Kiam en la unuaj diskutoj pri festado de la Jubileo de Esperanto ni diskutis la eblecon eldoni libron, kiu prezentu superrigardon de la Internacia Lingvo kaj la ideoj, kiuj fonas ĝin, tuj oni proponis, ke William Auld ĝin verku. Li estas konata kiel homo escepte klera – poeto, eseisto, kritikisto, redaktoro. Li estas brila tradukisto, talenta esperantologo. Samtempe li bone komprenas, kaj ofte priskribas, la fenomenon de la Esperanto-kulturo, ne kiel ian abstraktan beletran koncepton, sed kiel manifestiĝon de vigla, vibra komuna vivo de la utiligantoj de Esperanto. Li dediĉis sian intelektan kaj emocian vivon al tiu fenomeno, zorge kaj sisteme prezentante ĝiajn kulturajn ricaĵojn al la publiko per redaktitaj volumoj kaj revuoj, kaj ankaŭ plene partoprenante la Esperanto-socion ne nur kiel simpla esperantisto sed ankaŭ kiel gvidanto (li eĉ estis vicprezidanto de UEA dum iom da tempo, kaj estas nun ĝia Honora Membro).

Auld akceptis la taskon verki la libron. Kiel multaj aliaj homoj, li vidis en la centjariĝo de la lingvo unikan okazon prezenti ĝin al la ekstera publiko kaj ankaŭ levi la animojn kaj plifortigi la kuraĝon de tiuj, kiuj laboras por Esperanto. Efektive la Jubileo alportis, kaj ankoraŭ alportas, elstarajn rezultojn. Sesmil homoj partoprenis la Jubilean Universalan Kongreson de Esperanto en Varsovio – la plej granda kunveno de parolantoj de Esperanto en la tuta historio de la lingvo. Per si mem tiu nombro pruvis la viglecon de la Esperanto-movado – kion konfirmis la altnivelaj artaj prezentoj dum la kongreso kaj la raportoj de kongresanoj pri la agado por Esperanto en iliaj propraj landoj. Sed la Kongreso ankaŭ kaptis la atenton de la amasmedioj. Centoj da artikoloj pri Esperanto kaj la Kongreso aperis en la pola gazetaro kaj ilin sekvis pliaj centoj, eĉ miloj, en aliaj landoj. Televidaj teamoj vojaĝis al Varsovio por kapti la kongreson kaj abundis radio-intervjuistoj kaj aliaj ĵurnalistoj. Venis propono el la Pola Registaro, ke oni starigu en Bjalistoko internacian Centron Zamenhof, kiel animanton de la Esperanto-kulturo kaj la serioza studado de la lingvo. Organiza komitato, kun partopreno de UEA, estas nun fondata.

Okazis tuta serio da fakaj konferencoj pri Esperanto kunlige kun la Jubileo – en Parizo, Novjorko, Tokio, Zagrebo, Vieno. Okazis kultura festivalo en Jugoslavio. En pluraj landoj oni organizis aparte imponajn naciajn kongresojn, ofte kun publika partopreno, kaj en aliaj landoj okazis specialaj festaj aranĝoj – ekzemple en Britio kaj Svedio. Aliaj landoj eldonis aŭ ankoraŭ eldonas specialajn librojn aŭ instruilojn aŭ sonmaterialon. Aperis poŝtmarkoj kaj poŝtstampoj, oficialaj deklaroj, starigo de novaj kursoj, nomigo de placoj kaj stratoj, starigo de monumentoj. La sola homo, kiu suferis, estis la redaktoro de la revuo Esperanto, kiu ja ne havis lokon en sia revuo por ĉion gravan raporti.

La jubilea periodo daŭras: ĝi finiĝos per ferma ceremonio en la Universala Kongreso de Esperanto en Roterdamo en julio 1988. Ni rajtas jam fieri pri la rikolto – el kiu tiu ĉi libro estas unu frukto – kaj venos pliaj fruktoj. La Jubileo ja bele pruvis, ke Esperanto vivas. Ĝi ankaŭ pruvis, ke per Esperanto la homoj el ĉiuj landoj – de Ĉinio ĝis Nederlando, de Aŭstralio ĝis Sovetunio, de Kanado ĝis Argentino – povas pace kaj interkomprene ligi la manojn en kunlaboro.

Estas neeble registri precize, kiom da lingvoj ekzistas en la mondo, ĉar sciencistoj ne sukcesis difini, kio estas lingvo kaj kio estas nur dialekta formo de iu lingvo. Sed se ni diras, ke ekzistas pli ol 3000 diversaj lingvoj aktuale parolataj en la mondo, tio certe ne troigas la situacion.

La distribuo de la lingvoj estas, oni povus diri, ĥaosa. Verŝajne unu homo el ĉiuj kvar en la mondo parolas la t.n. mandarenĉinan sur dekkvinono de la tera surfaco. En Zambio, aliflanke, estas parolataj pli ol tridek bantuaj lingvoj, el kiuj kvar estas ĉefaj kaj reciproke nekompreneblaj. La Eŭropa Komunumo havas naŭ oficialajn lingvojn – oficiale egalrajtajn – sed kompreneble ankaŭ aliaj lingvoj estas parolataj sur ĝiaj terenoj. La hispana estas la oficiala lingvo en preskaŭ tuta Sudameriko – krom en Brazilo, kie temas pri la portugala.

Lingvoj kaj nacioj koincidas nur hazarde. Belgio havas du oficialajn lingvojn, Svislando havas kvar, dum unu triono de la hungare parolantoj loĝas ekster la limoj de Hungario.

Tiuj estas nur kelkaj ekzemploj. Estas neeble imagi iun ajn ĝeneraligan regulon pri lingvoj, por kiu ne tuj prezentiĝus amaso da esceptoj. Tamen tiu lingva ĥaoso estas kutime malatentata, kvazaŭ ĝi ne ekzistus kaj ne starigus gravajn malfacilaĵojn en la normala homa konduto.

La granda plimulto el la homoj estas unulingvuloj. Ekzistas signifa kvanto da dulingvuloj – precipe en landoj (kiel ekzemple la Respubliko de Sudafriko), kie tio estas enlanda neceso, sed ankaŭ aliloke. Homoj disponantaj pri tri lingvoj estas relative maloftaj, kaj tiuj, kiuj vere regas pli ol tri lingvojn, estas mirindaj esceptuloj. Kvankam preskaŭ ĉiuj homoj scias paroli, lingvoregado estas iasence aparta talento, analoga al pentrista aŭ muzika kapableco. Eble tial la plimultaj homoj ne okupiĝas pri ĝi, aŭ kondutas, kvazaŭ ĝi ne koncernus ilin. Sed eĉ al tiu «regulo» troviĝis multaj esceptoj!

Multaj renkontiĝoj inter diverslandanoj devus esti tre ĝenaj kaj embarasaj pro la malalta nivelo de vera interkompreniĝo, sed ofte ne sentiĝas tiaj al iuj partoprenantoj. Mi foje demandis al mia edzino: «Kial oni kontentiĝas per tiaj primitivaj konversacioj?» Pro sia kutima klarvido ŝi respondis: «Ĉar ili ne atendas ion pli bonan», kaj certe ŝi pravas. Multaj homoj ne atendas seriozan nivelon de interparolado en internaciaj cirkonstancoj.

Mi iam sidis sur kafeja teraso grekinsula. Apude sidis gejunula rondo internacia. Unu el ili, usonano, estis la sola indiĝena parolanto de la angla, sed la angla estis ilia konversacia lingvo. Estante mem indiĝena parolanto de tiu lingvo, mi zorge atentis dum unu horo ilian interparoladon.

Ĝi komenciĝis tre vigle, kun multa ridado, sed iom post iom oni kvietiĝis, kaj fine de la horo, post iom da silenta rigardado al la maro, la grupo dispartiĝis kaj foriris du‑ aŭ triope. Mi sentis, ke la renkontiĝo certagrade fiaskis. La fakto estis, ke la vortprovizo de la neangloj estis vere limigita: la samaj kliŝaj frazoj ripetiĝis plurfoje, ĝis ili ne plu estis adekvataj. La temoj estis samkaŭze limigitaj kaj tre baldaŭ oni tediĝis pri ili. Samtempe la kompatinda usonano devis ofte ripeti frazon ne komprenitan, aŭ serĉi pli facilan esprimon. Por ne paroli pri lia prononcado, kiun eĉ mi kelkfoje nur malfacile komprenis….

Tiu okazaĵo aspektis al mi kiel mikrokosmo de la normalaj internaciaj rilatoj, antaŭ ĉio je la persona nivelo. Ĝi povas esti eĉ pli malbona, kaj eĉ (sufiĉe ofte) kriza, ekzemple kiam turisto klopodas klarigi al enlanda kuracisto la simptomojn de sia malsano, aŭ havas ian karambolon kun la enlanda polico aŭ la pasport-kontrolo.

Lingvodiverseco tuŝas nian vivon pli ofte ol ni konscie rimarkas. Ekzemple, fremdlingvaj filmoj en kinejo aŭ televido. Por «solvi» tiun problemon oni aplikas nur du eblajn rimedojn. Aŭ oni anstataŭigas la fremdlingvan parolon per enlanda parolo registrita de tute aliaj aktoroj ol rolas en la filmo, aŭ oni aldonas skriban tradukon. Neniu el ambaŭ rimedoj plene kontentigas. En la unua kazo la tradukitaj tekstoj devas esti samlongaj kiel la originalaj kaj laŭeble konformiĝi al la lipmoviĝoj de la orginalaj aktoroj (kio ofte falsas la efikon), kaj en la dua la skribitaj tekstoj plej ofte sukcesas nur resumi la parolojn. Tia situacio ne kontentigas sentemulojn, kvankam eble – kiel la lingva ĥaoso ĝenerale – ĝi ne tro ĝenas la ĝeneralan publikon, kiu eventuale rajtas elekti alternativan programon.

Sed la plej grava rezulto de la lingva ĥaoso koncernas la demandon pri paco kaj milito.

Tre malnova skota spritaĵo tekstas jene: – Ĉina maristo alparolas du glasgovanojn surstrate. La unua glasgovano demandas al sia amiko: «Kion li diris?» La dua respondas: «Mi ne scias». La unua diras: «Do ni batu lin kaj foriru».

Ne tre sprita, vi eble pensas. Sed laŭ mi ĝi enkapsuligas situacion tro oftan en la mondo: kiu parolas fremde, tiun oni prefere batu.

Pensu pri tio, ke la granda plimulto el la homoj ricevas novaĵojn kaj informojn plejparte pere de nur unu lingvo: tiu de la ŝtato, en kiu ili civitanas. Eĉ kiam pluraj ŝtatoj havas lingvon pli-malpli komunan, kiel ekzemple Britujo, Usono kaj Aŭstralio, la novaĵoj kaj informoj kutime estas redaktataj de samŝtatanoj de la ricevanto. Kiom ajn ĵurnalistoj k.a. klopodas esti objektivaj, ili restas neeviteble influitaj de la enlandaj antaŭjuĝoj. Kiom pli danĝere, kiam ili eĉ ne celas objektivecon, kiel dum internaciaj krizoj diversspecaj!

Eĉ radioprogramoj el aliaj landoj, direktitaj al ni en la nialanda lingvo, suspektigas nin, ĉar ni supozas ilin «propagandaj». Se nur ni scius, kion la alilandanoj efektive diras inter si! Konata al multaj angloj estas la sento en kimre‑ aŭ gaele-parolanta trinkejo, ke ĉiuj tieaj indiĝenoj inter si parolas insulte kaj ofende ĝuste pri ili (dum la indiĝenoj fakte interŝanĝas la normalajn ĉiutagajn babiladojn). Kion oni ne komprenas, tio minacas.

Manke de senperaj personaj kontaktoj, oni tre facile kredas disvastigitajn asertojn, ke la loĝantoj (ĉiuj!) de iu alia lando, aŭ anoj de alia raso, estas primitivaj aŭ barbaraj aŭ agresemaj aŭ orgojlaj … unuvorte, malamikaj. Kaj manke de komuna lingvo, senperaj kontaktoj estas praktike neeblaj.

En la plimultaj kazoj eĉ ŝtatestroj, kiam ili renkontiĝas por interparoloj je plej alta nivelo, ne kapablas senperajn personajn kontaktojn, sed estas devigataj trakti pere de interpretistoj. Reciproka konatiĝo apenaŭ eblas sub tiaj kondiĉoj.

Lingvaj diferencoj ne malofte malhelpas la komercadon. Mi konas anglojn, kiuj en Hungario kaj Japanio malbenis la neeblecon de senpera intertraktado. Kiam en 1492 Kristoforo Kolumbo ekvelis okcidenten, celante Japanion, Ĉinion aŭ Hindion, en unu el liaj ŝipoj kunvojaĝis suboficiro, kiu scipovis flue la hebrean lingvon. Mankis al Kolumbo interpretistoj de la japana, ĉina kaj hindia lingvoj. Sed tiuepoke en Eŭropo oni kredis, ke la hebrea estis la origina lingvo de la tuta homaro, do Kolumbo esperis pere de tiu lingvo komunikiĝi kun la kleruloj en Malproksima Oriento. Li certe seniluziiĝis, kiam li renkontis la loĝantojn de la Novaj Teroj!

Nuntempe iuj sciencistoj starigis al si la problemon: kiel komunikiĝi kun eventuale renkontotaj eksterteranoj. Ni lasu al ili tiun belan enigmon, kaj revenu al la alia bela enigmo: kiel komunikiĝi kun alilandaj teranoj.

Ekzemple, ni vizitu Jarkunvenon de Rotario Internacia en Nice, Francujo. Enskribiĝis 19_000 homoj el multaj landoj, kaj kio okazis?

«Okazis du aferoj. La homoj enuiĝis. Oni daŭre babiladis dum la paroladoj kaj konstante ĉirkaŭmoviĝadis dum la parolantoj efektive paroladis. La alia estis, ke ju pli pasadis la Kongreso, des pli la ĉeestado en la plenkunsidoj malgrandiĝis, ĝis el preskaŭ 20_000 kongresanoj foje ĉeestis nur du‑ aŭ tricent.»[1]

Kial tio okazis? Nu, la oficiala lingvo de Rotario Internacia estas «nur la angla», kiel oni diras. Tamen la franclingva prezidanto de tiu LKK diris en la komenco: «La diverseco de niaj lingvoj malfaciligos niajn kontaktojn. Ni utiligu niajn lingvokonojn, kiom ajn mezgradajn. Faru, kion mi faras!» – Kaj li elparolis mallongan bonvenigan paroladon en ok lingvoj, inkluzive de la japana. La raportinto komentas: «Lia angla prononcado efektive estis mezkvalita, kaj lia japana lingvo sonis galimatie». Li daŭrigas:

«Por ŝpari tempon, la ĉefajn paroladojn oni faris nur en unu lingvo, sed oni povis ricevi tradukojn diverslingvajn anticipe. Mi klopodis sekvi la paroladojn france, kiam oni faris ilin angle, kaj inverse, sed okazis tiom da malsimilecoj kompare kun la presitaj tekstoj, ke oni devis posedi sufiĉe bone la lingvon de la parolanto por sekvi la tradukon en la propra lingvo! Unu kunsido tro longe daŭradis, kaj unu parolanto provis redukti sian donitan tempon. Unuavice li legis pli rapide, sed fine decidis resumi la lastan kvaronon. Kompreneble, tion li devis klarigi per sia propra lingvo, kaj komplete mistifikis tiujn, kiuj ĝin ne scipovis… La aferkunsidoj estis tuta farsaĵo. Neniu diskutado estis atendita ĉar diskuto ne eblis. Ĉio ŝajnis antaŭdecidita.»

Oni ne supozu, ke tio estis unikaĵo. Male, oni povus milobligi tiun sperton. Jen raporto pri la Tria Asembleo de la Asocio por Mondkonstitucio kaj Mondparlamento, okazinta en Kolombo, Srilanko, en kiu la angla estis la sola laborlingvo:

«Ĝenis krome distordanta amplifa sistemo, kiu kaŭzis, ke la azianoj ne komprenis la homojn el aliaj mondpartoj. „Ili parolas malklare, tra la stomako“ diris unu el miaj lernantoj. Estis revelacio por li, ke por ni estas la azianoj, kiujn ni nur malfacile komprenis. Multaj delegitoj pro enuo skribis leterojn aŭ raportojn dum la paroladoj aŭ entute ne plu ĉeestis.»[2]

Ankaŭ sur la kampo de la sciencoj lingva diverseco kaŭzas senteblajn malfacilaĵojn. La rezultojn de siaj esploroj sciencistoj publikigas en treege diversaj fakrevuoj aŭ libroforme pere de universitataj eldonejoj en tre multaj landoj. Por raporti, la esplorinto elektas tiun lingvon, kiu plej konvenas al li aŭ ŝi, kaj preskaŭ neniam la raporto estas tradukata en aliajn lingvojn. Sciencisto ekscias pri gravaj raportoj koncerne lian fakon, sed ne povas funde studi ilin, se ili aperis en lingvo, kiun li aŭ ŝi ne regas. Tio efektive bremsas la disvastiĝon de gravaj eltrovoj – aŭ eĉ la refutadon de eraraj konkludoj. La Scienco (kun majusklo), teorie tutmonda, en realo daŭre restas pli paroĥa ol supozas la laikoj aŭ pretendas la sciencistoj.

La faka kompetenteco ankaŭ de beletristoj estas limigita per ties lingvoscio. Ili povas koni nur la verkojn originale verkitajn en la unu aŭ du lingvoj, kiujn ili scias, kaj la verkojn tradukitajn en tiujn lingvojn. Kiu supozas, ke ĉio grava estas kompetente tradukita eĉ nur en la plej disvastigitajn lingvojn, tiu estas naivulo.

Entute do, problemoj kaŭzitaj de la lingva diverseco sur nia planedo estas ĝena realaĵo. Ke ili estas realaĵo, tion pruvas la fakto, ke la homoj de nia epoko faris grandajn klopodojn kaj elspezis grandegajn monsumojn provante solvi aŭ forigi ilin. Ĝis kioma grado ili sukcesis?

Por solvi la lingvajn problemojn, la homoj aplikis du rimedojn. Ili aŭ utiligis interpretadon (parole) kaj tradukon (skribe), aŭ uzis lingvon ial kaj iel komunan.

Interpretado kaj traduko profitas el la fakto, ke – pli aŭ malpli kompetente – iuj homoj scipovas du lingvojn. Foje en brazila teatro mi devis interkonsenti kun japano pri detaloj koncerne rekvizitojn k.s. Por tion realigi, mi estis devigata paroli en Esperanto al brazilano, kiu ripetis mian diron portugale al japano scipovanta tiun lingvon, kiu ripetis ĝin japane al mia alparolato. Tiu siavice devis respondi laŭ la sama vojo. Kvar homoj necesis, por ke du el ili interkompreniĝu!

Tia longa vojo estas neniel maloftaĵo. Laŭ Ben Patterson, angla membro de la Eŭropa Parlamento: «Supozu, ke temas pri itala parolanto. Nu, tre malmultaj interpretistoj kapablas traduki rekte el la itala en la danan. Tio okazas stafete. Do, la italo diras spritaĵon, kaj ĉiuj italoj ridas; poste ĝi tradukiĝas en la francan, kaj la francoj ridas; poste en la anglan, kaj la angloj ridas. Poste, ĉirkaŭ 30 sekundojn post kiam la italo parolis – kaj li intertempe daŭrigis, parolante pri la morto de kara amiko – ĉiuj danoj ekridadas kvazaŭ freneze».[3]

En la plej bona kazo, tamen, interpretado signifas, ke du homoj interŝanĝas siajn pensojn pere de tria kaj dependas de ties eksperteco. Plej ofte eĉ ŝtatestroj ne povas senpere paroli, sed dependas de interpretistoj – eĉ se la sorto de la mondo kaj la homaro estos decidita per ilia interkonsento aŭ malkonsento.

Tio cetere donas apartan potencon al la interpretistoj, kaj ili ne malofte montras tion: «Alian aspekton de interpretado oni devus laŭ mia opinio reliefigi. La interpretisto staras en kunveno „kiel eĥo en la centro de la universo“. Li sekve tendencas trotaksi sin, konante la gravecon de sia rolo, sciante ke ĉiuj dependas de li. Multaj interpretistoj fakte akiris reputacion de netolerebla orgojlo… Laŭdire iuj estas paranojaj. Eble estus pli juste, diri ke multaj el ili suferas komplekson unua-damecan».[4]

Ankaŭ Nikolo Timaĉefo, lingva oficisto de NASA, nomis ilin «didamnitaj unua-damoj».[5]

En internaciaj registaraj organizaĵoj, kiel UN, Unesko, Eŭropa Parlamento k.s., la situacio estas jam treege komplikita, pro la multnombreco de la «oficialaj» lingvoj.

Dum la 19ª jarcento, pro la elstara potenco de Francujo, la rekonata lingvo de internacia diplomatio estis la franca. Post la Unua Mondmilito du lingvoj regis egalrange sur tiu kampo: la franca kaj la angla; kaj ili estis la oficialaj lingvoj de la Ligo de Nacioj. Sed kiam post la Dua Mondmilito aperis la Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj, jam necesis pli da lingvoj oficialaj:

Kompreneble, la multnombreco de la laborlingvoj rezultigas altajn kostojn:

Simila ĥaoso regas en la Eŭropo Parlamento, kaj Eŭropa Komunumo. En la Komunumo partoprenas dek landoj, kun sep lingvoj oficialaj kaj egalrajtaj:

Ĉio ĉi adiciiĝas al jeno: grandegaj elspezoj por nekontentigaj rezultoj. Nekalkuleblaj estas la eblecoj por paneo de la tuta situacio: difektiĝoj de la maŝinaro, strikoj kaj malsaniĝoj de la personaro, miskomprenoj, mistradukoj kaj ellasoj flanke de la funkciuloj, ktp. Kaj la tuta internacia komunikiĝo – ne nur en la menciitaj registaraj rondoj, sed ankaŭ en multnombraj internaciaj konferencoj kaj kunvenoj – postulas elspezon de monrimedoj, kiuj pli utile estus uzataj kontraŭ malsato aŭ malsano, aŭ por edukado kaj sociaj servoj.

Kaj ĉio ĉi neniel helpas la ordinarajn civitanojn, kiuj en la nuna epoko pli kaj pli vojaĝas eksterlanden, aŭ la relative malgrandajn komercajn entreprenojn, kiuj pli kaj pli emas komerci internacie. Ili ne disponas pri la rimedoj de la registaroj, kaj iliaj problemoj estas neglektataj. Finfine, malgraŭ belaj retorikaĵoj, ŝajnas, ke neniu registaro efektive deziras, ke ĝiaj civitanoj povu libere kaj senkatene komunikiĝi kun alilandanoj.

La alveno de komputiloj vekis esperojn pri maŝina tradukado, kaj oni investas denove grandajn sumojn por esploroj sur tiu kampo. Ĝis nun la rezultoj restas treege primitivaj (kvankam utiligo de komputilo por helpi tradukistojn fariĝos ĉiam pli ofta), kaj ne antaŭvideblas en la baldaŭa estonteco seriozaj atingoj. Certe ni longe atendos maŝinon kapablan traduki hungaran tekston en la araban!

Kaj komputiloj verŝajne neniam solvos la problemon de la ordinara civitano, kiu vizitas eksterlande. Apenaŭ imageblas tago, kiam (laŭ versoj de satiristo) – «la vojaĝantoj pagos sian groŝon, kaj komputilon metos en la poŝon».[9]

Manke de interpretistoj, la homoj disponas nur unu rimedon: serĉadi iun lingvon komunan.

De tempo al tempo en la daŭro de la historio, iu lingvo fariĝis interlingvo sur pli aŭ malpli granda parto de la tersurfaco.

Ekzemple, en la Romia Imperio la latina estis la lingvo de administrado, kaj interkomunikilo de la multaj gentoj, el kiuj konsistis la imperio. Tamen samtempe, apud la latina, la greka estis lingvo de kulturo kaj interlingvo en multaj mediteraneaj regionoj. Edukitaj romianoj scipovis ambaŭ lingvojn.

Post la disfalo de la Romia Imperio, okazis dialektiĝo de la latina lingvo, el kiu rezultis la hodiaŭaj latinidaj lingvoj: la franca, hispana, itala k.a. La latina tamen restis ĝis la 17ª jarcento en Eŭropo grava interlingvo kaj verklingvo de la kleruloj, kaj la kutimo verki latine formortis nur, kiam serioze fortiĝis kaj establiĝis sentoj patriotisme naciecaj. Hodiaŭ eĉ la romkatolika eklezio preskaŭ tute rezignis pri uzado de la latina.

Ankaŭ en imperioj pli modernaj trudiĝis kiel oficiala lingvo, kaj intergenta komunikilo, tiu de la konkerinto: en la brita imperio – la angla; en la franca – la franca; en la aŭstra-hungara – la germana, ktp; ankaŭ la historio de Azio liveras diversajn ekzemplojn.

Ni trovas tute regule, ke, kiam ajn unu gento konkeras kaj submetas alian, la lingvo de la konkerinto trudiĝas al la konkerito, kaj la lingvo de konkerito fariĝas socie duagrada, kaj eventuale post iom da tempo povas eĉ formorti kaj praktike malaperi.

Tio okazis ankaŭ en Norda Ameriko. Dum la pasintaj ducent jaroj definitive formortis, aŭ estas rapide mortantaj, multaj indiĝenaj lingvoj. Samtempe la angla fariĝis la interlingvo de la nordamerika kontinento. Elmigris tien homoj el ĉiuj landoj de la tero, kiuj devis laŭeble ellerni la anglan lingvon, por civitaniĝi, kaj precipe eĉ por travivi. En vero, ne ĉiuj sukcesis; tamen ĉies infanoj nature fariĝis anglalingvanoj, kaj en la plimultaj kazoj tute rezignis pri la origina lingvo de la gepatroj.

Tio estas konata. Sed malofte oni rimarkas, ke preskaŭ hazarde la angla ricevis tiun rolon. Per relative malgrandaj ŝanĝiĝoj en la historiaj eventoj, la interlingvo de Nordameriko povintus esti la franca, aŭ la hispana. Efektive, en la hodiaŭa Kanado la franca, kaj en la hodiaŭa Usono la hispana denove starigas neignoreblan defion al la hegemonio de la angla! Sur la teritorio de la lingvoj nenio daŭras eterne.

Cetere, ĉi tiu eble estas taŭga loko atentigi pri la signifo de vivanta kaj mortinta kiel terminoj rilatantaj al lingvoj. Tiuj vortoj estas metaforaj, kaj pro tio (ĉar multaj homoj ne komprenas metaforigon) ofte misuzataj. Nur biologiaj estaĵoj povas vivi aŭ morti. Lingvo ne estas biologia estaĵo, do fakte ne povas reale vivi aŭ morti. Kiam temas pri lingvoj, vivanta signifas uzata, kaj mortinta signifas ne plu uzata. (Tio estas, en socia – ne sole geografia – senco.) Uzata, cetere, signifas uzata de homgrupo kiel ilo por senpera pensado.

Ĉu en la moderna mondo ekzistas iu lingvo kapabla roli kiel interlingvo por ĉiuj homoj senescepte, kiuj volas aŭ devas interŝanĝi siajn pensojn internacie?

Tio estas demando tre aktuala. Nuntempe daŭre kreskadas la kontaktoj internaciaj, ĉu komercaj aŭ turismaj, ĉu politikaj aŭ sportaj, ĉu kulturaj aŭ interpersonaj. Sur ĉiuj kampoj oni tre baldaŭ karambolas kun la lingvaj bariloj, kaj la granda plimulto el la kontaktoj okazas je nivelo malsupera, pro manko de komuna pensilo de la partoprenantoj. La problemoj estas ne nur praktikaj kaj ĉiutagaj, sed intime koncernas fundamentajn sociajn demandojn – kiel ekzemple, pri milito kaj paco.

Manko de interpopola komunikado eble ne kaŭzas militojn. Sed ĝi certe pligrandigas la eblecojn de milito. Kiam registaroj celas militon, ĉu la popoloj nepre devas kundrivi kiel ŝafoj? La komuna homeco de ĉiuj homoj estas tro facile ignorebla, kiam mankas eĉ la ebleco ĝin konstati senpere, pro manko de komuna lingvo.

Tre multaj personoj pretas aserti, ke en la moderna mondo la lingvaj problemoj estas solvitaj per la angla lingvo. Sed se tio estas vera, por kio ankoraŭ ĉiam necesas la multekosta dungado de interpretistoj kaj tradukistoj en la plimultaj internaciaj konferencoj? Ĉu ilia rolo ne devus jam ekmalaperi?

Kompreneble, la angla estas internacie uzata en iuj difinitaj kuntekstoj kaj en iuj regionoj. Sed la ofte aŭdata pretendo, ke pere de la angla lingvo oni povas elturniĝi ĉie en la mondo, estas pura fantaziaĵo. La anglan scipovas multaj homoj en Skandinavio, Flandrujo, Nederlando kaj Germanujo. Sed en la aliaj okcidenteŭropaj landoj oni ne trovas angle-parolantojn tiel abunde. En iuj, ekzemple Grekujo, ili estas vere maloftaj. En la socialismaj landoj – kaj ni ne forgesu, ke ili ampleksas pli ol duonon de la tersurfaco! – ili eĉ pli maloftas. En Japanujo ĉiuj edukitoj studis la anglan; tamen tre malmultaj scias ĝin paroli, kaj eĉ malpli ĝin komprenas. En la tuta Sudameriko la angla malmulte utilos al vi.

En landoj antaŭe koloniaj oni plejofte celas iom post iom anstataŭigi la lingvon de la koloniintoj per loka lingvo – kvankam en iuj landoj, precipe afrikaj, oni devas plu toleri ĝin pro la ĥaosa situacio de la indiĝenaj lingvoj.

Do eĉ se oni ne volas subtaksi la utilecon de la angla lingvo, estas tamen eble ĝin ankaŭ trotaksi.

Estas konate, ke la angla estas vaste uzata en la internacia aviado, ekzemple, sed ne tiel ekskluzive, kiel iuj emas kredi. En sia libro Airport International, Brian Moynahan citas jenan okazaĵon ĉe la fluĝaveno Heathrow, Londono:

«Du rusaj frajtaviadiloj survoje al Bristolo por repreni malpezajn aviadilojn post konkurso aermanovra perdiĝis en la kontrolregiono. Mankis brulaĵo, kaj la pilotoj ne parolis angle. Ĉiuj alvenantaj aviadiloj estis staplitaj dum unu horo dum oni elsendis publikan alvokon en ĉiuj pasaĝeroj por iu, kiu parolas ruse. Finfine iu s‑ro Usher, lingvoamanto, trovis sin parole alteriganta la aviadilon. Lia ŝatokupo preskaŭ certe evitigis akcidenton.»

Tiu okazaĵo, cetere, substrekas la fakton, ke en okcidento tre malmultaj homoj scipovas la «internacian» lingvon de Orienteŭropo, la rusan…

Oni vere ne sufiĉe agnoskas, ke la lingvoj estas gravaj politikaj armiloj. Kiu trudas aŭ akceptigas sian lingvon, akiras avantaĝojn psiĥologiajn kaj praktikajn. Ĝuste pro tio, ekzemple, la dek ŝtatoj-membroj de la Eŭropa Komunumo rifuzas cedi la egalrajtecon de siaj lingvoj. Ĝuste pro tio tre ofte malpaciĝas la homoj en landoj posedantaj pli ol unu lingvon oficialan, kiel ekzemple Belgujo en Eŭropo, kaj diversaj landoj en Azio kaj Afriko.

Ĝuste pro tio potencaj grupoj praktikas diskrimanacion lingvan: nur tio ekzistu, kion rekonas milionoj! Milionoj parolas angle, france, hispane! Malmultaj parolas gaele aŭ kimre aŭ vaske – do tiuj rezignu pri sia lingvo kaj parolu kiel parolas la grandaj nombroj!

La logika finkonkludo de tiu argumento tekstas: do ĉiuj homoj parolu ĉine! Sed la homoj ne vivas logike.

Kontraŭ la universala uzado de unusola nacia lingvo kontraŭstaras multaj faktoroj, el kiuj la ĉefaj estas eble:

(i) Tio diskriminacias la parolantojn de ĉiuj aliaj lingvoj, kiuj estiĝas malavantaĝaj kompare kun indiĝenaj parolantoj de la elektita lingvo. Estante malavantaĝaj, ili neeviteble malkontentiĝas, kaj pli aŭ malpli frue (laŭ la politikaj eblecoj) ribelas kontraŭ tiu situacio.

(ii) Eĉ indiĝenaj parolantoj, kiuj rilatas pli senteme al sia lingvo, malŝategas la konstantan fuŝadon de tiu lingvo fare de eksterlandanoj.

(iii) La politikaj cirkonstancoj konstante ŝanĝiĝadas, kaj lingva grupo, kiu hodiaŭ ĝuas superecon politikan aŭ komercan, morgaŭ perdos tiun superecon favore al alia grupo kaj ties lingvo. Ekrigardo al la historio tion pruvas, kaj nur naiva optimisto supozus, ke en la estonteco estos alie.

(iv) Ĉiuj naciaj lingvoj estas por alilandanoj tre malfacile lerneblaj. Gramatikaj neregulaĵoj kaj komplikaĵoj malhelpas la liberan alproprigon de fremda lingvo. Prononcado tiel diferencas de lingvo al lingvo (kaj ankaŭ cetere enkadre de ĉiu lingvo), ke la korekta elparolado de nepropra lingvo estas por la plimultaj homoj praktike neebla.

(v) Ĉiu honesta edukisto devas konstati, ke lingvo-instruado en la lernejoj de la mondo reprezentas grandegan investon de tempo kaj rimedoj kontraŭ vere magra kaj nekontentiga finrezulto. En unu brita lernejo – tute ne maltipa – la administrado faris kvarjaran kontrolon, kun jena konkludo: el 300 lernantoj, kiuj devige eklernis la francan lingvon komence de la kvarjaro, nur 30 ( = 10%) provis kaj sukcesis la ŝtatan ekzamenon pri franca lingvo fine de la kvar jaroj. Por atingi tion, oni okupis proksimume 3_200 klashorojn! – kaj tute ne estas cinike, sed simple realisme, konfesi, ke el la 30 sukcesintoj nur 2–3 efektive sciis kompreni kaj kompreniĝi en franca lingvo. Tio pli-malpli spegulas la situacion en almenaŭ la plimultaj mondpartoj. Ne tiel solviĝas la lingvaj problemoj.

La sola konkludo el ĉio ĉi devas esti, ke la internacia uzado de iu nacia lingvo neniam povas esti io alia ol parta, tre neperfekta solvo de la lingvaj problemoj.

Tial ne estas mirinde, ke iuj homoj turnis sian atenton al la kreado de nova lingvo speciale planita por internacia (aŭ tutmonda) uzado.

La ideo pri kreado de speciala lingvo ne estas io nova. Ekzemple:

«Laŭ la konserviĝintaj analaj notoj, unu el la mezepokaj gravuloj de la eklezio, la abatino de la monaĥinejo de Rupertberg apud Bingen, Hildegardis (1098–1178), aŭtorino de serio da natursciencaj verkoj, prilaboris eĉ la tutan sistemon de universala skriba kaj parola lingvo: tiu ĉi Ignota lingua per simplicem hominem Hildegardem prolata memorigas laŭ sia strukturo pli malfruajn projektojn de la 19ª jarcento. Ĝia alfabeto havis 32 literojn. La plimulto de la vortoj (substantivoj) finiĝis per z: aigonz – dio, aiganz – anĝelo, pariz – patro, mariz – patrino, juz – homo ktp. La tuta vortaro enhavis ĝis 900 vortojn».[10]

Kun la pasado de la tempo multaj elstaraj eŭropanoj turnis sian atenton al la problemo de universala lingvo, interalie Descartes, Leibnitz, Komenský, Wilkins, Dalgarno, Urquhart, Michaelis, k.m.a. Tamen estas notinde, ke, kvankam Descartes jam en 1629 korekte difinis la strukturon de la kreota lingvo, tamen ĝis la 19ª jarcento la provoj ĝenerale celis kreadon de lingvo filozofia, kun arbitraj elementoj – t.n. aprioraj lingvoj. Ne tiudirekte estis trovota la fina solvo, ĉar tiaj lingvoj aprioraj estis tro malfacile lerneblaj kaj cetere eĉ ne celis uzon far homamasoj. Montriĝis, ke la t.n. «universala lingvo» devas baziĝi sur jam ekzistantaj lingvoj, sed adaptite al la apartaj bezonoj de la uzontoj.

La unua projekto, kiu akiris al si atentindan nombron da seriozaj adeptoj kaj sukcesis disvastiĝi kaj uziĝi nomiĝis Volapük, kaj estis eldonita en 1880 de germana prelato, Johann Martin Schleyer. Pere de populara gazeto, kiun li eldonis germanlingve, Schleyer povis propagandi kaj diskonigi sian projekton, kaj en la daŭro de naŭ jaroj la lingvo estis tiel furora, ke ĝia triumfo ŝajnis certa. Laŭ Teo Jung:

Eĉ pli rapide ol ĝi floris, la volapuka movado velkis kaj mortis. Tion kaŭzis ĉefe kelkaj fundamentaj eraroj en la konceptoj de Schleyer.

Unue, la lingvo Volapük, kvankam strukture tre interesa kaj eĉ trafa, estis vere tro malfacile ellernebla. Kvankam la vortmaterialo estis ĉerpita el eŭropaj lingvoj, precipe la angla, la volapukaj formoj estis arbitre tiel ŝanĝitaj, ke rekono plej ofte apenaŭ eblis; la nomo mem de la lingvo formiĝis laŭ la anglaj vortoj world kaj speak, sed fariĝis volapük; la franca douleur fariĝis dol; la germana berg fariĝis bel; ktp. Portugalio fariĝis Bodugan. Krome la gramatiko estis vere komplika: unu profesoro de Volapük kalkulis, ke verbo en Volapük povas havi 505_440 formojn! La sperto montris, ke reformoj de la lingvo urĝe necesas, se oni volas, ke ĝi plenumu sian rolon en la mondo.

Kaj per tio evidentiĝis dua eraro de Schleyer. Li ne lasis en sia lingvo eblecon de natura evoluo. Tio signifas, kompreneble, ke li tute ne konsciis pri la fakto, ke lingvo estas socia fenomeno, kaj apartenas al ĉiuj uzantoj egale. Pro la arbitreco de la materialo, ĉiu nova vorto devis ricevi la aprobon de la aŭtoro, kiu cetere konservis al si ĉiujn rajtojn pri sia verko. Kvankam «aŭtoraj rajtoj» estas respektindaj, ili malebligis ĉi-kaze tiun socian solidarecon, kiu sola tenas vivanta iun lingvon.

«La skismo inter la volapukistoj, manko de unu gvidanta centro, neebleco de laŭgrada plibonigo de la lingvo, sensenca lingva kaj organiza absolutismo de Schleyer, kresko de diversopinieco – kondukis al detruo de la intencoj de [reformemuloj]. La societoj komencis likvidiĝi unu post alia. La gazetoj ĉesis sian ekzistadon, malaprobante la foreston de unuanima agado kaj la taktikon de Schleyer».[12]

Se la leganto scivolas pri la aspekto de tiu kurioza kaj kuraĝa lingvoprovo, jen la komenciĝo de la Patro nia en Volapük:

En aliaj cirkonstancoj la fiasko de Volapük estus povinta entombigi por ĉiam, aŭ almenaŭ dum tre longa tempo, la ideon de arte kreita internacia lingvo. Sed la sorto decidis alie. En 1887, ĝuste kiam Volapük proksimiĝis al sia apogeo, aperis en Varsovio la unua lernolibro (por rusoj) de alia Lingvo Internacia, kiu, evitante la fundamentajn erarojn de sia konkuranto, estis destinita fariĝi la sola plene sukcesa ekzemplo de tia lingvo – tiel ke la nomo Esperanto (origine la pseŭdonimo de la aŭtoro) fariĝis sinonimo de lingvo arta tra la tuta mondo.

La aŭtoro, d‑ro L.L. Zamenhof, jam kiel knabo ekhavis ambicion doti la homaron per komuna lingvo. Juda loĝanto de pola urbo en la tiama Rusa Imperio, li spertis de plej frua aĝo la tragikajn sekvojn de reciprokaj ŝovinismoj inter la diversgentaj loĝantoj de sia urbo, kaj li konkludis, ke al tiuj malamoj gravege kontribuas la lingva diverseco. Li estis do la unua tia projektanto, kiu havis fortan socian motivigon de sia kreemo, kaj por kiu la praktika aplikado kaj utiligo de la lingvo estis unuavica faktoro.

Jam kiel gimnaziano li produktis unuan formon de sia lingvo, sed tiu formo poste perdiĝis. Post universitato (li iĝis medicinisto), li rekomencis la interrompitan laboron kaj dum dek jaroj li prilaboris kaj poluradis sian projekton, provante kaj pruvante ĝin en la plej diversaj kuntekstoj. Laŭ li, la lingvo devis esti laŭeble facile lernebla, kaj uzebla tuj de la lernintoj eĉ se mankus aliaj adeptoj. Ĝi devis ankaŭ havi la eblecon evolui.

Kiel li sukcesis pri tiuj celoj, kaj kia estis la lingvo de li kreita, ni vidos en la posta ĉapitro. Sed la nova lingvo disvastiĝis, unue en la Rusa Imperio, baldaŭ aliloke, kaj komenciĝis tiu jarcento de seninterrompa kaj mondskala uzado de lia lingvo, kies datrevenon oni festis en 1987.

La lingvo Esperanto estas fenomeno unika: ĝi estas la sola arta lingvo en la historio de la mondo, kiu ekvivis kaj daŭre pli fariĝis komuna lingvo de homoj el ĉiuj nacioj kaj ĉiuj mondpartoj, krea lingvo de poetoj kaj faka lingvo de sciencistoj, plenrajta komunikilo apud ĉiuj aliaj, laŭdire «naturaj», lingvoj.

Ĝi ne estas, kaj cetere ne celas esti, la lingvo «universala» de la pli fruaj filozofoj. Ĝi neniel kaj neniam celas «forigi» aliajn lingvojn.

Kio ĝi estas, tio estas praktika solvo de la lingva problemaro, kiu maloportunis al la homaro dum miloj da jaroj.

La historio de la Esperanto-movado estas tre interesa kaj kelkrilate miriga studobjekto. Ĝi estas ankaŭ komplika, ĉar ĝi ampleksas pli-malpli la tutan mondon, kaj la sorto de la lingvo kaj de la esperantistoj tre ofte dependis de apartaj registaroj kaj de politikaj cirkonstancoj. Iuj registaroj kuraĝigis Esperanton, aliaj persekutis la esperantistojn kaj malpermesis la movadon. Oni povas facile imagi la efikon de du mondmilitoj al movado celanta internacian kunlaboradon kaj – implicite, se ne eksplicite – tuthomaran fratecon. La fakto, ke la lingvo Esperanto travivis la mondmilitojn, atestas pri la forta realeco de ĝia fundamenta ekzistorajto, kaj pri la valoro de la konceptoj, kiujn ĝi reprezentas.

Pro tiuj komplikeco kaj amplekso, do, estas eble ĉi tie nur skizi la ĉefajn konturojn de ĝiaj progresoj kaj malprogresoj dum la pasinta jarcento.

Zamenhof eldonis proprakoste sian Unuan Libron en julio 1887. Ĝi estis tute modesta broŝureto, kaj al Zamenhof mankis, ekzemple, propra presorgano aŭ alia konkreta rimedo por vaste diskonigi ĝian ekziston. Li dissendis ĝin al la gazetaro, al diversaj kluboj, kaj al konataj individuoj. Kiel komenciĝo ĝi estis sufiĉe modesta.

Tamen jam antaŭ la komenciĝo de 1888 Zamenhof ricevis surprize multajn promesojn ellerni la lingvon, kaj la unuaj mil esperantistoj estis registritaj ĝis 1889.

En decembro 1888 transiris al Esperanto la grava volapuka klubo en Nurnberg, Germanujo, kaj fariĝis la unua Esperanto-klubo en la mondo. En septembro 1889 ĝi fondis la unuan Esperanto-gazeton, La Esperantisto. Tion la esperantistoj jam tre bezonis, por kontaktigi ilin unu kun aliaj, kaj por liveri modelajn tekstojn en la nova lingvo kaj unuecigi la stilon de la plejparte izolitaj adeptoj.

Fine de 1890 Zamenhof transprenis la eldonadon, sed en decembro 1891 li trovis sin tiel senmona, ke li devis anonci ĉesigon de la revuo. Tia bato eventuale mortkondamnus la lingvon. Feliĉe, intervenis germano, W. Trompeter, kiu garantiis la necesan monon, kaj efektive savis la burĝonantan lingvon.

Tamen en 1895 la cara cenzuro malpermesis la gazeton en Ruslando, tiel ke La Esperantisto perdis tri kvaronojn de sia abonantaro. Tio estis la unua, kaj neniel la lasta, el la registaraj-politikaj atencoj kontraŭ Esperanto, kaj, rezulte, Zamenhof devis ĉesigi la eldonadon.

Sed la situacio post pluaj kvar jaroj (la lingvo estis tiam nur ok jarojn aĝa!) estis jam multe pli esperiga ol en 1891. Estis oficiale registritaj 3602 esperantistoj; estis eldonitaj 47 lernolibroj kaj vortaroj, en 19 lingvoj; estis eldonitaj eĉ 12 literaturaj verkoj, ne nur tradukitaj sed ankaŭ originale verkitaj, el kiuj la ĉefa estis mirinda traduko de la ŝekspira Hamleto far Zamenhof mem. Tiu traduko estas tiel matura kaj tiel arte bela, ke ĝi restas plene valida kaj plene leginda ĝis hodiaŭ. Ĝi ankaŭ starigis en 1894 lingvajn kaj stilajn kriteriojn imitindajn de aliaj tiamaj verkemuloj.

Cetere, la praktika utiligo de Esperanto jam komenciĝis, en la formo de vojaĝoj, dum kiuj la lingvo ludis seriozan rolon. Ekzemple, en 1895 du svedoj vojaĝis tra Rusujo, Tukujo, Rumanujo, Aŭstrujo, Hungarujo kaj Germanujo, kontaktiĝante kun lokaj esperantistoj. Tiaj vojaĝoj donis faktan pruvon pri la taŭgeco de la parola lingvo.

Malfacile imagebla por hodiaŭaj esperantistoj estas la etoso kaj efiko en tiuj pioniraj tagoj. Jarojn poste la franco Carlo Bourlet priskribis sian propran sperton:

Post la ĉesigo de La Esperantisto, la movado ne longe restis sengazeta. En 1895 svedoj eldonis unuan numeron de nova revuo Lingvo Internacia, kiu post kelkaj debutaj malfacilaĵoj fariĝis grava kontaktilo. En 1898 franco, Louis de Beaufront, lanĉis revuon L’Espérantiste kaj iniciatis periodon de vigla varbado en franclingvaj landoj, kiu baldaŭ rezultigis fortegan kaj multnombran francan movadon. Tiu movado transprenis (neoficiale) gvidan rolon en la afero Esperanto.

Eble ĝia plej grava sukceso estis varbo de la potenca eldonejo Hachette en 1901. Tiu komerca firmao disponis grandajn rimedojn kaj iniciatis eldonadon de libroj en Esperanto, kiujn ĝi povis disvendi tra la mondo pere de sia internacia reto de agentejoj. Ĝi ankaŭ eldonis ekde 1906 ĉiumonatan literaturan periodaĵon, La Revuo. Efektive, en junio 1905 ekzistis jam 27 revuoj, el kiuj du estis eldonitaj en Sudameriko (Ĉilio kaj Meksikio).

Samjare, ekzistis jam kvin Esperanto-societoj en Japanujo.

Rivalecoj interne de la franca movado rapide kondukis al starigo de propra eldonejo Presa Esperantista Societo en konkurenco al Hachette.

Dank’ al tiuj du eldonejoj – samtempe kun eldonado pli aŭ malpli modesta en aliaj landoj – la literaturo de Esperanto kreskadis abunde. Klasikaĵoj el franca k.a. lingvoj aperis tradukitaj, kaj pli kaj pli da verkoj diversfakaj originale verkitaj en Esperanto. En 1907 aperis la unua, 500-paĝa, originala romano, Kastelo de Prelongo, de Henri Vallienne. Tio estis firma refuto al tiu sekcio de la esperantistoj, kiu pridubis la «neceson» de orginala literaturo en Esperanto.

Dum la sama periodo alia granda paŝo antaŭen estis farita. En 1904 esperantistoj en norda Francujo kaj suda Anglujo organizis eksperimentan «Unuan Kunvenon Internacian de Esperantistoj», kaj en aŭgusto tiujare ĉ. 200 el ili pasigis semajnfinon en la du regionoj, kun, kompreneble, transmarkola vojaĝo sur boato. Tiel sukcesa estis la aranĝo, ke la grupo en Bulonjo-sur-Maro konsentis en tiu urbo organizi en la somero de 1905 la unuan Kongreson de Esperanto.

En aŭgusto 1905 tiu kongreso okazis: ĉeestis 688 esperantistoj el 20 nacioj. Ĉeestintoj atestas pri la emocia travivaĵo de tiu epokfara semajno. Por la unua fojo en la historio de la mondo homoj el multaj diverslingvaj nacioj kunvenis kaj uzadis neŭtralan arte kreitan lingvon inter si. Tio ripetiĝis jam dekmilojn da fojoj, kaj iasence neniam tute mankas sento de miro pri la miraklo de tiaj senĝenaj komunikiĝoj, sed la unikeco de tiu semajno en 1905 trasentiĝas ankaŭ nun.

La inaŭgura parolado de d‑ro Zamenhof – kiel la leganto mem konvinkiĝos – estas unu el la grandaj paroladoj de la historio, kaj meritas seriozan atenton de ĉiuj homoj, kaj antaŭ ĉio de ĉiuj politikistoj. Ĉi tie ni ripetu nur kelkajn liniojn:

La Kongresoj de Esperanto ĝis hodiaŭ okazas ĉiujare, ĉiufoje en alia lando, ne nur en Eŭropo. Hodiaŭ, kompreneble, okazadas ankaŭ centoj da aliaj internaciaj kunvenoj ĉiujare, landaj, fakaj, studaj, simple turismaj; sed la Universalaj Kongresoj formas la ĉefan manifestacion de la spirito unuafoje spertita en Bulonjo-sur-Maro.

Nur du jarojn post tiu evento komenciĝis krizo, kiu denove minacis detruon de la afero Esperanto. Necesas kompreni, ke ekde la komenco ekzistis en la movado du tendencoj, kiujn oni povas simplige nomi praktikemo kaj teoriemo. La praktikuloj celis antaŭ ĉio funkciigi kaj uzigi la lingvon, la teoriuloj emis trakti ĝin kiel projekton, kiun oni povus en ĉiu momento ŝanĝi kaj «plibonigi». Iuj el tiuj lastaj postulis diversajn reformojn, kiel ekz‑e forigon de supersignoj, forigon de akuzativa finaĵo, pluralon ‑i anstataŭ -oj, ktp. Jam en 1894 tiaj reformproponoj trudis al Zamenhof la neceson voĉdonigi la abonantojn de La Esperantisto, ĉu reformi la lingvon aŭ ne. Per grandega plimulto la esperantistoj rifuzis reformojn: venko por la praktikuloj, kiuj komprenis, ke ŝanĝado de la lingvo detruos fidon de la adeptoj pri la stabileco de la lingvo de ili lernita kaj ekuzita. (Se paroli ĝenerale, la lingva nivelo de la reformemuloj estis malpli kontentiga. Ni konstatu ankaŭ, ke la t.n. «plibonigoj» celis plieŭropigi la lingvon, kio estis kontraŭ la intenco de Zamenhof kaj kontraŭ la tutmonda neŭtraleco, kiu estas grava ĝia karakterizo.)

Estas notinde, ke Zamenhof antaŭvidis ŝanĝiĝojn en sia lingvo, kaj tion ebligis per vojo de neologismoj, kiu estas normala vojo en aliaj lingvoj. Laŭ tiu vojo, oni rajtas ekuzi novan formon apud jam ekzistanta, kaj la viva uzado decidos finfine inter ili. Pluraj ŝanĝiĝoj efektive okazis en Esperanto tiamaniere, precipe sur tereno de la vortprovizo. Ekzemple, kiam televido estis nova fenomeno, iuj diris televido, aliaj televideo, aliaj televizoro; sed tio ĝenis neniun, kaj relative rapide la uzado normiĝis en televido.

Sed iuj reformoj estus neeblaj. Pluralo en ‑i ne eblas, ĉar ‑i estas jam signo de la infinitivo. Oni rimarku, cetere, ke se la akuzativa finaĵo estus vere tiel superflua, kiel iuj volis kredigi, la esperantistoj povus tute facile forigi ĝin per simpla neŭzado; la fakto, ke tio ne okazis dum centjara ĉiutaga uzado de la lingvo, estas per si mem sufiĉa pruvo pri ĝia utileco kaj dezirindeco! – sed eĉ tia fundamenta ŝanĝiĝo, se ĝi okazus, tute ne atencus la ekzistadon de la lingvo mem!

Sed iuj homoj, por kiuj Esperanto restadis projekto, speco de ludilo anstataŭ serioza lingvo, ne agnoskis tiajn praktikajn konsideraĵojn, kaj en 1907 du el ili ekkaptis prezentitan okazon trudi al la movado – ili antaŭsupozis – siajn privatajn marotojn.

La afero de la Delegacio estas komplika, sed sumiĝas jene:

En 1900 franca sciencisto, L. Couturat, helpate de alia sciencisto L. Leau, fondis «Delegitaron por Alpreno de Lingvo Internacia». Tiu Delegitaro neniam havis karakteron de publike organizita asocio; ĝiaj sekretario Leau kaj kasisto Couturat estis de neniu elektitaj, kaj ili fakte tenis la tutan aferon aŭtokrate en siaj manoj. Tamen ilia agado bezonis la subtenon, moralan kaj financan, de la Esperanto-movado. En 1906 tiu Delegitaro sin turnis al la Internacia Asocio de Akademioj kun peto, ke ĝi prenu la definitivan solvon de la mondlingvo en siajn manojn. Tion la Asocio rifuzis en 1907, deklarante sin nekompetenta por decidi pri problemo «solvota de la vivo mem». Couturat do proponis, ke la Delegitaro elektu 18-membran komitaton por memstare solvi la problemon.

Zamenhof delegis elstaran francan esperantiston, la jam menciitan de Beaufront, kiel sian reprezentaton en la komitato. Tamen tiu lasta havis privatan ambicion, verŝajne por pligravigi sian rolon en la movado, enkonduki reformojn en Esperanto, kaj tio, kun diversaj ruzaĵoj de Couturat, same reformema, rezultigis, ke la Delegacio «decidis alpreni Esperanton principe, pro ĝia relativa perfekteco kaj pro la multaj kaj diversaj aplikoj jam ricevitaj de ĝi», sed modifitan laŭ projekto de reformoj, kiu ricevis, pro evidentaj kaŭzoj, la nomon Ido.

Rezulte de tio, la Esperanto-movado efektive skismiĝis. Parto de la esperantistoj transiris al Ido; sed estas interese ke, same kiel en 1894, la granda plimulto restis fidela al Esperanto. Kaj, kvankam la idistoj ĝenis la progreson de Esperanto dum du jardekoj – ĝis Ido formortis pro sia propra malsano, la eterna reformemo, kiu neniam finiĝis – tamen tiu skismo havis ankaŭ gravan bonan flankon. Nome, ĝi liberigis la movadon de la reformemo kaj starigis novan epokon de konservativeco lingva, kiu fortikigis la bastionojn de la movado kaj daŭris unu tutan generacion.

Ĝi havis ankaŭ alian sekvon tre gravan: la fondo de Universala Esperanto-Asocio. Ĝis la Ido-krizo, la grupigitaj esperantistoj havis kiel sian preskaŭ solan celon propagandi la lingvon kaj varbi novajn adeptojn.

Théophile Rousseau, franco, kaj Hector Hodler, sviso, estis du el la esperantistoj, kiuj pli interesiĝis pri la praktika apliko de la lingvo kaj ĝia socia rolo. Jam en 1905 Rousseau klopodis por la apliko de Esperanto en turismo; li propagandis ĉe hotelestroj kaj instigis eldonadon de gvidfolioj kaj gvidlibroj. Kiam eksplodis la idista krizo, Hodler opiniis, ke neniu el ekstere rajtas trudi teoriaĵojn al uzantoj de la lingvo. Pro tio li dissendis, kun Rousseau kaj kelkaj aliaj, cirkuleron al la grupoj, kiu proponis starigon de internacia organizaĵo por servi al la lingvouzantoj. Kerna en tiu koncepto estis nomigo en laŭeble ĉiu urbo kaj vilaĝo de esperantista delegito, aŭ «konsulo» kiel oni tiam nomis ilin, kiu pretus helpi al vojaĝantaj aŭ informserĉantaj esperantistoj. En marto 1908 pli ol cent grupoj aliĝis al la ideo kaj elektis delegiton. En aprilo la Asocio estis fondita, kun organo «Esperanto», kaj nova, praktika esperantismo estis lanĉita.

La funkciado de UEA multe kontribuis al la fakto, ke Esperanto travivis la Unuan Mondmiliton. Ĝia centra oficejo estis en neŭtrala Svislando, kaj tial la oficistoj povis peradi informojn kaj transpagi monon, kiuj estis alivoje baritaj. La nombro de la helpopetoj kaj la plenumitaj servoj estas konsterna. La traktitaj korespondaĵoj (alvenintaj kaj forsenditaj) sumiĝis je pli ol 175_000 dum la daŭro de la milito![18]

Ekzemple, jam en septembro 1914 UEA dissendis cirkuleron al la delegitoj kun teksto por enpresi en tagaj gazetoj. Tiu informo, tradukita en 30 lingvoj, aperis en centoj da gazetoj. Ĝi tekstis:

Dum septembro ĝis decembro 1914 la alveno de korespondaĵoj fariĝis timiga – pro la laboro, kiun postulis la plenumo. Por havi ordon en tio, sliparo devis esti starigita, tiel ke UEA povu, se necese, interveni mem, per propra demando, ĉe personoj ne respondintaj. Sed la servo ne haltis ĉe tiu simpla ricevo kaj transsendo. Venis demandoj specialaj, serĉado de personoj, transsendo de mono, de pakaĵoj, helpo al civilkaptitoj, kaj ankaŭ informpetoj pri soldatoj. Pri la amplekso de la plenumita laboro sufiĉas diri, ke dum decembro 1914 la taga eniro de korespondaĵoj estis inter 250 ĝis 300.

Kvankam, evidente, en tiu terura milito pereis esperantistoj, precipe junaj, kaj mortis Zamenhof mem, la movado rapide restariĝis en ĉiuj landoj. Kaj aperis tute nova faktoro.

Politika neŭtraleco prave estis kaj restas fundamenta principo de UEA kaj la t.n. «neŭtralaj» esperantistoj. Sed la klaskonscia laboristaro inter la mondmilitoj fariĝis adeptoj de tiu aŭ alia formo de socialismo, kies konata devizo estis «Laboristoj de la mondo unuiĝu!». Tre multaj el ili – komunistoj, socialdemokratoj, anarkiistoj k.a. – tiris el tio konsekvencan konkludon: kiel la diverslandaj laboristoj povu efike kunlabori sen komuna lingvo? Ili do trovis Esperanton, kaj kreis sian propran internacian organizaĵon, kiu eduku kaj klerigu laboristojn pere de la internacia lingvo. Tiu movado floris, kaj post nur kelkaj jaroj jam havis pli da anoj ol la neŭtrala movado.

Al ĝia frua prosperado multe kontribuis la postrevolucia sinteno de la sovetaj bolŝevikoj. Dum kelkaj jaroj la sovetia registaro vigle kuraĝigis la esperantistojn, konforme al sia tiama linio. Sed ĉirkaŭ 1930, rezulte de la disvolviĝo de stalinismo, tiu linio (fido je baldaŭa mondrevolucio) estis forlasita. Esperanto estis malpermesita, kaj silentiĝis la sovetiaj esperantistoj dum kvarona jarcento, kaj – post la Dua Mondmilito – en la plimultaj socialismaj landoj okazis same. Nur post la morto de Stalin kaj la oficiala distanciĝo de liaj krimoj fare de la sovetia registaro Esperanto iom post iom estis permesata: estis miraklo, ke post tiu jardekojn longa tempo aperis denove esperantistoj en Sovetunio.

Sovetunio ne estis la sola lando, en kiu Esperanto estis malpermesata. Ankaŭ aliaj diktatoraj registaroj – nazia Germanio, frankisma Hispanio, makartisma Usono k.a. – proskribis ĝin, ĉar ĝi estis por ili «lingvo juda», aŭ «lingvo komunista», aŭ «lingvo kosmopolita»: sed fakte pro tio, ke ĝi ne nur malfermas fenestron al eksteraj influoj, sed ankaŭ implicas ideojn pri interhoma frateco, paco k.s. El tiu fakto, kiel sobre demonstris Lins[19], la esperantistoj ricevis – ne la unuan fojon, cetere – siajn martirojn.

Tiu ekfloro de Esperanto inter la laboristaro tamen vidis la formuladon de fenomeno vere unika: komplete nova politika filozofio, kiu estus nepensebla se Esperanto ne ekzistus. Ĝi nomiĝas sennaciismo. Ĝian unikecon pruvas la fakto, ke en aliaj lingvoj – verŝajne ĉiuj? – ne ekzistas, aŭ almenaŭ ne ekzistis pli frue, ekvivalenta termino.

La sennaciismo efektive radikiĝis en la sama 19-jarcenta humo kiel aliaj filozofioj bazitaj sur konceptoj pri socihistoria evoluo. Ĝi antaŭsupozas, ke la nacioj estas nur provizora ŝtupo survoje al tuthomara socio, kaj la sennaciistoj estas la avangardo de realigo de tiu koncepto. Ili konsekvence malakceptas ĉion naciecan: landlimojn (ili substituis horzonojn), naciajn lingvojn (ili substituis Esperanton kaj laŭeble insistis uzi ĝin en la ĉiutaga vivo); sed ili insistis ankaŭ pri la klasbatalo, ĉar laŭ la kriterioj de la epoko la socialisma movado estis la portonto de la sennacia mondo.

Evidente, la sennaciistoj neniam estis tre multaj. La laborista organizaĵo nomiĝas Sennacieca Asocio Tutmonda (kaj tio estas trafa nomo, ĉar la Asocio ne estas, kiel UEA, federacio de naciaj asocioj, sed kuniĝo de individuoj), kaj ties organo estas Sennaciulo; sed la subtileco de la lingvo Esperanto klare diferencas inter sennaciulo kaj sennaciisto. Oni ne antaŭvidas, almenaŭ en la nunaj cirkonstancoj, furoran sukceson por la sennaciismo; sed iasence ĝi estas konsekvenca konkludo el unu faceto de la idealisma Esperanto.

Samepoke la neŭtrala movado trairis serion de organizaj krizoj, kiu kulminis en 1937 per splitiĝo en la asocio kaj la fondiĝo de la Internacia Esperanto-Ligo, al kiu aliĝis la plimultaj kaj certe pli aktivaj landaj asocioj. Tamen post la Dua Mondmilito oni atingis unuecon pro la energia organizkapablo de Ivo Lapenna – kiu samtempe iniciatis kampanjon kontraŭ tro multaj verdaj steloj (simbolo de Esperanto) kaj similaj «strangaĵoj»: la esperantistoj liberigu sin el aspekto de «stranga sekto eta» (laŭ esprimo de la poeto Kalocsay), kaj eniru la normalan mondon. Lapenna insistis, ke la esperantistoj aliĝu al la reala mondo, kaj uzu la rimedojn de tiu mondo por atingi siajn celojn. Li multon faris por krei senton de direkto en la Esperanto-movado kaj provizi ĝin per adekvata, moderna strategio.

Estas klare, ke la kampanjo de Lapenna sukcesis. La movado estas hodiaŭ ĝenerale pli modera en siaj entuziasmoj kaj pli normalaspekta en sia publika prezentiĝo. Ĉu eble pro tio perdiĝis io, precipe io grava, ne estas tiel klare.

La 20ª jarcento vidis la naskiĝon de nova politika fenomeno, rezulto de la traŭmo de la terurega Unua Mondmilito: la klopodo krei supernacian organizaĵon, kies rolo estu certigi la pacon per kunlaboro de la unuopaj registaroj en la kadro de konsilio. Post la Unua Mondmilito, tiu organizaĵo estis la Ligo de Nacioj, kaj post la Dua Mondmilito (ĝis hodiaŭ) la Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj. Evidente tiuj organizaĵoj spertas la kostojn kaj malfacilaĵojn de la lingvaj diferencoj. Kiel ili sintenis al la internacia lingvo?

La Ligo de Nacioj efektive okupiĝis pri Esperanto. Jam en ĝia unua kunveno 11 delegitoj starigis proponon favoran al la instruado de tiu lingvo en la lernejoj de la membroj-ŝtatoj. Komisiono de la Ligo faris seriozan esploron de la atingoj de Esperanto, kaj Raporto publikiĝis,[20] kiu estis ne nur honesta, sed ankaŭ tre favora al la adopto de Esperanto kiel oficiala lingvo. Ekzemple, pri Esperanta konferenco:

Tiu Raporto havis grandan sukceson, kaj multaj delegitoj pretis voĉdoni por lerneja instruado de Esperanto. Sed al ĉio simila senkompromise oponis la registaro franca: ĝi timis konkurencon inter Esperanto kaj la franca lingvo, kiu estis tiam la prestiĝa lingvo. Multaj el la aliaj nacioj timis ofendi la francojn, kaj tial submetiĝis malgraŭ propra opinio al ties deziro malsukcesigi la proponojn. La franca prezidanto de la koncerna komisiono argumentis nekredeble analfabete (kvankam private li konfesis sian embarason pri la trudita tasko):

La franca ministro Berard ne kontentiĝis per tiu rezigno. Li deziris uzi la rifuzon de la komisiono kiel kontraŭpropagandilon, kaj por tio bezonis, ke la Ligo de Nacioj konfirmu ĝin. En tio li ne sukcesis.

Kiam kunsidis la kvara ĝenerala kunveno de la Ligo en septembro 1923, la franca registaro aparte donis instrukciojn al la delegito Jacques Bardoux por utiligi la rezolucion de la intelekta komisiono por definitive elpuŝi Esperanton. Li do prezentis ĝin en la kvina komisiono sub formo de liga rezolucio rekomendanta la studon de fremdaj lingvoj prefere al lerno de artefarita. Sed alinaciaj delegitoj tuj vigle protestis. Pluraj klarigis al li, ke ili ne volis insisti pri la Esperanto-afero por ne malplaĉi al la franca registaro, sed ke ili tute ne povus akcepti ian rezolucion, kiu ŝajnus iel ajn kontraŭ Esperanto, ĉar tiu movado havas tro multajn amikojn en ilia lando. Eĉ la britaj delegitoj avertis lin, ke ili kontraŭbatalus la rezolucion. Tiam Bardoux retiris ĝin, kaj tiel la opinio de la intelekta komisiono estis nek konfirmita nek akceptita de la Ligo mem, kiu restis ĉe la raporto adoptita en 1922 konstatanta per faktoj la valoron de Esperanto kaj ĝian vivan rolon.

Kiel konsolan premion la Ligo tamen akceptis rezolucion, kiu estis la unua interŝtata agnosko de Esperanto kiel uzata lingvo kun oficiala difino pri ĝia rolo en homaj rilatoj:

Tamen la tuta historio de Esperanto kaj la Ligo bele ekzemplas la signifoplenan fakton, ke unu potenca malamiko de Esperanto sur la ĝusta loko kapablas nuligi eĉ plej favorajn kondiĉojn por la sukcesigo de la afero.

Post la Dua Mondmilito la nova interŝtata mondorganizaĵo estis kaj restas Unuiĝintaj Nacioj, al kiu sin turnis UEA en 1950 per jena peticio:

Vere rimarkinda estis la popola subteno de tiu peticio. Subskribis ĝin 895_432 individuoj, kaj 492 organizoj (kun sume 15_454_730 membroj), el 76 landoj.

La peticio estis transdonita al UN, kiu siavice transdonis ĝin al la Sekretariato de Unesko (la eduka, scienca kaj kultura organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj). Tiu transdono estis en si mem provo flankenŝovi en neglekton la tutan aferon, sed insistado de la esperantistoj gvidataj de d‑ro Ivo Lapenna sukcesis enigi en provizoran projekton de Programo por 1953 kaj 1954 ian ĝeneralan rezolucion, kiu tenis la aferon vivanta. Unesko tamen, kiel kutime en la kazo de Esperanto, utiligis ĉiujn procedurajn eblecojn por malhelpi ĝian pluan evoluon, tamen en la fino de 1952 la svisa delegacio prezentis al la Ĝenerala Konferenco rezolucion, kiu estis akceptita, eĉ se en radike ŝanĝita formo, de la Pleno: kio signifis, ke finfine Unesko estis devigita pritrakti la aferon.

La Oka Sesio de la Ĝenerala Konferenco en Montevideo devis okupiĝi pri du demandoj rilate al Esperanto. Unuflanke UEA petis t.n. konsultajn aranĝojn kun Unesko (kion ĝi cetere ricevis, tamen ne sen batalado), kaj aliflanke Unesko devis pritrakti la peticion, en tiu aŭ alia formo.

La okazaĵoj en Montevideo multrilate havas la ecojn de romano. D‑ro Lapenna kaj lokaj esperantistoj mobilizis la publikan opinion, starigis imponan Esperanto-ekspozicion (kiu tre favore impresis multajn delegitojn), kaj persone kontaktiĝis kun gravaj personoj. Rezulte, la meksikia delegacio decidis prezenti rezolucion al la Programkomisiono.

La Komisiono pritraktis la rezolucion malfrue en sabata posttagmezo, kiam ĉeestis nur 45 el 72 delegacioj – kaj eĉ la ĉeestantaj tre ofte ne estis reprezentitaj de siaj ĉefoj, sed de neinformitaj subuloj. La prezidanto de la Komisiono intence lezis la proceduron: anstataŭ doni la parolon al la proponinto de la rezolucio, kiel estus normale, li transdonis ĝin al kontraŭulo de la rezolucio, prof. Blinkenberg el Danlando. Tiu lasta atakis Esperanton, kaj malseriozigis la etoson per diversaj «spritaĵoj».

Post tiu malrespondeca parolado, d‑ro Lapenna, kiel observanto de UEA, ricevis permeson paroli dum tri minutoj! Kompreneble, la rezolucio estis rifuzita de granda plimulto de la voĉoj.

Feliĉe, d‑ro Lapenna ne estis homo, kiu facile lasis sin venki. Per lerta informado al la gazetaro kaj radio, kaj per multaj personaj kontaktiĝoj, la esperantistoj atingis, ke la meksikia delegacio, apogita de Urugvajo kaj kelkaj aliaj, postulis rekonsideron de la projekto de rezolucio en la Pleno, kie ĝi estis akceptita per 30 voĉoj kontraŭ 5, kun 17 sindetenoj. Vera triumfo en nekredeble malfavoraj cirkonstancoj.

La akceptita rezolucio tekstas jene:

En 1965 UEA denove turnis sin al UN, kun propono, ke «Unuiĝintaj Nacioj solvu la lingvan problemon per efektiva kaj efika helpo al disvastigo de la neŭtrala Internacia Lingvo Esperanto, rekomendante ankaŭ al la Ŝtatoj-Membroj progresigi ĝian instruadon kaj stimuli ĝian uzon en la internaciaj rilatoj de la popoloj». La proponon ĉi-foje subskribis 930_025 individuoj, kaj 3_851 organizaĵoj kun sume ĉ. 73 milionoj da membroj! La propono estis transdonita al la Sekretariato de UN en 1966, kaj la Sekretariato efike malaperigis ĝin.

Se la historio instruas al ni ion ajn, ĝi instruas jenon: en tiu ĉi mondo Esperanto tre malofte ricevis eĉ minimumon da normala justa traktado. Tamen, tio ne daŭros senfine. Kuraĝiga estis la rezolucio, adoptita unuanime de Unesko en sia 23ª sesio, la 8an de novembro 1985 en Sofio, laŭ kiu la Ĝenerala Konferenco,

Tiel, klopodante bagateligi la atingojn de Esperanto, sin esprimis d‑ro I.A. Richards antaŭ kelkaj jardekoj. Li devis agnoski la ekziston de literaturo en Esperanto (dum iuj aliaj, malpli honestaj, eĉ tion ne faras!), sed pro propraj motivoj volis flankenŝovi ĝenan atuton en la esperanta kartaro. Kion do signifas tiu zorge elektita frazo?

Kiajn limojn li imagis por la literaturo de Esperanto? Supozeble aŭ kvantajn aŭ kvalitajn. Kvante, la literaturo de Esperanto estas sitelo kompare kun la oceano de la literaturoj angla aŭ franca. ĉi tamen estas jam sufiĉe ampleksa – inter ses‑ kaj dekmil verkoj – por okupi unu homon dum ties tuta vivo. Ĉiujare aldoniĝas ĉ. 220 titoloj, kaj por studi tiom, jaro apenaŭ sufiĉas. Ĉu Richards do supozigas, ke ĝia temaro estas limigita? Nu, eble jes; tamen ĝia gamo estas sufiĉe larĝa por almenaŭ la normalaj bezonoj de la ordinara homo. Pri la kvalito de la Esperanto-literaturo d‑ro Richards ne rajtas esprimi opinion, ĉar li ne legis eĉ ĝiajn ĉefajn verkojn…

Kaj kio estas literaturo «artefarita»? Nu, ĉiu literaturo en la tuta mondo estas laŭdifine artefarita, ĉar literaturo, kiel muziko, pentrado, baledo, estas arto, kreita arte de artistoj. En la supra kunteksto, do, la vorto estas pleonasma kaj ni devas konkludi, ke la intenco de Richards estis nude malica. Al tiaj neobjektivaj (aŭ neinformitaj) prijuĝoj la esperantistoj bedaŭrinde delonge kutimiĝis.

La plimultaj homoj kapablas koncepti tradukojn en la internacia lingvo. Malpli akceptebla estas nia pretendo, ke Esperanto estas la plej taŭga traduklingvo en la mondo. Kaj tre malfacile estas por multaj homoj konstati, ke eblas verki librojn originale en Esperanto, precipe poezion.

Tiaj homoj diras, tute prave, ke por verki poezion oni devas sperti kaj emocii rekte per la verka lingvo. Kion ili ne kapablas supozi, tio estas, ke tre multaj homoj en la mondo faras ĝuste tion: por multaj homoj, Esperanto estas lingvo emocia – kaj propra. Tiun adoradon, kiun iuj aliaj direktas al sia gepatra lingvo, multaj esperantistoj pro diversaj kialoj transigas ankaŭ al la internacia lingvo. Tio estas fakto, kiel ajn malplaĉa al iuj naciistoj, kaj el tiu fakto deriviĝas la ekzisto de la orginala literaturo de Esperanto.

Nova eldono (1984) de Esperanta antologio,[21] 887-paĝa elekto de aparte elstaraj orginalaj poemoj, aperintaj tra preskaŭ cent jaroj en libroj kaj revuoj, prezentas verkojn de 163 poetoj el 35 landoj de kvin kontinentoj, kaj en ĝi oni povas sekvi la evoluon de tiu arto en Esperanto inter 1887 kaj 1981. Daŭre aperadis ne nur poemlibroj, sed ankaŭ la revuoj, aparte la revuoj literaturaj, dediĉis multajn spacon al la poezio. Kiel ekzemplon de ties amplekso, ni citu el la enhavo de la literatura revuo Norda Prismo (1955–74) jenon: inter 1955 kaj 1967 aperis 359 originalaj poemoj de 102 poetoj, kaj 375 poemoj tradukitaj el 37 lingvoj.

Sekvi la evoluon de tiu rimarkinda arto, la poezio «indiĝena» de Esperanto, estas tre interese. Jam en la Unua Libro, Zamenhof prezentis sian emocian lirikon Ho, mia kor’, kaj en La Esperantisto fruaj adeptoj povis aperigi siajn novicajn versaĵojn. La unua poemaro de individua poeto estas verŝajne Versaĵareto de Aleksandro Dombrovski (1905), sed ĝin baldaŭ sekvis aliaj, ekz. de Roman Frenkel, Stanisław Braun, Stanisław Karolczyk, Stanislav Schulhof k.a. Neniu volas pretendi, ke tiuj fruaj versaĵoj estas majstroverkoj, tamen plej ofte trasentiĝas malfalsa ligiteco al la krea lingvo kaj poezia aspirado. Oni ne forgesu, ke tiuj fruaj verkistoj devis esploradi la eblecojn kaj formojn de lingvo tute nova, sen historia tradicio alia ol la komunaj tradicioj de Eŭropo. Iom post iom ili mem kreadis tradicion por la unika nova literaturo.

La unua poeto iom pli matureca estis Edmond Privat (1889–1962), kies poemaro Tra l’ silento aperis en 1912; sed nur en la jardeko post la Unua Mondmilito aperis la unuaj malnaivaj talentoj, kies verkoj sentigas, ke tiuj poetoj vivas plene en la lingvo kaj en ĝi verkas senpere, kvazaŭ en lingvo gepatra. Kvin el ili estas neignoreblaj el kiu ajn vidpunkto; ili estas la unuaj esperantaj poetoj, kiujn oni povas senhonte kompari kun respektataj (se ne geniaj) poetoj nacilingvaj: la rusoj Eŭgeno Miĥalski (1897–1937?) kaj Nikolao Hohlov (1891–1953), la franco Raymond Schwartz (1894–1973), kaj la hungaroj Julio Baghy (1891–1967) kaj Kálmán Kalocsay (1891–1976).

Grave estas, ke la kvin poetoj estas komplete individuaj, ĉiu kun propra voĉo, propra sinteno kaj propra temaro. Miĥalski estas lingve plej avangarda kaj aktuala, Hohlov plej senseme lirika, Schwartz plej sprita, Baghy plej emocia, kaj Kalocsay – plej genia.

La figuro de Kalocsay en la literaturo de Esperanto similas al tiu de Chaucer en la angla literaturo aŭ Dante en la itala, laŭ tiu senco, ke li, kiel ili, alvenis sur kampon de literaturo juna, neelprovita, nepolurita, kaj lasis ĝin matura, memfida kaj ĉionkapabla. Li estis antaŭ ĉio genia kaj produktiva tradukisto, kaj la poezia lingvaĵo, kiun la devis muldi por traduki (inter multaj aliaj!) La Tragedion de l’ homo de Madách, la Inferon de Dante kaj la Reĝon Lear de Ŝekspiro, liveriĝis al la multnombraj ankaŭ originalaj poetoj, kiuj ariĝis ĉirkaŭ li kaj la revuo Literatura Mondo.

Tiun lingvaĵon transprenis post la Dua Mondmilito nova generacio de poetoj apoge al la travivintaj kolegoj. Elpaŝis la britoj William Auld (1924), Marjorie Boulton (1924), John Dinwoodie (1904–1980), John Francis (1924) kaj Reto Rossetti (1909), sekvis baldaŭ la islandano Baldur Ragnarsson (1930), la sudafrikano Edwin de Kock (1930), la ĉeĥo Karolo Pič (1920), la dano Poul Thorsen (1915), kaj iom poste japanaj poetoj, el kiuj la plej elstara sendube estas Miyamoto Masao (1913), brazilanoj kiel Geraldo Mattos (1931), Sylla Chaves (1929), Roberto Passos Nogueira (1949), kaj alia brito Victor Sadler (1937). En tiu periodo la plej grava verko verŝajne estas La infana raso (1956) de Auld, eposo en 25 ĉapitroj, kiu neignoreble influis la poetojn kaj poezion de la lingvo.

Ekde 1970, ariĝis ĉirkaŭ la revuo Literatura Foiro tuta aro da talentuloj, kies ĉefaj poetoj estas la italoj Clelia Conterno, Nicolino Rossi, Giulio Cappa, Gaudenzio Pisoni, kune kun, ekster tiu rondo, du aliaj: Aldo de’Giorgi kaj Mauro Nervi.

Tiu supraĵa skizo nur indikas ian ĉeflinion, apud kiu verkadas multaj aliaj interesaj poetoj el plej diversaj mondpartoj, kaj kies specimenajn verkojn oni povas ekkoni en la supre menciita Esperanta antologio.

Kiel estas normale en juna literaturo, la prozo komence iom postrestis la poezion. Fruaj skizoj kaj rakontetoj estis plejparte malaltnivelaj, tamen la nova jarcento baldaŭ vidis debuton de aŭtoroj pli kompetentaj, kiel Ivan Ŝirjaev (1877–1933), A.E. Styler (1865–1928) (noveloj kaj eseoj), kaj la romanojn de Henri Vallienne (1854–1908), Heinrich Luyken (1864–1940) kaj Tagulo (H.B. Hyams, m.1960). Post la Unua Mondmilito sekvis romanoj de Hindrik Bulthuis (1865–1945), kaj noveloj kaj romanoj de Julio Baghy. La fruaj romanoj de Baghy estas aparte interesaj, ĉar ili baziĝas, kiel ankaŭ lia frua poezio, sur liaj spertoj kiel hungara militkaptito en Siberio.

La komenciĝo de dua periodo de Literatura Mondo en 1931 akcelis ankaŭ la prozverkadon. La svedo Stellan Engholm (1899–1960) premiiĝis en 1932 per sia romano Homoj sur la tero, kaj sekvis ĝin per aliaj romanoj kaj noveloj, kies fono estis la laboristaj medioj en lia lando. Vere brila kaj tiam avangarda romano (tamen ne sub egido de LM) estis Metropoliteno (1933) de Vladimir Varankin (1902 – ?); la aŭtoron baldaŭ englutis, kun sennombraj aliaj, inkluzive de la poeto Miĥalski, la stalinisma teroro. Aliaj pli gravaj aŭtoroj de tiu epoko estas Ferenc Szilagyi (1895–1967), L.N.M. Newell (1902–1968), Imre Baranyai (1902–1961), Raymond Schwartz kaj K.R.C. Sturmer (1903–1960).

El interesaj nefikciaj verkoj aperis dum la tridekaj jaroj ekzemple Jarmiloj pasas (1930) de Hermann Haefker (n. 1873), duvoluma historio de la mondo; De paĝo al paĝo (1932) de L. Totsche (poste konata kiel la poeto Ludoviko Tárkony), la unua volumo de literatura kritiko pri Esperantaj aŭtoroj; Parnasa gvidlibro (1932) de Kalocsay kaj Gaston Waringhien (1901- ), studo pri la reguloj de la poezio; Notlibro de praktika esperantisto (1934) de Sturmer.

Aperis gravega tutesperanta vortaro Plena Vortaro,[22] kaj ampleksa analiza gramatiko de Esperanto Plena Gramatiko (kiu timige kontrastiĝis kun la 16 mallongaj reguloj de la Unua Libro!).

Post la Dua Mondmilito Engholm kaj Szilagyi daŭrigis sian laboron, kaj baldaŭ aperis aliaj: Cezaro Rossetti, Reto Rossetti, Sándor Szathmári, Jean Ribillard, Miyamoto Masao, Johan Hammond Rosbach, John Francis, Konisi Gaku, Johan Valano (Claude Piron). Kvin brilajn volumojn de eseoj liveris G. Waringhien; aliaj gravaj nefikciaj libroj estas ekzemple: Retoriko (1950) de Ivo Lapenna, La vivo de la plantoj (1957) de Paul Neergaard, Nepalo malfermas la pordon (1959) de la esploristo Tibor Sekelj, Je la flanko de la Profeto (1978, pri islamo) de Italo Chiussi, Pri lingvo kaj aliaj artoj (1978) de William Auld k.m.a.

Tiu supraĵa skizo apenaŭ donas impreson pri la realaj atingoj kaj abunda amplekso de la originala literaturo de Esperanto. Iu ajn, kiu volas eĉ aludi al ĝi devas esti leginta almenaŭ kelkajn elstarajn verkojn antaŭ ol esprimi opinion.

Multaj homoj – inkluzive de pli ol 150 elektitaj anoj de la nuna brita parlamento – subtenas kaj apogas Esperanton laŭ vidpunkto principa, t.e. ili konscias pri la lingva ĥaoso kaj opinias, ke Esperanto efike kontribuas al solvado de la lingvaj problemoj. Ne necesas ellerni ĝin por aprobi ĝin.

Sed pli multaj homoj interesiĝas pri lernado de la lingvo kaj evidente starigas al si la demandon: kial ĝuste mi ellernu ĝin? kiel mi poste povos utiligi ĝin? Se oni lernas fremdan nacian lingvon, oni almenaŭ scias, kie trovi parolantojn de tiu lingvo kaj kien sin turni por kontaktiĝi kun ili. Sed kion fari en la kazo de Esperanto?

Iuj homoj – filatelistoj, radioamatoroj k.s. – kvazaŭ havas jam pretan motivon utiligi internacian lingvon por plivastigi siajn kontaktojn en la mondo. Aliaj eble ne tiel klare antaŭvidas eventualan profiton.

Unue, kiel renkonti Esperanto-parolantojn? Iam loka ĵurnalisto intervjuis en Skotlando hispanan esperantiston. (La intervjuo devis okazi en Esperanto kun interpretisto, ĉar la hispano ne scipovis la anglan.) La ĵurnalisto demandis: «Se vi promenus laŭ la ĉefstrato de Edinburgo, kiom da esperantistoj vi verŝajne renkontus?» La demando implicis negativan respondon, kiu montrus la senutilecon de Esperanto.

La hispano respondis: «Proksimume same tiom, kiom mi renkontus, kiuj scipovus la hispanan».

Se vi portas verdan stelon (bedaŭrinde tiu kutimo ŝajnas malaperanta) kaj vojaĝas, povas okazi de tempo al tempo, ke nekonato alparolos vin en Esperanto. Tio plurfoje okazis al la nuna aŭtoro: ekzemple, en sudfranca turisma urbo prezentis sin profesia gvidisto, kiu ĉiĉeronis ankaŭ en Esperanto.

Sed kompreneble, oni ne povas dependi de hazardaj renkontiĝoj.

Interne de iu lando oni povas kontaktiĝi kun kluboj, grupoj kaj individuaj samideanoj pere de la landa Esperanto-asocio. Kiam ne ekzistas landa asocio, oni devas turni sin al internacia organizaĵo, kiel ekz‑e UEA. Taŭgaj adresoj ĝenerale troveblas, aŭ devus troviĝi, en lernolibroj k.s.

Kiu sin turnas al UEA kaj aliĝas, tiu disponas pri la t.n. delegita reto. En la Jarlibro troveblas adresaro de Esperanto-delegitoj en la tuta mondo. Ne ĉiu esperantisto estas delegito: principe en ĉiu urbo kaj vilaĝo, kie ekzistas esperantistoj, unu el ili nomiĝas la delegito (eventuala kun vicdelegito), kies volontula tasko estas servi al aliaj esperantistoj. Evidente tiu servado estas morala: oni ne rajtas postuli de delegito servojn nerespondecajn aŭ ĝenajn.

Sed en la kadro de normalaj interhomaj rilatoj, la ekzisto de tiu delegitaro signifas, ke en fremda lando aŭ loko la esperantistoj ĉiam havas la eblecon kontaktiĝi kun enlandano, precipe en kazo de bezono. Plej diversaj estas la servoj plenumitaj kaj plenumataj de delegitoj, ekde helpo trovi tranoktejon ĝis interpretado ĉe kuracisto. Tre ofte vojaĝantoj estas eĉ «transdonitaj» de unu al alia delegito en diversaj urboj sur ilia vojo.

La ĉefa valoro, eble, de la delegitaro estas tio, ke esperantisto malofte devas senti sin sola kaj izolita en fremda lando. Li aŭ ŝi konscias (minimume), ke en bezono li aŭ ŝi ĉiam havas iun al kiu sin turni.

Kune kun la delegitoj troviĝas ankaŭ t.n. fak-delegitoj, kiuj pretas helpi sur la tereno de sia specialaĵo (ankaŭ koresponde), ekz‑e: agrikulturo, arkeologio, arkitekturo, aŭtomobiloj, ekumenismo, fervojoj, geologio, lingvistiko, muziko ktp, ktp.

Alia ebleco por vojaĝantoj estas uzi la Pasportan Servon starigitan de TEJO, la monda junulara organizaĵo de la esperantistoj. Temas pri tio, ke esperantistoj en pli ol 50 landoj pretas akcepti vojaĝantojn en sian hejmon, ĉu por tranoktado, ĉu dum pli longa periodo. Garantiata estas senpaga dormloko; eventualaj manĝaĵoj estas afero de interkonsento kun la gastiganto. Precipe gejunuloj, kiuj kutime ne estas riĉaj, kaj kiuj ne bezonas luksajn hotelojn, multe utiligas tiun servadon. Reciproke la gastiganto renkontas eksterlandanojn kaj havas la plezuron utiligi sian posedon de la lingvo por senĝene interŝanĝi pensojn kaj spertojn pri plej diversaj temoj de komuna intereso.

Aldone al tio, esperantistoj en kelkaj landoj posedas proprajn feriodomojn, kiuj bonvenigas esperantistajn gastojn, kaj organizas feriosemajnojn. Ekzemploj estas Kastelo Greziljono en Angers, Francujo; Kultura Centro Esperantista en La Chaux-de-Fonds, Svislando; Internacia Esperanto-Kursejo en la Rodopi-montaro, Bulgarujo.

Ĉiujare okazas centoj da kongresoj, konferencoj, renkontiĝoj kaj feriosemajnoj organizitaj de esperantistoj por esperantistoj. Ilin oni reklamas kaj listigas en la Esperanta gazetaro. Se iu volas kaj disponas vojaĝrimedojn (eĉ bicikle iuj faris tion!), tiu povas dum granda parto de la jaro pasigi sian tempon inter esperantistoj diverslandaj. Entute, por la turismo Esperanto estas tre utila.

Se iu havas specialan intereson aŭ hobion, tiu plejofte havas la eblecon pere de Esperanto plivastigi internacie sian praktikadon de tiu intereso. Tre multaj estas la esperantistaj fakorganizaĵoj, kutime kun propra organo, kiuj kunligas entuziasmulojn diverslandajn. Kelkaj ekzemploj de tiaj grupoj estas: Universala Artista Ligo de Esperantistoj; Internacia Esperanto-Klubo Aŭtomobilista; Ligo Internacia de Blindaj Esperantistoj; Kristana Esperantista Ligo Internacia; Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj; Internacia Esperanto-Asocio de Juristoj; Universala Medicina Esperanto-Asocio; Internacia Naturista Organizo Esperantista; Internacia Scienca Asocio Esperantista; Skolta Esperanto-Ligo; ktp, ktp.

Se koncize sumigi: homo, kiu havas neniun emon al internaciaj kontaktoj, neniel bezonas Esperanton, kiel li aŭ ŝi ankaŭ ne bezonas aliajn fremdajn lingvojn; sed al la homo, kiu havas emon kian ajn al internaciaj kontaktoj, Esperanto ne nur estas utila, sed iasence pli utilas ol aliaj fremdaj lingvoj pro sia multoble pli larĝa geografia distribueco.

Ankaŭ hejme oni povas utiligi Esperanton kaj vivteni sian scipovon pri la lingvo. Finfine, la plimultaj el ni restadas hejme pli multe ol ni vojaĝas, kaj ni rajtas demandi, kiel ni agu por ne perdi pro neŭzado tiun regon de lingvo, kiun ni volas apliki dumvojaĝe.

Nu, oni povas ĉiutage aŭskulti radioprogramojn en Esperanto. Inter stacioj aktuale dissendantaj tiajn programojn troviĝas ekz‑e Radio Wien, Radio Pekino, Radio Roma, Radio Vatikana, Radio Zagreb, Pola Radio, Radio Svisa. Ne temas nur pri novaĵoj aŭ informprogramoj, sed plejofte ankaŭ pri kulturaj programoj. Plej gravaj estas Pola Radio kaj Radio Pekino, kiuj ĉiutage dissendas pli ol du horojn en la internacia lingvo.

Ekzistas ankaŭ diversaj magnetofonaj servoj, kiuj liveras interesajn sonbendojn en Esperanto. Gramofonaj diskoj estas haveblaj, krom sonbendoj, el diversaj landoj de la mondo. Filmoj, plejofte turismaj, ekzistas kun Esperanta komentario, kaj estas montrataj en kluboj kaj kongresoj.

Ni jam aludis al cento da revuoj kaj ĵurnaloj, kiujn oni povas aboni.

Kompreneble, perfekta rimedo por ekzerci sin pri la lingvo, kaj samtempe profiti sian lingvokonon, estas la internacia korespondado. Sennombraj estas la vivlongaj amikecoj, kiuj kreiĝis per korespondado en Esperanto. Estas facile kontaktiĝi kun simpatiuloj kie ajn en la mondo; preskaŭ ĉiuj Esperantaj revuoj presigas anoncetojn de korespondemuloj; UEA kaj diversaj aliaj organizaĵoj havas Korespondan Servon servantan por kontaktigi la homojn laŭ iliaj deziroj. Kiu volas, tiu povas ĉiutage utiligi tiel Esperanton.

Resume, la studanto disponas pri normalaj rimedoj kaj materialoj por konservi kaj plibonigi sian posedon de Esperanto. La kontrasto kun aliaj fremdaj lingvoj troviĝas en tio, ke la tempo dediĉita al Esperanto rezultigas pli profundan posedon de la lingvo, ol simila tempo dediĉita al alia lingvo; kaj la lernita lingvo estas uzebla sur geografie multe pli diversa proporcio de la tersurfaco.

Tiu konkludo ne supozigu, ke la esperantistoj kontraŭas studadon de aliaj lingvoj. Male, tre multaj el ili estas poliglotoj; por multaj la studado de Esperanto vekis intereson pri tiu aŭ alia lingvo (eble malpli disvastigita ol la «grandaj» lingvoj), kiun oni studis ankaŭ. Ĝuste esperantistoj forte kontraŭas diskriminaciojn flanke de la «grandaj» lingvoj kontraŭ la «malgrandaj», kaj apogas la koncepton de lingva egalrajteco, kiu estas fundamenta homa rajto.

Fine – vi eble fariĝos unu el tiuj, kiuj geedziĝis kun alilanda esperantist(in)o, kaj uzadas Esperanton kiel la familian lingvon! Eble ankaŭ viaj infanoj estos esperantistoj denaskaj! Sed tio, kompreneble, ne estas deviga…

Dum la pasintaj cent jaroj, kontraŭuloj de Esperanto devis konstante ŝanĝadi siajn argumentojn, ĉar iom post iliaj teoriaj antaŭdiroj montriĝis falsaj. La lingvo ne disfalis en dialektojn; ĝi ne rigidiĝis; oni kreis literaturon en ĝi; ĝi kapablas traduki la plej diversajn tekstojn, ktp, ktp. Do nuntempe tiuj aspirantoj plejofte kutimas aserti: al Esperanto mankas kulturo.

Ke Esperanto malhavas kulturon nacian, tio estas evidenta. Finfine, ĝia rolo estas ĝuste transcendi kulturojn naciajn, funkcii kiel ponto inter ili. Sed kulturoj ekzistas, kiuj ne estas nacibazitaj – elstaraj ekzemploj estas kulturoj kristana, islama, juda. Aŭ nigrula kulturo en Usono (kiu serĉas radikojn en iama Afriko). Esperantistoj, laŭ tiu senco, havas propran kulturon, ĉar ili posedas komune historion, literaturon, proverbaron, heroojn kaj martirojn.

Tiu esperantista kulturo estas iasence inverso de la kulturoj naciaj. Kulturoj estas artefaritaj, laŭ tiu senco, ke kiu ajn homgrupo povas pretendi kulturon, konsistan el tiuj faktoroj, kiuj kunligas la grupon kaj malsimiligas ĝin al ĉiuj aliaj homgrupoj. Kulturoj neniel estas konstantaj, neŝanĝiĝantaj; male, ili ŝanĝiĝas la tutan tempon. Por tion konstati, oni devas nur rigardi la «saman» kulturon kun interspaco de, ekzemple, kvindek jaroj. En la larĝa perspektivo de la historio, kulturgrupoj formiĝas kaj ankaŭ malaperas, laŭ la ŝanĝiĝantaj sociaj cirkonstancoj. Interne du iu nacio ekzistas ankaŭ diversaj klaskulturoj: la kulturo de havenlaboristo tre malsimilas la kulturon de universitata profesoro.

Kulturgrupoj ĝenerale identigas sin per emfazo de diferencoj, tiuj faktoroj, kiuj apartigas ilin disde aliaj grupoj. Pro tio, interne de nacioj, kreiĝas diversaj slangoj (t.e. gruplingvoj); pro tio la junularo, ekzemple, emas vestiĝi en aŭdaca aŭ nekonvencia maniero (por emfazi sian diferencon disde la pliaĝuloj); pro tio, cetere, entute ekzistas uniformoj (por identigi grupon kiel grupon, kaj kaŝi individuajn diferencojn). Pro tio, ĉefe, la nacio vartas siajn karakterizajn trajtojn.

Sed la kulturo de la esperantistoj emfazas similecojn inter ĉiuj homoj. Ĝi baziĝas sur universalaĵoj: amo, pacemo, mortotimo, malsato kaj sato, aspirado, morala sento, amoro – unuvorte, sur la komuna homeco. Laŭ tiu vidpunkto, naciaj apartaĵoj estas nur interesaj variantoj de la baza aŭ fundamenta homa modelo. Eblas pretendi, ke tia kulturo estas «natura», ĉar la universalaĵoj troviĝas en la homoj denaske, dum aliaj kulturoj, inkluzive la naciajn, estas akirataj pere de gepatroj, samaĝuloj kaj – precipe – instruistoj. Ĉiuokaze, tuthomara kulturo estas almenaŭ minimume tiel valora kaj vivkapabla kiel kulturoj pli limigitaj, kiel ekzemple la naciaj.

Kaj emfazendas, ke ekzistas nenia kontraŭdiro inter tiuj du specoj de kulturo: unu homo, se li ne estas ŝovinisto, povas tute bone esti samtempe naciano kaj homarano. Tion klare emfazis Zamenhof en parolado en Guildhall, Londono:

Tamen, kio pri tiuj, kiuj ne interesiĝas pri kulturo propre Esperanta: ĉu ankaŭ por ili Esperanto estas kulture valora?

Pere de Esperanto la homo havas aliron al tre larĝa gamo de kulturoj naciaj. Ni jam aludis al la tradukita literaturo, kiu estas je lia dispono, kiu ebligas ekkoni kulturojn eĉ tre fremdajn. Krom tio, per kontaktoj kun indiĝenaj esperantistoj li havas unikan eblecon studi naciajn kulturojn laŭ sia elekto, kun minimuma ebleco de erariĝo pro miskomprenoj. Oni povus citi centojn da okazoj, kiam kultura esploristo sukcesis akiri pere de enlandaj esperantistoj plej esoterajn informojn (tradukojn kaj studmaterialojn), kiujn li ricevus – se entute li sukcesus – alimaniere nur per grandaj elspezoj de tempo kaj eventuale mono.

Estas tro facile, subtaksi la kulturajn atingojn de la internacia lingvo. Al tio kontribuas ia lingva snobismo, kiu, kiel ĉiuj snobismoj, estas false fundamentita.

AULD, William (1924–2006). Skoto. Poeto, eseisto, redaktoro. Ĉefaj verkoj: La infana raso (poemo); Humoroj (poemaro); Pri lingvo kaj aliaj artoj (eseoj). Multe tradukis, inkluzive de la sonetaro de Shakespeare.

BAGHY, Julio (1891–1967). Hungaro. Poeto, romanverkisto. Ĉefaj verkoj: Viktimoj (romano); Sur sanga tero (romano); Hura! (romano); Preter la vivo (poemaro); Pilgrimo (poemaro); Sonĝe sub pomarbo (versdramo).

BARANYAI, Imre (1902–1961). Hungaro. Poeto kaj verkisto. Ĉefaj verkoj: Ekzilo kaj azilo (poemaro): Maria kaj la grupo (romano).

BEAUFRONT, Louis de (1885–1935). Franco. Eldonis la unuan E‑lernolibron por francoj kaj fondis en 1898 la revuon L’Esperantiste. Fariĝis la dua plej grava esperantisto (post Zamenhof), sed en 1908 forlasis Esperanton favore al fiaskonta reformita formo de la lingvo.

BOULTON, Marjorie (1924–2017). Anglino. Poeto, verkisto de noveloj, dramoj ktp. Ĉefaj verkoj: Kontralte (poemaro); Eroj (poemaro); Virino ĉe la landlimo (dramoj); Okuloj (novelaro). Verkis ankaŭ gravan biografion pri d‑ro Zamenhof.

BOURLET, Carlo (1886–1913). Franco. Grava pioniro de Esperanto. Fondis literaturan revuon La revuo kaj varbis la gravan eldonejon Hachette.

BRAUN, Stanisław Zygmunt (1893–1956). Polo. Pionira E‑poeto. Verko: Unuaj agordoj.

BULTHUIS, Hindrik Jan (1865–1945). Nederlandano. Romanverkisto. Ĉefaj verkoj: Idoj de Orfeo (romano); La vila mano (romano).

CAPPA, Giulio (1951–). Italo. Verkisto. Kontribuis recenzojn, tradukojn, artikolojn kaj poemojn al la ĉefaj literaturaj revuoj.

CHIUSSI, Italo (1919–1973). Italo. Tradukis en Esperanton La noblan Koranon. Alia grava verko: Je la flanko de la Profeto.

CONTERNO GUGLIELMINETTI, Clelia (1915–1984). Italino. Poeto. Ĉefa verko: Eta vivo (poemaro).

COUTURAT, Louis (1868–1914). Franco. Profesoro, logikisto. Ĉefa verko: Histoire de la langue universelle. Kun de Beaufront (k.v.) forlasis Esperanton favore al fiaskonto reformita formo de tiu lingvo.

DELGARNO, George (m. 1687). Anglo. Aŭtoro de la unua plene ellaborita projekto de apriora filozofia skriba kaj parola lingvo: Ars Signorum, Vulgo Character Universalis et Lingua Philosophica qua Poterunt Nomines Diversissimorum Idiomatum etc. Londono, 1661.

DESCARTES, René (1596–1650). Franco. En letero al abato Mersenne la 20an de novembro 1629 li brile formulis la principojn en la konstruo de la plej bonaj modernaj sistemoj de la artefaritaj lingvoj.

DINWOODIE, John Sharp (1904–1980). Skoto. Poeto. Verko: Kastelo el revoj (el la volumo Kvaropo).

DAMBRAUSKAS/DOMBROVSKI, Aleksandro (1860–1938). Litovo. Lernis Esperanton jam en 1887. Redaktoro de Litova Stelo. Kontribuis al multaj revuoj, kaj en 1905 eldonis la poemaron Versaĵareto.

ENGHOLM, Stellan (1899–1960). Svedo. Verkisto kaj tradukisto. Ĉefaj verkoj: Homoj sur la tero (romano); Infanoj en torento (romano); Vivo vokas (romano). Redaktis la literaturan revuon Malgranda revuo.

FRANCIS, John Islay (1924–2012), Skoto. Poeto kaj novelisto. Ĉefaj verkoj: Vitralo (novelaro); La granda kaldrono (romano); Misio sen alveno (sciencfikcia romano).

FRENKEL, Roman. Ruso. Pionira E‑poeto. Ĉefa verko: Verdaj fajreroj.

HAEFKER, Hermann (1873–1939). Germano. Aŭtoro de la grava «universala historio» Jarmiloj pasas.

HODLER, Hector (1887–1920). Sviso. Filo de la pentristo Ferdinand Hodler. Kunfondinto de Universala Esperanto-Asocio.

HOHLOV, Nikolao (1891–1953). Ruso. Tradukis el angla, rusa kaj serba lingvoj. Lia plej grava orginala verko estas La tajdo (poemaro).

HYAMS, H.B. (m. 1960). Anglo. Pentristo kaj verkisto. Lia ĉefa verko (sub pseŭdonimo Tagulo): Nova sento.

KALOCSAY, Kálmán (1891–1976). Hungaro. Ŝlosila figuro en la literaturo de Esperanto. Poeto, tradukisto, redaktoro. Redaktis la gravan revuon Literatura mondo. Kunverkis gravan analizan gramatikon de Esperanto. Tradukis poezion el trideko da lingvoj. Formulis la poezian lingvaĵon de Esperanto. Ĉefaj verkoj: Streĉita kordo (poemaro); Izolo (poemaro); Infero de Dante (traduko); Reĝo Lear de Shakespeare (traduko); Tutmonda sonoro (tradukitaj poemoj, 2 vol.).

KAROLCZYK, Stanisław (1890–1966). Polo. Poeto kaj tradukisto. Ĉefa verko: Unuaj agordoj.

KOCK, Edwin de (1930–2022). Sudafrikano. Poeto. Ĉefaj verkoj: Ombroj de la kvara dimensio (poemaro); Fajro sur mia lango (poemaro); Kvin elementoj (poemaro); Saluton al la suno (poemaro); La konflikto de la epokoj (eposo).

KOMENSKÝ, Jan Amos (1592–1670). Ĉeĥo. Granda scienculo, filozofo kaj pedagogo. En sia libro Via Lucis (1641) profetis la tempon, kiam la homaro ĝuos la uzadon de universala helpa lingvo nekompareble pli facila kaj akirebla, ol niaj lingvoj naturaj.

KONISI Gaku (1934– ). Japano. Novelisto kaj tradukisto. Ĉefaj verkoj: La kosmoŝipo «Edeno n‑ro 5» (sciencfikciaj noveloj); Vage tra la dimensioj (sciencfikciaj noveloj).

LAPENNA, Ivo (1909–1987). Kroato, poste brita civitano. Juristo, verkisto, oratoro. Ŝlosila figuro en la E‑movado post la Dua Mondmilito. Generala sekretario de UEA (1955–1964), Prezidanto de UEA (1964–74). Ĉefaj verkoj: Retoriko; Elektitaj prelegoj kaj paroladoj; Esperanto en perspektivo (ĉefred.).

LEAU, Leopold. Franco. Doktoro pri sciencoj. Kunlaboranto de Couturat (k.v.).

LEIBNITZ. Fama filozofo, kiu en 1666, dudekjara, elmetis siajn konceptojn pri estonta filozofia lingvo.

LUYKEN, Heinrich August (1864–1940). Germano, poste brita civitano. Romanverkisto. Ĉefaj verkoj: Stranga heredaĵo (romano); Pro Iŝtar (romano).

MIYAMOTO, Masao (1913–1989). Japano. Poeto, romanverkisto, tradukisto. Ĉefaj verkoj: Invit’ al japanesko (poemaro); Naskitaj sur la ruino (romano); Pri arto kaj morto (novelaro).

NEERGAARD, Paul (1907–1987). Dano. Agronomo, redaktoro. Ĉefaj verkoj: Atakoj kontraŭ ĝardenplantoj; La vivo de la plantoj.

NERVI, Mauro (1959–). Italo. Poeto, verkisto. Ĉefa verko: La turoj de l’ ĉefurbo (poemoj, rakontoj, dramoj).

NEWELL, Leonard Nowell Mansell (1902–1968). Anglo. Poeto, tradukisto. Ĉefverko: Bakŝiŝ (novelaro).

PIČ, Karolo (1920–1995). Ĉeĥo. Poeto, romanverkisto. Ĉefaj verkoj: La litomiŝla tombejo (romano); Angoro (poemaro); Obsedo (poemaro).

PIRON, Claude (1931–2008). Sviso. Tradukisto, psikologo. Ĉefaj verkoj: Malmalice (poemaro); Ĉu vi kuiras ĉine? (detektiva romano); Ĉu li bremsis sufiĉe? (detektiva romano). Pseŭdonimo: Johán Valano.

PRIVAT, Edmond (1889–1962). Sviso. Profesoro, verkisto. Iama prezidanto de UEA. Ĉefaj verkoj: Tra l’silento (poemaro); Ginevra (dramo); Vivo de Zamenhof; Esprimo de sentoj en Esperanto.

RAGNARSSON, Baldur (1930–2018). Islandano. Poeto, tradukisto. Ĉefaj verkoj: Ŝtupoj sen nomo (poemaro); Esploroj (poemaro).

RIBILLARD, Jean (1904–1962). Franco. Romanisto. Ĉefa verko: Vivo kaj opinioj de Majstro M’Saud.

ROSBACH, Johann Hammond (1921–2004). Norvego. Novelisto, romanverkisto. Ĉefaj verkoj: Homoj kaj riveroj (nqyelaro); Disko (novelaro); Fianĉo de l’ sorto (romano).

ROSSETTI, Cezaro (1902–1950). Svis-anglo. Verkisto. Ĉefa verko: Kredu min, sinjorino! (romano).

ROSSETTI, Reto Mario (1909–1994). Sviso. Artisto, poeto, novelisto. Ĉefaj verkoj: El la maniko (novelaro); Pinta krajono (poemaro).

ROSSI, Nicolino (1939–). Sanmarina civitano. Poeto, tradukisto. Ĉefa verko: Sur la vivopado (poemaro).

SADLER, Victor (1937–2020). Anglo. Poeto. Direktoro de la Centra Oficejo de UEA 1968–80. Verko: Memkritiko (poemaro).

SCHULHOF, Stanislav (1864–1919). Ĉeĥo. Poeto, tradukisto. Ĉefaj verkoj: Per espero al despero (poemaro); Kion la vivo alportis (poemaro); Aŭtunaj floroj (poemaro).

SCHWARTZ, Raymond (1894–1973). Franco. Novelisto, romanverkisto. Ĉefaj verkoj: Prozo ridetanta (novelaro); La stranga butiko (poemaro); Kiel akvo de l’rivero (romano).

SEKELJ, Tibor (1912–1988). Kroato. Esploristo, verkisto. Ĉefaj verkoj: Nepalo malfermas la pordon; Premiitaj kaj aliaj noveloj.

SELEZNJOV, Ivan (m. 1904). Ruso. Pionira esperantisto, multe vojaĝinta. Fondis kaj redaktis la periodaĵon Revuo internacia en 1902.

STURMER, Kenelm Ralph Creuzé (1903–1960). Anglo. Novelisto. Verkis ankaŭ sub pseŭdonimo Kenelm Robinson. Ĉefaj verkoj: Por recenzo! (romaneto); Se grenereto… (novelaro).

STYLER, Albert Edward (1865–1928). Anglo. Verkisto. Ĉefaj verkoj: En la montoj; En la dolomitoj.

SZATHMÁRI, Sándor (1897–1974). Hungaro. Romanverkisto, novelisto. Verkoj: Vojaĝo al Kazohinio (romano); Maŝinmondo (novelaro).

SZILÁGYI, Ferenc (1895–1967). Hungaro. Poeto, novelisto. Redaktis la gravan revuon Norda prismo. Ĉefaj verkoj: La granda aventuro (novelaro); Koko krias jam! (novelaro); Mistero minora (romano).

ŜIRJAEV, Ivan Genadieviĉ (1877–1933). Ruso. Pionira verkisto. Ĉefaj verkoj: Sep rakontoj (novelaro); En la vagono (novelaro).

THORSEN, Poul (1915–2006). Dano. Poeto. Ĉefaj verkoj: Rozoj kaj urtikoj (poemaro); Sen paraŝuto (poemaro).

TOTSCHE/TÁRKONY, Lajos (1902–1978). Hungaro. Poeto. Verko: Soifo (poemaro). Elstara literaturkritikisto.

TROMPETER, Wilhelm Heinrich (1839–1901). Germano. Termezuristo. Kiam en 1891 Zamenhof ne plu povis eldoni la revuon La Esperantisto, Trompeter dum tri jaroj pagis ĉiujn elspezojn por la revuo kaj tiel savis de disfalo la Esperantan aferon.

URQUHART, Thomas (1611–1660). Skoto. Aŭtoro de Logopandecteison, or an Introduction to the Universal Language, Londono, 1653.

VALLIENNNE, Henri (1854–1908). Franco. Verkisto, tradukisto. Verkis la unuajn romanojn originalajn en Esperanto: Kastelo de Prelongo; Ĉu li?

WARINGHIEN, Gaston (1901–1991). Franco. Poeto, tradukisto, leksikografo ktp. Elstara figuro en la Esperanta kulturo. Verkis poemojn sub la pseŭdonimo Georges E. Maura. Ĉefaj verkoj: Plena ilustrita vortaro; Eseoj I: Beletro; Ni kaj ĝi (eseoj); Duonvoĉe (poemaro); Tra la parko de la franca poezio (kvar volumoj).

WILKINS, John. Anglo. Aŭtoro de An Essay Towards a Real Character and a Philosophical Language, With an Alphabetical Dictionary, Londono, 1668.