– Ніякая іншая сфера не мае такой патрэбы ў дэдукцыі, як рэлігія, – сказаў ён, абапіраючыся спінай на аканіцы. – Калі зірнуць на рэлігію рацыянальна, яна можа падацца дакладнай навукай. Нашая найвышэйшая вера ў Боскую волю ўвасобленая ў кветках. Усё іншае – нашая фізіка, нашая псіхіка, наш рацыён – першасныя патрэбы існавання. Але гэтая ружа – збыткоўная. Яе водар, яе колеры ўпрыгожваюць жыццё, але ў іх няма ніякай патрэбы. Гэтая непрактычная прыгажосць – праява найвышэйшай ласкі, таму, паўтаруся, кветкі даюць нам вялікую надзею.

Персі Фэлпс і яго сядзелка са здзіўленнем выслухалі тыраду Холмса, і на іх тварах праступіла вялікае расчараванне. А ён тым часам задуменна круціў ружу між пальцаў. Прайшло некалькі хвілінаў, перш чым маладая лэдзі наважылася перапыніць маўчанне.

– Ці ёсць хоць нейкі шанец разблытаць гэтую таямніцу, містэр Холмс? – крыху рэзка спытала яна.

– А, таямніцу! – здрыгануўшыся, адказаў Холмс. Ён нібы спусціўся з аблокаў, у якіх толькі што лунаў. – Ну, не паспрачаешся, ваш выпадак надзвычай цёмны, але я даю вам слова, што паспрабую ва ўсім разабрацца і выкажу вам свае здагадкі.

– Заўважылі нейкія зачэпкі?

– Вы прадставілі мне іх сем, але, зразумела, трэба праверыць кожную, каб ацаніць іх вартасць.

– Вы падазраяце каго-небудзь?

– Я падазраю сябе…

– Што?

– …у тым, што зрабіў занадта хуткія высновы.

– Што ж, вяртайцеся ў Лондан і праверце вашыя зачэпкі!

– Гэта выдатная парада, міс Харысан, – сказаў Холмс, падымаючыся. – Я думаю, Ўотсан, так мы з вамі і зробім. Але не суцяшайце сябе фальшывымі спадзяваннямі, містэр Фэлпс. Справа вельмі і вельмі няпростая.

– У мяне не будзе ні хвіліны спакою, пакуль я не пабачу вас зноў! – ускрыкнуў дыпламат.

– Што ж, я прыеду заўтра тым жа цягніком. Але хутчэй за ўсё не змагу паведаміць вам нічога новага.

– Але малю, прыязджайце! – ускрыкнуў наш кліент. – Мяне вяртае да жыцця ўжо тое, што мы не сядзім склаўшы рукі. Дарэчы, лорд Холдхёрст даслаў мне ліст!

– О! І што ён напісаў?

– Яго тон быў халодны, але не суворы. Падазраю, што мая цяжкая хвароба стрымала яго ад жорсткасці. Ён паўтарыў, што адбылося надзвычай непрыемнае здарэнне, і дадаў, што міністэрства не зробіць ніякіх крокаў адносна маёй будучыні – пад гэтым маецца на ўвазе, зразумела, адстаўка, – пакуль маё здароўе не палепшыцца і я не змагу выправіць сумныя наступствы сваіх дзеянняў.

– Што ж, яго рэакцыя была ўзважанай і тактоўнай, – сказаў Холмс. – Едзем, Ўотсан, у горадзе нас чакае шмат працы.

Джозэф Харысан адвёз нас на станцыю, і хутка мы ўжо трэсліся ў портсмуцкім экспрэсе. Холмс паглыбіўся ў думкі і не прамовіў ні слова, пакуль мы не прамінулі станцыю Клэпхем.

– Даволі займальна вяртацца ў Лондан па адной з гэтых ліній, працягнутых над горадам так, што можна бачыць будынкі згары.

Я вырашыў, што ён жартуе, бо краявід адкрываўся даволі непрывабны, але тут Холмс патлумачыў, што мае на ўвазе:

– Зірніце на гэтыя вялізныя адасобленыя глыбы гмахаў, якія вытыркаюцца над шыферам, нібы цагляныя выспы ў свінцовым моры.

– Школы-інтэрнаты*.

– Маякі, мой дружа! Сігнальныя вышкі будучыні! Капсулы з сотнямі выдатных зернеек, з якіх вырасце новая – мудрэйшая, лепшая – Брытанія! Я спадзяюся, гэты Фэлпс не аматар выпіць?

– Думаю, не.

– І я таго ж меркавання, але неабходна ўлічыць усе варыянты. Д’ябал хаваецца ў надта глыбокай вадзе, і вялікае пытанне, ці ўдасца нам выцягнуць яго на бераг. Што вы скажаце пра міс Харысан?

– Гэта дама з моцным характарам.

– Так, але ў добрым сэнсе слова, калі я не памыляюся. Яна і яе брат – адзіныя дзеці фабрыканта металічных вырабаў аднекуль з Нартумберлэнду. Фэлпс пасватаўся да яе падчас падарожжа мінулай зімою, і яна прыехала, каб пазнаёміцца з яго блізкімі, у суправаджэнні брата. Потым Фэлпса хапіў удар, і яна засталася, каб даглядаць каханага, а яе брат Джозэф, пачуваючыся цалкам нязмушана, застаўся разам з ёю. Я здабыў сякую-такую інфармацыю, як вы бачыце. Але трэба працягнуць росшукі.

– Мае пацыенты…

– О, калі вашыя справы здаюцца вам цікавейшымі за мае… – пачаў Холмс крыху пакрыўджана.

– Я збіраўся сказаць, што мае пацыенты выдатна абыдуцца без мяне дзень або два, бо гэта самы спакойны час году.

– Выдатна! – мой сябар зноў быў у гуморы. – Тады вы складзяце мне кампанію. Я думаю, спярша трэба нанесці візіт Форбсу. Магчыма, ён узброіць нас нейкімі фактамі, перш чым мы зразумеем, з якога боку падступіцца да нашай загадкі.

– Вы казалі, у вас ёсць версія.

– Так, іх некалькі, але толькі расследаванне дапаможа нам спыніцца на нейкай адной. Найцяжэй разблытаць злачынствы, ад якіх нікому няма карысці. Нашае ж прыносіць карысць, і вялікую. Каму? Амбасадару Францыі, амбасадару Расіі, а таксама любой асобе, якая можа прадаць паперы аднаму ці другому. Да таго ж ёсць лорд Холдхёрст.

– Лорд Холдхёрст?!

– Чаму не? Дзяржаўны муж вельмі нават можа аказацца ў сітуацыі, калі не будзе надта шкадаваць пра выпадковую страту важнага дакумента.

– Нават такі годны муж, як лорд Холдхёрст?

– Мы не маем права адпрэчваць нават самую маленькую імавернасць. Трэба сёння ж наведаць высакароднага лорда, паглядзім, што ён зможа расказаць. Дарэчы, я ўжо зрабіў сёе-тое па дарозе ў Лондан.

– Калі вы паспелі?

– Я даслаў тэлеграмы са станцыі Ўокінг ва ўсе вечаровыя газеты Лондана. Неўзабаве там з’явіцца абвестка.

Ён паказаў мне аркуш, вырваны з нататніка. На ім алоўкам было накрэмзана наступнае:

З цяжкім сэрцам бяруся я за пяро, каб напісаць апошнія нататкі пра выбітны талент, якім вылучаўся мой сябар Шэрлак Холмс. Я спрабаваў – недзе бязладна і, магчыма, не зусім так, як належала б, – апісаць нашыя з ім незвычайныя прыгоды, пачынаючы з выпадку, які звёў нас у часы «Эцюду ў пунсовым»*, да самага ўмяшання Холмса ў справу з марской дамовай – умяшанне, якое, без сумневу, перадухіліла сур’ёзны міжнародны канфлікт. На гэтым я збіраўся спыніцца і нічога не расказваць пра падзею, якая пакінула ў маім жыцці такую пустату, што нават два апошнія гады мала чым змаглі яе запоўніць. Аднак выдадзеныя нядаўна лісты палкоўніка Джэймса Марыярці, у якіх той абараняе памяць свайго брата*, вымушаюць мяне зноў сесці за пісанне і з усёй дакладнасцю расказаць грамадскасці акалічнасці гэтай справы. Я – адзіны чалавек, які ведае ўсю праўду, і я рады, што прыйшоў час, калі нішто не патрабуе яе далейшага ўтойвання. Наколькі я ведаю, у прэсе з’явіліся толькі тры паведамленні: нататка ў «Журналь дэ Жэнеў» ад 6 траўня 1891 году, дэпеша «Ройтэрс»* у ангельскіх газетах ад 7 траўня і ўрэшце нядаўнія лісты, пра якія я казаў вышэй. Калі першыя падаюць зусім мала звестак, то ў лістах, як я збіраюся давесці, усе факты скажоныя. І таму менавіта я павінен упершыню агучыць праўду пра тое, што насамрэч адбылося паміж прафесарам Марыярці і Шэрлакам Холмсам.

Варта згадаць, што пасля майго вяселля і наступнага вяртання да прыватнай практыкі блізкае сяброўства, якое завязалася паміж Холмсам і мной, у пэўным сэнсе змянілася. Ён усё яшчэ раз-пораз зазіраў да мяне, калі яму быў патрэбны кампаньён у расследаванні, але гэта здаралася ўсё радзей і радзей, а за ўвесь 1890 год я апісаў толькі тры справы. Зімой 1890-га, а таксама ранняй вясной 1891-га газеты паведамлялі, што французскі ўрад запрасіў Холмса правесці надзвычай важнае расследаванне, а атрымаўшы ад яго два лісты, высланыя з Нарбоны і Німа*, я зрабіў выснову, што яго побыт у Францыі зацягнуўся. І таму я вельмі здзівіўся, калі вечарам 24 красавіка ўбачыў яго ў сваім кабінеце. Мне адразу кінулася ў вочы, што ён схуднеў, а твар яго бляднейшы, чым звычайна.

– Гэта, відаць, ад празмерных нагрузак, – зазначыў ён, адказваючы хутчэй на мой позірк, чым на словы. – Апошнім часам я быў трохі заняты. Вы не супраць, калі я зачыню аканіцы?

Пакой асвятляла толькі лямпа на стале, за якім я чытаў. Холмс асцярожна абышоў яго, трымаючыся ля самай сценкі, і рашуча замкнуў аканіцы на надзейныя засаўкі.

– Вы чагосьці баіцеся? – спытаў я.

– Баюся.

– Чаго?

– Пнеўматычнай стрэльбы*.

– Дарагі мой Холмс, што вы маеце на ўвазе?

– Думаю, вы дастаткова мяне ведаеце, Ўотсан, каб зразумець, што нервовым мяне ніяк не назавеш. Аднак пагарджаць небяспекай, калі яна зусім побач, – гэта хутчэй не мужнасць, а дурасць. Магу я патурбаваць вас і папрасіць запалку?

Ён удыхнуў цыгарэтны дым, нібыта дабратворны ўплыў тытуню мог яго супакоіць.

– Я мушу выбачыцца за такі позні візіт, – сказаў Холмс, – а таксама папрасіць вас адысці ад умоўнасцяў і дазволіць мне сёння пакінуць дом, пералезшы праз заднюю сцяну ў вашым садзе.

– Але што ўсё гэта значыць? – спытаў я.

Ён паказаў мне руку, і ў святле лямпы я ўбачыў, што два суставы параненыя і крывавяць.

– Як бачыце, гэта не пустыя дробязі, – з усмешкай сказаў ён. – Наадварот, усё так сур’ёзна, што можна застацца без рукі. Місіс Ўотсан дома?

– Не, яна паехала ў госці.

– Вось як… Значыць, вы адзін?

– Так.

– Тады мне будзе прасцей запрасіць вас на тыдзень на кантынент.

– Куды?

– Ды куды хочаце. Мне ўсё адно.

Ва ўсім гэтым было нешта дзіўнае. Выпраўляцца ў бязмэтны адпачынак не было звычкай Холмса, а нешта ў яго бледным стомленым твары сказала мне, што яго нервы напружаныя да мяжы. Ён злавіў у маіх вачах пытанне і, звёўшы кончыкі пальцаў і абапёршыся локцямі на калені, патлумачыў сітуацыю.

– Вы, відаць, ніколі не чулі пра прафесара Марыярці? – спытаў ён.

– Ніколі.

– Як гэта дзіўна, як неверагодна! – усклікнуў ён. – Цень гэтага чалавека накрыў увесь Лондан – і ніхто пра яго не чуў! Вось што робіць яго найвыбітнейшым злачынцам у гісторыі. Я з усёй сур’ёзнасцю сцвярджаю, Ўотсан, што калі б я перамог яго, калі б вызваліў ад яго грамадства, то лічыў бы, што дасягнуў вяршыні сваёй дзейнасці, і быў бы гатовы сысці на спачынак. Паміж намі: нядаўнія справы, у якіх я змог дапамагчы скандынаўскай каралеўскай сям’і і Французскай Рэспубліцы, забяспечылі мне магчымасць вярнуцца да мірных і прыемных заняткаў і засяродзіцца на хімічных даследаваннях. Але я не магу адпачываць, Ўотсан, не магу спакойна сядзець, пакуль ведаю, што такі чалавек, як прафесар Марыярці, беспакарана ходзіць лонданскімі вуліцамі.

– Дык што ж ён увогуле зрабіў?

– О, лёс яго вельмі незвычайны. Ён паходзіць з добрай сям’і. Ад прыроды надзелены надзвычайнымі матэматычнымі здольнасцямі, ён атрымаў выдатную адукацыю і ў дваццаць два гады напісаў трактат пра біном Ньютана*, чым здабыў еўрапейскую вядомасць. Дзякуючы гэтаму ён атрымаў кафедру матэматыкі ў адным з нашых правінцыйных універсітэтаў, і, здаецца, яго чакала бліскучая будучыня. Але ў гэтага чалавека ёсць спадчынная схільнасць да д’ябальскай жорсткасці. Цяга да злачынства ў яго ў крыві, і надзвычайныя разумовыя здольнасці, замест таго каб дапамагчы пераадолець, толькі ўзмацнілі яе і зрабілі больш небяспечнай*. Ва ўніверсітэцкім гарадку вакол яго папаўзлі змрочныя чуткі, ён быў вымушаны адмовіцца ад кафедры і пераехаць у Лондан, дзе заняўся падрыхтоўкай юнакоў да афіцэрскіх экзаменаў. Гэта пра яго ведаюць усе, але зараз я раскажу пра вынікі ўласных расследаванняў.

Як вы ведаеце, Ўотсан, ніхто не знаёмы з крымінальным светам Лондана бліжэй, чым я. Але ў апошнія гады мне ўвесь час здавалася, што за многімі злачынствамі стаіць загадкавая і добра арганізаваная сіла, якая дзейнічае насуперак закону і абараняе злачынцаў. Я зноў і зноў адчуваў прысутнасць гэтай сілы ў самых розных справах – падробках, рабаўніцтвах, забойствах – і прасочваў яе датычнасць да многіх нераскрытых злачынстваў, расследаваннем якіх сам не займаўся. Гадамі спрабаваў я прарвацца скрозь завесу, якая ахутвала гэтую сілу, і ўрэшце прыйшоў час, калі я ўзяў след, што пасля тысячы падманак вывеў мяне на былога прафесара Марыярці, знакамітага матэматыка.

Ён Напалеон крымінальнага свету, Ўотсан. Ён арганізатар паловы злачынстваў і амаль усіх нераскрытых справаў у нашым вялікім горадзе. Ён геній і філосаф, здольны мысліць абстрактна. У яго розум найвышэйшага гатунку. Ён сядзіць нерухома, як павук у цэнтры сваёй павуціны, але ад гэтай павуціны разыходзяцца тысячы ніцяў, і ён адсочвае дрыжанне кожнай. Сам ён амаль нічога не робіць. Ён проста плануе. Але ў яго шмат агентаў, і яны цудоўна арганізаваныя. Калі трэба здзейсніць нейкае злачынства, скажам, выкрасці паперы, ці абрабаваць дом, ці прыбраць чалавека, варта сказаць слова прафесару, і справа будзе прадуманая і даведзеная да канца. Агента могуць і схапіць. У гэтым выпадку адразу ж знойдуцца грошы вызваліць яго пад заклад ці абараніць у судзе. Але галоўнага арганізатара, якому падпарадкоўваецца агент, не зловяць ніколі – яго нават не западозраць. Вось якую арганізацыю я вылічыў, Ўотсан, і я пакладу ўсе сілы на тое, каб яе выкрыць і разбурыць.

Але абарона прафесара прадуманая надзвычай хітра, і што б я ні рабіў, здабыць доказы, якія б дазволілі падаць на яго ў суд, здавалася немагчымым. Вы ведаеце мае здольнасці, дарагі мой Ўотсан, але тым не менш пасля трох месяцаў я быў вымушаны прызнаць, што сустрэў урэшце роўнага сабе ў інтэлектуальным плане праціўніка. Мой жах ад яго злачынстваў губляўся на фоне захаплення яго талентам. І ўрэшце ён зрабіў памылку – адну маленькую, вельмі маленькую памылку, але калі я падышоў так блізка, нельга было сабе дазваляць нават яе. У мяне з’явіўся шанец, і, скарыстаўшыся гэтым промахам, я пачаў плесці вакол прафесара сваю сетку. Цяпер яна амаль гатовая. Праз тры дні, то бок у наступны панядзелак, справа будзе завершаная, і прафесар з усімі асноўнымі хаўруснікамі апынецца ў руках паліцыі. Тады пачнецца самы гучны крымінальны працэс стагоддзя, дзе пральецца святло больш чым на сорак загадкавых злачынстваў, кожнае з якіх будзе пакаранае. Але вы разумееце: адзін паспешлівы ход – і яны выслізнуць з нашых рук нават у самую апошнюю хвіліну.

Усё было б добра, калі б прафесар Марыярці не ведаў пра мае захады. А ён вельмі хітры. Ён адсочвае кожны крок, які я раблю, каб зацягнуць яго ў пастку. Шмат разоў ён спрабаваў з яе вырвацца, але я заўсёды яго апярэджваў. Вось што я вам скажу, мой дарагі сябра: калі б хтосьці падрабязна апісаў нашае маўклівае змаганне, яно зрабілася б самай бліскучай старонкай у захапляльнай кнізе крымінальнай гісторыі. Яшчэ ніколі не падымаўся я на такую вышыню і яшчэ ніколі супернік так мяне не прыціскаў. Ён раніць глыбока, але я паспяваю адбіваць удары. Сёння раніцай я зрабіў апошнія крокі, і мне, каб завершыць справу, былі патрэбныя ўсяго тры дні. Я сядзеў у сваім пакоі, абдумваючы сітуацыю, калі раптам дзверы адчыніліся, і перада мной з’явіўся прафесар Марыярці.

Мае нервы выдатна загартаваныя, Ўотсан, але мушу прызнацца, што, убачыўшы на парозе чалавека, які займаў усе мае думкі, я скалануўся. Яго аблічча было мне знаёмае. Ён вельмі худы і высокі, з выпуклым бледным ілбом і запалымі вачыма. Гладка паголены, бледны і аскетычны з выгляду, ён усё яшчэ чымсьці нагадваў былога прафесара. Ад доўгага сядзення над кнігамі плечы яго сутуліліся, а галава выдавалася наперад і ўвесь час дзіўна, па-змяінаму марудна, вагалася з боку ў бок. З вялікай цікавасцю ён уперыў у мяне прымружаныя вочы.

– Вашыя лобныя косці развітыя менш, чым я мог чакаць*, – урэшце сказаў ён. – Трымаць у кішэні халата зараджаны рэвальвер – небяспечная звычка.

Рэч у тым, што калі ён зайшоў, я тут жа ўсвядоміў страшную небяспеку. Адзіны магчымы для яго спосаб уратавацца – гэта прымусіць мяне замаўчаць. У тое ж імгненне я асцярожна сцягнуў з камоды ў кішэню рэвальвер і акурат намацваў яго праз тканіну. Пасля такой заўвагі я дастаў зброю і паклаў яе на стол з узведзеным курком. Марыярці ўсё яшчэ ўсміхаўся і жмурыўся, але штосьці ў яго вачах прымусіла мяне парадавацца, што пісталет пад рукой.

– Вы мяне, відавочна, не ведаеце, – сказаў ён.

– Наадварот, – адказаў я, – відавочна, я вас ведаю. Прашу, прысядзьце. Калі вы маеце што сказаць, я гатовы даць вам пяць хвілінаў.

– Думаю, вы адгадалі ўсё, што я хацеў вам сказаць, – прамовіў ён.

– Тады мой адказ вы таксама адгадалі, – адказаў я.

– Дык вы будзеце стаяць на сваім?

– Безумоўна.

Ён палез у кішэню, я схапіў са стала рэвальвер. Але ён выцягнуў усяго толькі нататнік, у якім былі запісаныя некалькі датаў.

– Вы перайшлі мне дарогу 4 студзеня, – пачаў ён. – 23-га вы мяне ўстрывожылі, у сярэдзіне лютага я не на жарт расхваляваўся, у канцы сакавіка вы разбурылі мае планы, а цяпер, на зыходзе красавіка, сваім пастаянным пераследам паставілі мяне ў такое становішча, што я магу апынуцца за кратамі. Так працягвацца не можа.

– У вас ёсць нейкая прапанова? – спытаў я.

– Кідайце гэта, містэр Холмс, – сказаў ён, круцячы галавой. – Вы павінны кінуць, павінны.

– Пасля панядзелка, – адказаў я.

– Нічога сабе! – абурыўся ён. – Я ўпэўнены, што такі праніклівы чалавек, як вы, разумее, да чаго ўсё прывядзе. Неабходна, каб вы з гэтым скончылі. Вашыя метады пакінулі нам толькі адно выйсце. Я з незвычайнай асалодай назіраў, як вы разблытваеце гэтую галаваломку, і мушу шчыра прызнацца, што крайнія меры мяне засмуцяць. Вы смеяцеся, сэр, але магу вас упэўніць, што так яно і будзе.

– Небяспека – частка майго рамяства, – зазначыў я.

– Але гэта не проста небяспека, – адказаў ён. – Гэта непазбежнае знішчэнне. Вы перайшлі дарогу не аднаму чалавеку, а магутнай арганізацыі, усю моц якой нават вы, пры ўсёй вашай кемлівасці, уявіць не можаце. Адыдзіце ўбок, містэр Холмс, альбо вас растопчуць.

– Баюся, – сказаў я, устаючы, – што за нашай прыемнай размовай я забыўся на важную справу, якая чакае мяне зусім у іншым месцы.

Ён таксама падняўся і маўкліва зірнуў на мяне, сумна круцячы галавой.

– Ну што ж, – урэшце сказаў ён, – я зрабіў усё, што мог. У гэтай гульні я ведаю кожны ваш ход. Да панядзелка вы нічога не даб’яцеся. Нас чакае двубой, містэр Холмс. Вы спадзеяцеся пасадзіць мяне на лаву падсудных – я ж кажу, што ніколі туды не сяду. Вы спадзеяцеся перамагчы мяне – я ж кажу, што вы ніколі мяне не пераможаце. Калі ў вас хопіць розуму знішчыць мяне, будзьце ўпэўнены, што я доўг аддам.

– Колькі кампліментаў, містэр Марыярці, – адзначыў я. – Дазвольце адзін вам вярнуць: калі я буду ўпэўнены ў магчымасці першага, то дзеля інтарэсаў грамадства прыму і другое.

– Другое я вам паабяцаць магу, але ніяк не першае, – перарваў ён, павярнуўся да мяне ссутуленай спінай і выйшаў з пакоя, усё яшчэ страляючы вачыма і жмурачыся.

Такой была мая адзіная размова з прафесарам Марыярці. Яна, прызнаюся, зрабіла на мяне непрыемнае ўражанне. Яго мяккая і выразная манера гаварыць упэўніла мяне ў шчырасці яго словаў, не ўласцівай звычайным злодзеям. Вы, безумоўна, скажаце: «Чаму тады не звярнуцца да паліцыі?» Прычына ў тым, што я не сумняюся: удар нанясе не ён сам, а яго агенты. І я ўжо атрымаў цудоўнае пацверджанне гэтаму.

– На вас напалі?

– Дарагі мой Ўотсан, прафесар Марыярці не з тых, хто адкладае справу да святога ніколі. Апоўдні я выйшаў з дому, каб разабрацца з адным пытаннем на Оксфардстрыт. Як толькі я завярнуў за рог Бентынк-стрыт, каб перайсці Ўэлбэк-стрыт*, то ўбачыў, што на мяне з грукатам імчыць двухконны фургон. Ён імкліва набліжаўся, але ў апошнюю долю секунды я здолеў уратавацца, адскочыўшы на ходнік. Фургон павярнуў на Мэрылебанлэйн і тут жа знік. Я вырашыў трымацца ходніка, Ўотсан, але на Вір-стрыт з даху аднаго дома звалілася цагліна і ля самых маіх ног разбілася на кавалкі. Я паклікаў паліцыю, і яны агледзелі месца здарэння. На даху, падрыхтаваным да рамонту, былі складзеныя шыфер і цэгла, і мяне пачалі ўпэўніваць, што цагліну скінуў вецер. Я, безумоўна, ведаў лепш, але доказаў не меў, таму адразу ўзяў кэб і паехаў на Пэл-Мэл да брата, дзе і правёў дзень. Адтуль я пайшоў да вас, і па дарозе на мяне напаў нейкі галаварэз з дубінкай. Я паваліў яго і аддаў у рукі паліцыі, але з усёй упэўненасцю магу сказаць, што паміж джэнтльменам, аб пярэднія зубы якога я абдзёр сёння суставы, і сціплым выкладчыкам матэматыкі, які цяпер, магчыма, піша на дошцы задачу за дзесяць міляў адсюль, яна не знойдзе ніякай сувязі. Цяпер вы, Ўотсан, не будзеце здзіўляцца, чаму я, зайшоўшы ў пакой, адразу ж кінуўся зачыняць аканіцы і чаму быў вымушаны прасіць у вас дазволу пакінуць дом крыху менш кідкім спосабам, чым парадныя дзверы.

Я заўсёды захапляўся мужнасцю майго сябра, але мацней за ўсё – менавіта тады, калі ён спакойна пералічваў здарэнні дня, што склаўся так жахліва.

– Пераначуеце ў мяне? – спытаў я.

– Не, сябра, я для вас вельмі небяспечны госць. Я ўжо вызначыўся з планамі… усё будзе добра. Усё амаль скончана, арышты могуць адбыцца без майго ўдзелу, я спатрэблюся толькі для выстаўлення абвінавачання. Таму найлепшае, што я магу зрабіць, – гэта знікнуць на некалькі дзён, пакуль паліцыя не пачне свабодна дзейнічаць. І я буду вельмі рады, калі вы разам са мной паедзеце на кантынент.

– Пакуль у маёй практыцы зацішша, – адказаў я, – і сусед не супраць мяне замяніць. Я ахвотна паеду з вамі.

– Зможаце заўтра раніцай?

– Калі трэба.

– Так, вельмі трэба. Зараз я дам вам указанні і малю вас, дарагі мой Ўотсан, выканайце іх літаральна, бо вы ўступаеце ў маю гульню супраць найразумнейшага злачынцы і наймагутнейшага злачыннага аб’яднання ва ўсёй Еўропе. Дык слухайце! Сёння вечарам вы з надзейным чалавекам адправіце любы патрэбны вам багаж на вакзал Вікторыя, не ўказваючы адрасу прызначэння. З раніцы вы пашляце слугу па хэнсам*, наказаўшы яму не браць ні першы, ні другі, якія прапануюць свае паслугі. Потым заскочыце ў хэнсам і паедзеце да Стрэнд-Энда, на Лоўтэрскі пасаж*, перадаўшы кэбмену адрас, запісаны на паперы, і папрасіўшы нізашто яго не выкідаць. Плату за праезд трымайце напагатове і ў тое самае імгненне, як кэб спыніцца, ляціце праз пасаж з разлікам апынуцца на другім яго баку роўна ў дзевяць пятнаццаць. Там ля ходніка вас будзе чакаць маленькі брогам* з фурманам у цяжкім чорным плашчы з каўняром, абшытым па краі чырвоным. У гэты брогам вы і сядзеце, а ён даставіць вас на вакзал Вікторыя акурат да ад’езду кантынентальнага экспрэса.

– Дзе мы з вамі сустрэнемся?

– На станцыі. Для нас будзе зарэзерваванае другое ад пачатку купэ першага класу.

– Значыць, спатканне ў купэ?

– Менавіта.

Марна ўгаворваў я Холмса застацца на вечар. Я добра бачыў, што ён баіцца прынесці бяду ў дом, які яго прытуліў, і што толькі гэта вымушае яго сысці. Кінуўшы яшчэ некалькі словаў наконт нашых заўтрашніх планаў, ён падняўся і разам са мной выйшаў у сад, ускараскаўся на сцяну, што межавала з Мортымер-стрыт, і тут жа свіснуў хэнсаму, на якім, як я пачуў, і ад’ехаў.

Наступнае раніцы я зрабіў усё згодна з інструкцыяй Холмса. Хэнсам я ўзяў з усімі перасцярогамі, каб не натрапіць на падасланы, і адразу ж пасля сняданку выправіўся на Лоўтэрскі пасаж, праз які прабег як найхутчэй. Брогам з надзвычай мажным фурманам, захутаным у цёмны плашч, ужо чакаў мяне. Як толькі я сеў, фурман хвастануў каня, і мы з грукатам паляцелі да вакзала Вікторыя, а калі я выйшаў, тут жа развярнуў каня і знік з вачэй, нават не зірнуўшы ў мой бок.

Пакуль усё ішло цудоўна. Мой багаж быў на месцы, і я без перашкодаў знайшоў названае Холмсам купэ, тым больш што толькі яно было пазначанае як занятае. Мяне трывожыла толькі адсутнасць Холмса. Вакзальны гадзіннік паказваў, што да ад’езду цягніка засталося сем хвілінаў. Марна шукаў я сярод падарожнікаў і тых, хто іх праводзіў, фігуру сябра – яго не было і знаку. Некалькі хвілінаў я патраціў на тое, каб дапамагчы паважнаму італьянскаму святару, які на ламанай ангельскай спрабаваў патлумачыць насільшчыку, што яго багаж трэба адправіць у Парыж. Потым зноў агледзеў платформу і вярнуўся ў купэ, дзе выявілася, што насільшчык, нягледзячы на адсутнасць білета, падсадзіў да мяне майго нядаўняга знаёмца – лядачага італьянца. Мае спробы патлумачыць святару ўсю навязлівасць такога ўламання плёну не мелі, бо мая італьянская была яшчэ горшая за яго ангельскую, і таму, пакорліва паціснуўшы плячыма, я здаўся і зноў пачаў трывожна шукаць вачыма сябра. Мяне паціху ахопліваў жах, бо адсутнасць Холмса магла азначаць толькі тое, што мінулай ноччу яму нанеслі ўдар. Вось і дзверы зачыніліся, і пачуўся гудок, як раптам…

– Дарагі мой Ўотсан, – пачуўся голас, – вы нават не ўважылі мяне прывітаннем.

У неймаверным здзіўленні я павярнуўся. Стары святар глядзеў проста на мяне. На імгненне яго зморшчыны разгладзіліся, нос з’ехаў на падбароддзе, ніжняя губа перастала выпінацца; ён спыніў мармытаць, панылыя вочы загарэліся ранейшым агнём, а скурчаная фігура выпрасталася. Але ў наступны момант яго цела зноў абмякла, і Холмс з такой жа хуткасцю ператварыўся ў старога святара.

– Божа літасцівы! – усклікнуў я. – Як вы мяне напалохалі!

– Мы ўсё яшчэ мусім захоўваць асцярожнасць, – прашаптаў ён. – Ёсць падставы лічыць, што яны ўзялі наш след. А вось і сам Марыярці!

На гэтых словах цягнік рушыў з месца, і, зірнуўшы назад, я ўбачыў высокага чалавека, які раз’юшана праціскаўся праз натоўп і махаў рукой, нібыта хочучы спыніць цягнік. Аднак было позна: мы імкліва набіралі хуткасць, і праз імгненне станцыя знікла з вачэй.

– Бачыце, нягледзячы на ўсе засцярогі, мы ледзь выбраліся, – са смехам сказаў Холмс.

Падняўшыся, ён пазбавіўся сваёй маскіроўкі – чорнай сутаны з капелюшом – і схаваў яе ў чамадан.

– Вы чыталі ранішнюю газету, Ўотсан?

– Не.

– Значыць, пра Бэйкер-стрыт не ведаеце?

– Пра Бэйкер-стрыт?

– Мінулай ноччу яны падпалілі нашую кватэру, але вялікай бяды не нарабілі.

– Божа літасцівы, Холмс, гэта проста невыносна!

– Яны, відаць, згубілі мой след пасля таго, як арыштавалі іх агента з дубінкай. Інакш бы яны не думалі, што я вярнуўся дадому. Аднак яны відавочна перастрахаваліся і пачалі сачыць за вамі, а вы прывялі Марыярці на вакзал Вікторыя. Вы ўпэўнены, што не дапусцілі промаху?

– Я ўсё зрабіў так, як вы казалі.

– Знайшлі патрэбны брогам?

– Так, ён чакаў мяне.

– Фурмана пазналі?

– Не.

– Гэта быў мой брат Майкрафт. У такіх выпадках наймітам сваіх сакрэтаў лепш не адкрываць. Але трэба думаць, што рабіць з Марыярці.

– Мы едзем экспрэсам, а ўлічваючы, што расклад параходаў падладжаны пад гэты цягнік, думаю, мы з лёгкасцю сыдзем ад пераследу.

– Дарагі мой Ўотсан, вы, відаць, не да канца зразумелі, што да гэтага чалавека трэба падыходзіць з той самай інтэлектуальнай планкай, што і да мяне. Няўжо вы думаеце, што на месцы пераследніка я дазволіў бы такой дробязі збіць мяне? Чаму вы тады такога невысокага меркавання пра яго?

– І што ён будзе рабіць?

– Тое, што зрабіў бы я.

– А што зрабілі б вы?

– Сеў бы на дадатковы цягнік.

– Але ён усё адно спозніцца.

– Зусім не. Наш цягнік спыняецца ў Кентэрберы, а параход звычайна як мінімум на чвэрць гадзіны затрымліваецца*. Вось ён нас і дагоніць.

– Вы гаворыце так, нібыта злачынцы – мы. Хай яго адразу па прыездзе арыштуюць.

– Гэта знішчыць вынікі маёй трохмесячнай працы. Вялікую рыбу мы зловім, а дробная кінецца з сеткі ва ўсе бакі і збяжыць. У панядзелак уся хеўра будзе ў нашых руках. Ніяк нельга арыштаваць яго цяпер.

– І што нам рабіць?

– Выйдзем у Кентэрберы.

– А далей?

– Ну, далей у нас пачнецца гонка – спачатку да Ньюхэйвена, а адтуль – у Д’еп*. Марыярці зноў зробіць так, як зрабіў бы я. Ён паедзе ў Парыж, знойдзе камеру захоўвання і два дні будзе сачыць за нашым багажом. Мы ж за гэты час здабудзем парачку сакваяжаў, падтрымаўшы такім чынам вытворчасць тых мясцовасцяў, праз якія будзем праязджаць, і спакойна рушым праз Люксембург і Базэль у Швейцарыю.

Мы выйшлі ў Кентэрберы і зразумелі, што наступнага цягніка да Ньюхэйвена давядзецца чакаць цэлую гадзіну.

Я ўсё яшчэ з жалем думаў пра багажны вагон, які імкліва знікаў з вачэй і ў якім ляжаў мой гардэроб, калі Холмс пацягнуў мяне за рукаў і паказаў на чыгунку:

– Бачыце, а вось і ён.

Удалечыні над лясамі Кента падымаўся тонкі струменьчык дыму. Праз хвіліну мы ўжо бачылі цягнік, які складаўся з лакаматыва і аднаго вагона і па крывой чыгункі імчаў да станцыі. Мы ледзь паспелі схавацца за грудамі багажу, калі ён з грукатам і рыкам праляцеў міма, дыхаючы нам у твары гарачай парай.

– Яго цягнік, – сказаў Холмс, калі мы сачылі за вагонам, што пахістваўся і тросся на стрэлках. – Як бачыце, розум нашага сябра таксама мае межы. Ён быў бы геніем, калі б адгадаў мае высновы і дзейнічаў адпаведна.

– А калі б ён нас дагнаў?

– Не сумняюся, што ён паспрабаваў бы мяне забіць. Аднак у гэтай гульні кожны можа рабіць свой ход. Пытанне ў тым, варта нам паабедаць цяпер ці лепш пачакаць буфета ў Ньюхэйвене, рызыкуючы пры гэтым памерці з голаду.

Той жа ноччу мы дабраліся да Брусэля і правялі там два дні, а на трэці выправіліся ў Страсбург. У панядзелак раніцай Холмс тэлеграфаваў лонданскай паліцыі, і ўвечары на гатэльным стале нас чакаў адказ. Холмс прачытаў пасланне і з праклёнам кінуў яго ў камін.

– Я мусіў гэта прадбачыць! – прастагнаў ён. – Ён збег!

– Марыярці?

– Яны схапілі ўсю хеўру, апроч яго. Ён выслізнуў з іх рук, а калі я пакінуў краіну, там, безумоўна, не засталося нікога, хто мог бы даць яму рады. Але я быў упэўнены, што козыры цяпер у іх руках. Думаю, Ўотсан, вам лепш вярнуцца ў Англію.

– Чаму?

– Цяпер я небяспечны спадарожнік. Марыярці страціў усё, і вяртанне ў Лондан для яго пагібельнае. Калі я добра ведаю яго характар, то зараз ён усе сілы аддасць помсце. Штосьці такое ён сказаў падчас нашай кароткай размовы, і я думаю, што зразумеў яго правільна. Я мушу настойваць, каб вы вярнуліся да сваёй практыкі.

Але стары салдат і стары сябар да такой просьбы прыслухацца не мог. Паўгадзіны мы спрачаліся ў страсбургскім рэстаране і ў той жа вечар працягнулі падарожжа, рушыўшы ў Жэневу.

Адзін чароўны тыдзень мы прабадзяліся далінай Роны, а потым, павярнуўшы на Лэйк, мінулі яшчэ пакрыты глыбокім снегам перавал Гэмі і адтуль праз Інтэрлакен скіраваліся да Майрынгена*. Падарожжа было цудоўным – далікатная вясновая зеляніна ўнізе, цнатлівая зімовая белата ўверсе, – але я разумеў, што Холмс ні на хвіліну не забывае пра навіслы над ім цень. Усюды – ва ўтульных альпійскіх вёсках ці на самотных горных перавалах – у яго хуткіх дапытлівых вачах, якія востра і пранікліва вывучалі твар кожнага сустрэчнага, я бачыў упэўненасць, што, куды б мы ні пайшлі, мы не можам пазбыцца небяспекі, якая ідзе за намі крок у крок.

Помню, аднаго дня мы, пераходзячы праз Гэмі, брылі ўздоўж самага берага меланхалічнага Даўбена*, і раптам справа ад нас са скалы сарвалася вялікая глыба і, з грукатам праляцеўшы міма, звалілася ў возера за нашымі спінамі. У той жа момант Холмс забег на самы высокі выступ скалы, адкуль, выцягваючы шыю, агледзеў усё наваколле. Марна ўпэўніваў нас праваднік, што вясновыя абвалы камянёў у гэтых мясцінах – звычайная рэч. Холмс нічога не адказаў, але ўсміхнуўся мне з выглядам чалавека, прадказанні якога пачынаюць збывацца.

Аднак, нягледзячы на сваю насцярожанасць, прыгнечаным ён не быў. Наадварот, не магу згадаць, каб я бачыў яго калі-небудзь такім узбуджаным. Ён зноў і зноў вяртаўся да думкі, што калі б грамадства вызвалілася ад прафесара Марыярці, ён з радасцю скончыў бы сваю дзейнасць.

– Думаю, Ўотсан, я маю права сказаць, што пражыў жыццё не зусім дарэмна, – зазначаў ён. – І калі б я адышоў ад справаў ужо сёння, то мог бы спакойна азірацца на сваё мінулае. Дзякуючы мне паветра ў Лондане зрабілася чысцейшым. Я расследаваў больш чым тысячу справаў і думаю, што наўрад ці хоць раз стаў не на той бок. Апошнім часам загадкі, пастаўленыя прыродай, вабілі мяне больш, чым павярхоўныя праблемы, адказнасць за якія нясе нашае сапсаванае грамадства. У той дзень, калі маю кар’еру ўвянчае арышт ці знішчэнне самага таленавітага і небяспечнага злачынцы ў Еўропе, вашыя мемуары, Ўотсан, падыдуць да канца.

Цяпер я пастараюся каротка, але дакладна расказаць тое, што засталося. Мне не хацелася б затрымлівацца на гэтых падзеях, але я лічу сваім абавязкам не апусціць ніводнай падрабязнасці.

3 траўня мы дасягнулі вёсачкі Майрынген, дзе спыніліся ў гатэлі «Englischer Hof»*, які трымаў тады Петэр Штайлер-старэйшы. Наш гаспадар быў чалавекам кемным і, тры гады праслужыўшы афіцыянтам у лонданскім гатэлі «Гровенар», дасканала валодаў ангельскай. 4 траўня мы згодна з яго парадай выправіліся пасля абеду ў горы, збіраючыся пераначаваць у вёсцы Разэнлаў*. Нам настойліва раілі не абмінаць Райхенбахскага вадаспаду*, які ляжыць на сярэдзіне пад’ёму, а зрабіць невялікае кола і абавязкова яго агледзець.

Гэта было напраўду вусцішнае відовішча. Імклівы струмень, яшчэ магутнейшы ад расталага снегу, падае ў галаваломную бездань, з якой выбіваюцца пырскі, нібыта дым з ахопленага агнём дома. Ахаваная з аднаго боку бліскучай вугальна-чорнай стромай, бяздонная цясніна, у якую зрынаецца рака, унізе звужаецца і ператвараецца ў невымерна глыбокі правал, дзе, пераліваючыся цераз край і выплюхваючыся на зубчастыя выступы, кіпіць і пеніцца вада. І вельмі хутка ад гэтай бясконцай плыні зеленаватага колеру, што з вечным гулам падае ўніз, ад гэтай густой блішчастай завесы з пырскаў, што з вечным шыпеннем нясуцца ўгору, ад гэтага пастаяннага бурлення і грукату пачынае кружыцца галава.

Мы стаялі ля самага краю і назіралі за зіхценнем вады, якая далёка ўнізе разбівалася аб чорныя стромы, і чулі амаль чалавечы крык, што вырываўся з бездані разам з пырскамі.

Сцяжынка паўколам аббягала вадаспад, даючы магчымасць цудоўна яго разгледзець, але пасля нечакана абрывалася, і падарожнік, падняўшыся наверх, мусіў вяртацца. Мы акурат сабраліся павярнуць, калі ўбачылі хлопчыка-швейцарца, які падымаўся да нас з лістом у руцэ. На лісце быў штамп гатэля, які мы толькі што пакінулі, ён быў напісаны нашым гаспадаром і адрасаваны мне. Выявілася, што праз некалькі хвілінаў пасля нашага сыходу ў гатэль прыбыла ангельская лэдзі з туберкулёзам на апошняй стадыі. Яна правяла зіму ў Давас-Плацы і акурат ехала да сяброў у Люцэрн, калі ў яе пачаўся крывацёк*. Ёй засталося, відаць, не больш за некалькі гадзінаў, і бачыць побач ангельскага доктара было б для яе вялікім суцяшэннем, а таму, калі я змагу вярнуцца… і г.д. У постскрыптуме добры Штайлер дадаваў, што мая згода вельмі яго абавяжа, бо лэдзі адмаўляецца ад любой дапамогі швейцарскага доктара, і ён не можа ўзяць на сябе такую вялікую адказнасць.

Праігнараваць гэтую просьбу я не мог. Не мог не адказаць на мальбу суайчынніцы, што памірала ў чужой краіне. І ўсё ж я вагаўся, думаючы, ці можна пакідаць Холмса аднаго. Урэшце мы сышліся на тым, што я вярнуся ў Майрынген, а пры ім у якасці правадніка і спадарожніка застанецца наш пасланец. Холмс сказаў, што яшчэ пабудзе трошкі ля вадаспаду, а потым паціху пойдзе праз горы ў Разэнлаў, дзе ўвечары я да яго далучуся. Адыходзячы, я азірнуўся і ўбачыў Холмса, што прыхіліўся спінай да скалы і склаў рукі, назіраючы за імклівым рухам вады. Гэта быў апошні раз, калі я бачыў яго жывым.

Амаль спусціўшыся, я зноў азірнуўся. Убачыць адтуль вадаспад было немагчыма, але я заўважыў выгнутую паўколам сцяжынку, што вяла да яго, абвінаючы пагорак. Гэтай сцяжынкай, помніцца, вельмі хутка падымаўся нейкі чалавек.

Чорная фігура была выразна бачная на зялёным фоне. Я заўважыў яго і заўважыў, як энергічна ён падымаецца на пагорак, але неўзабаве пра ўсё гэта забыў, бо спяшаўся ў гатэль.

Прайшло, відаць, крыху больш за гадзіну, перш чым я дабраўся да Майрынгена. На ганку гатэля стаяў стары Штайлер.

– Ну як? – падбегшы, спытаў я. – Спадзяюся, ёй не горш?

Калі я ўбачыў здзіўленне на яго твары і паднятыя бровы, у мяне з грудзей ледзь не выскачыла сэрца.

– Значыць, вы гэтага не пісалі? – спытаў я, выцягваючы з кішэні ліст. – І ў гатэлі няма ніякай хворай англічанкі?

– Вядома, няма! – усклікнуў ён. – Але на лісце штамп гатэля! А, дык гэта, відаць, напісаў той высокі ангелец, што прыехаў пасля вашага сыходу. Ён сказаў… Але тлумачэнняў гаспадара я чакаць не збіраўся. Ахоплены жахам, я пабег вясковай вулачкай і павярнуў на сцяжынку, якой толькі што спусціўся з гары. Спуск заняў у мяне гадзіну, але, хоць я і бег з усяе моцы, да Райхенбахскага вадаспаду я дабраўся толькі праз дзве з нечым. Альпеншток Холмса ўсё яшчэ стаяў, прыхілены да скалы, але самога Холмса бачна не было. Я доўга клікаў яго – але марна: у адказ я чуў толькі ўласны голас, які гулкім рэхам адбівалі навакольныя скалы.

Гледзячы на альпеншток, я халадзеў і ледзь не траціў прытомнасць. Значыць, у Разэнлаў Холмс не пайшоў. Ён заставаўся на сцяжынцы шырынёй тры футы, адзін бок якой упіраўся ў сцяну скалы, а другі заканчваўся стромым абрывам, і чакаў тут свайго ворага. Маладога швейцарца таксама не было – магчыма, Марыярці заплаціў яму, каб той пакінуў праціўнікаў сам-насам. А што потым? Хто раскажа нам, што адбылося потым?

Хвіліну ці дзве я, агаломшаны ўсёй жахлівасцю сітуацыі, спрабаваў узяць сябе ў рукі. Потым успомніў пра метады Холмса і паспрабаваў выкарыстаць іх, каб разабрацца ў трагедыі. На жаль, гэта было вельмі лёгка. Падчас нашай размовы мы не дайшлі да канца сцяжынкі, і альпеншток паказваў на месца, дзе мы спыніліся. Чарнаватая зямля тут заўсёды вільготная ад пырскаў – яна захавала б нават птушыны след. На дальнім канцы сцяжынкі выразна бачыліся два шэрагі адбіткаў – абодва вялі ад мяне. Назад яны не вярталіся. За некалькі ярдаў ад краю зямля была вытаптаная і хлюпала брудам пад нагамі, а хмызы і папараць, што аблямоўвалі цясніну, былі запэцканыя і паламаныя. Я лёг на жывот і праз завесу пырскаў пачаў углядацца ў прорву. Ужо сцямнела, і я бачыў толькі, як на чорных стромах тут і там зіхцела вільгаць, а ў глыбіні расколіны паблісквала, падаючы на дно, вада. Я крыкнуў, але да вушэй маіх данёсся толькі амаль чалавечы стогн вадаспаду.

І ўсё ж лёс падарыў мне некалькі развітальных словаў ад майго сябра і паплечніка. Як я ўжо казаў, альпеншток быў прыхілены да скалы, што ўразалася ў сцяжыну. І раптам на гэтым выступе я ўбачыў нешта бліскучае і зняў з яго срэбны партсігар, які мой сябар заўсёды насіў з сабой і з-пад якога цяпер вылецела тры аркушы. Я падняў іх і зразумеў, што яны вырваныя з блакнота Холмса і адрасаваныя мне. Як гэта падобна да Холмса – такі роўны, цвёрды і выразны почырк, нібыта ліст напісаны ў кабінеце!