З дзіцячых рук выслізнуўся і паляцеў угару вялізны, яркі, чырвоны шар. Ён астаўся вісець над лесам і называецца месяцам. У сінім моры неабсяжнай вышыні плылі золатагаловыя гускі-зоркі. Месцамі ў грудзях лясных змрокаў палыхала зялёнае ззянне. Цені смуглых хваін ляжалі на паплавах, дзе кожнае сцябло і травінка былі адглянцаваны паасобку. А воддаль, у бездані возера, колеру начнога неба, адсвечваўся партрэт месяца.

Была такая цішыня, быццам увесь свет чакаў чагосьці новага і незвычайнага, якое во-во з'явіцца немаведама адкуль. Як змораны касец, драмаў вецер. Не спалі адны камары. Здавалася, што не яны гудуць, а нецярплівы дзяцюк прабуе ціха, каб нікога не разбудзіць, толькі сёння купленую гітару, і цішыню глыбока драпае аднатонны гук:

Дзын-н... дзын-н-н... дзын-н-н-н-н...

У маленькай хацінцы, вокны якой былі расчынены, мірна вячэрала сям'я. У гліняных місачках дымілася на стале малочная зацірка. Бацькі клапатліва назіралі за тым, каб хлопчык і дзяўчынка не абліваліся ежай, каб пад сталом не малацілі адно аднаго дрыўлянымі лыжкамі. Малыя былі непаседлівыя, імпэтныя і вясёлыя і любілі забаўляцца заўсёды — трэба ці не трэба. Сядзець спакойна было для іх пакутай.

За сталом у самым пачэсным куце сядзеў стары дзед. Ён еў вельмі марудна, прыслухоўваўся да смаку, таропячыся вачыма ў столь, і павольна, з асалодай перажоўваў ежу. Пасля кожнай лыжкі стравы дзед старанна выціраў вусы, пажоўклыя ад частага нюхання тытуню, і з лагоднай усмешкай паглядаў на малых унукаў.

Яшчэ да пачатку вячэры дзед ім сказаў так:

— Дам панюхаць тытуню са святочнай табакеркі, калі вы, жэўжыкі, будзеце вясці сябе за сталом прыстойна.

Унукі паслухаліся.

У гэты вечар яны не шчыпаліся пад сталом, не лезлі лыжкамі ў чужыя місачкі, не строілі смешных мін адно аднаму, каб не стрэльнуць гучным смехам, бо гэтага дзед у апошнія дні вельмі не любіў. Яму балела галава. Ён адчуваў сябе не зусім добра, і кожны лішні гук прыводзіў яго ў дрыгат.

З вялікай цікавасцю ўнукі паглядалі на лямпу.

На яе святло ляцелі праз акно з лесу, як на паратунак ад разбойніцкай начы, грамадкі матылькоў, жучкоў, мушак, скакуноў, фокуснікаў, спевакоў, музыкаў, свістуноў і пстрыкуноў рознага выгляду і колеру. Некаторыя з іх былі меншыя за макавае зерне — смешныя і спрытныя. Іншыя нагадвалі веліканаў-танцораў на даўжэзных дыбах — тонкіх, як валасінкі. Былі яны рагатыя і крылатыя, даўгавусыя і даўгахвостыя. Хто скакаў галавой уніз, а хто слізгаўся бокам — як бы катаўся на саначках.

Усе гэтыя казюлькі нагадвалі малюпасенькіх клоунаў-цыркачоў у фантастычным адзенні, у ярка-каляровых масках. Яны — гэтыя маленькія скамарохі — як бы наўмысне далі тут дармовае прадстаўленне дзецям.

Дзеці імі захапляліся. А насякомыя захапляліся начным сонцам — лямпай.

Лямпа была для іх шчасцем і няшчасцем у непрытульнасці начы. Яны слеплі і гінулі дзесяткамі на прывабным агні. Няйначай — крык болю і пагібелі гэтай драбязы быў страшны да жудасці, але не даходзіў да слыху дзяцей.

Зусім магчыма, што кожнай казюльцы пры смерці здавалася, нібы ўвесь свет гіне з ёю разам у нечаканых пажарах.

Пра такія начныя відовішчы дзед часта гаварыў унукам:

— I вы, букашкі, не гойсайце на невядомыя агні, бо яны апаляць вам крыллі і не будзеце магчы нават пашкадаваць саміх сябе. Вас будуць шкадаваць бацькі і дзяды. Эге!

Дзед меў звычку замацоўваць свае думкі словам «Эге!».

Супакой у хаце парушаўся толькі тады, калі заядлы камар бязлітасна калоў дзецям вуха, губы, нос. Тут ужо самая добрая істота на свеце не сцярпела б. Баліць, калі камар п'е тваю кроў.

Хлопчык і дзяўчынка былі спрытнымі лаўцамі камароў: плясь, ляп — і адным кравапіўпам стала на свеце менш. Каб паляўнічы, скажам, так лёгка трапляў у зайцаў — ад іх роду-племені не асталося б і звання.

Уся сям'я расселася слухаць дзедава апавяданню. Што гэта была за сям'я?

Не сям'я адзінокага палясоўшчыка. Не сям'я авантурніка-злачынцы, які хаваецца ў глухім лесе ад добрых людзей. Не сям'я якога-небудзь катаржніка, самагоншчыка, фальшываманетчыка. Гэта была саман прыстойная, мірная і слаўная сям'я, дзяды і прадзеды якой любілі лес і жылі ў ім спакон вякоў — гэта была сям'я жвавых, спрытных, мілых зайчыкаў-шарачкоў. Праўда, праўда!

Зайцава сям'я навастрыла вушы, і стары дзед пачаў апавядаць сваю гісторыю. Кожны раз, калі ён стамляўся, пачынаў заікацца і дрыжаць рукамі, нагамі ды ўсім целам — ён браў з адчыненай табакеркі шчапотку тытуню, нюхаў, чхаў і ажыўляўся.

— Гэта мне апавядаў,— казаў дзед,— каб вам не зманіць, мой дзед, светлай памяці, а чуў ад свайго дзеда. А яго дзед чуў, зноў жа, ад свайго дзеда. Гэта значыць, ад нашага прапрапрапрадзеда. Каб лёгка было выгаварыць гэта слова, прыдумаем новае, без «пра-пра-пра». Не з неба лятуць словы клёцкамі ў рот. Мы самі з вусамі — прыдумваем іх, калі яны нам патрэбны. Давайце замест «прапрапрапрадзед» будзем гаварыць «Дзіда-дзед». Згодны?

— Згодны! Добрае слова «Дзіда-дзед»! — пахвалілі ўнукі, майстры на прыдумванне новых слоў.

— Эге! Мне выдумаць новае слова тое самое, што боб малаціць — лёгка. Дык вось, аднаго разу наш Дзіда-дзед, светлай памяці, выйшаў пасля полудня на спацыр. Ён быў тады яшчэ зусім малады і не любіў спаць пасля абеду. Дзіда-дзед, мір праху яго, быў жвавы, як віхор, любіў рухацца і кружыцца ўюном. Ого-го! Ён быў зух і скакун на ўсю аколіцу. Ён, няхай ён мяне прабачыць, не быў святым Антоніем, нічога не меў супроць таго, каб паласавацца капусткай ці карой маладых яблынь. Цяпер у нас ёсць свой сад, свай гарод, Дзіда-дзед наш не быў заможнікам. Гора і нядоля-вадзілі яго ў чужое поле. Ад вялікай бяды лез ён у чужыя сады. Эге! Дык вось у цёплы восеньскі дзянёк Дзіда дзед ішоў сабе па бярэзніку — асцярожненька, азіраючыся направа і налева. Чуе хрустсучка — настарожваецца. Шышка валіцца з дрэва — вушы вострыць. Варона ўзляціць — азірнецца. А можа, вораг спудзіў птушку? Хоць табакерку меў ён пры сабе, але не нюхаў, каб ніхто чхання не пачуў. Выйшаў Дзіда-дзед у чыстае поле — прыслухоўваецца. Слых быў у яго востры, як тая каса. Лісток з дрэва ўпадзе — пачуе. Ветрык траўку калыхне — пачуе. Пільна цікуе Дзіда-дзед за галасамі зямлі і чуе, што робіцца на вярсты дзве на вокал.

Раптам Дзіда-дзед закалаціўся з галавы да ног. Ён пачуў небяспечную агідную звягу:

— Іях-іях-іях-іях! Дзях-дзях-дзях-дзях!

— А хто так яхкаў і дзяхкаў? — запыталіся ўнукі.

— Сабака, ганчак, каб яго зямля не насіла! Значыць, сабака трапіў на яго, Дзіда-дзедаў, след. Значыць, тут і стралец са стрэльбай цікуе. I не так шкадаваў Дзіда-дзед жытка сваё, як дарагую табакерку,— вельмі шкадаваў. «Ні за што, ні пра што табакерка чорту лысаму застанецца, калі я загіну»,— думаў Дзіда-дзед. А водгаласкі покатам каціліся з бярэзніку, з хмызняку, з возера, з чыстага поля:

— Іях-іях-іях! Дзях-дзях-дзях!

— Ой, баімося! — піскнулі ўнукі.

— Не бойцеся, родненькія,— супакойвае іх дзед.— Да нас ніякі паляўнічы са сваімі сабакамі не дабярэцца. А Дзіда-дзеду было тады страшнавата. Аднак ён не вельмі збянтэжыўся. Эт! Страшней смерці не будзе. Панюхаў тытуню і начхаў, казаў той, на ўвесь свет! Разумны быў ён, светлай памяці. Эге! I Дзіда-дзед рашыў пісаць па зямлі кітайскую грамату — блытаць сляды, каб збіць сабаку з яго сабачага панталыку.

Блытаў ён, блытаў і рабіў мудрагельныя петлі. Зробіць пятлю і — скок у паветра на дваццаць зайцаў у даўжыню, другую пятлю і — скок, трэцюю — скок! I скакун жа быў наш Дзіда-дзед — над усімі скакунамі скакун! Ніякі ганчак не данюхаецца, куды скокнуў Дзіда-дзед. Скокнуў куды трэба — у самае неба.

Урэшце Дзіда-дзед схаваўся ў кусты і слухае, і чакае, што будзе далей. А навокал — дзях-дзях-дзях! Чах-чах-чах! Не жартачкі — Смерць-паганіца на носе, як той клешч, сядзіць. Эге!

Вось ужо і сабака блізка і стралец блізка. Дзіда-дзед хітрыў, хітрыў, ды не перахітрыў. Данюхаўся ган чак, каб на яго звод! Накінуўся на Дзіда-дзеда драпежны, магутны, чарнабуры. Зрэнкі ганебныя гараць пякельным агнём, дыхае полымем, язык чырвоны, як агонь, а клыкі, клыкі! Абцугі, а не клыкі... Эге! Во за раз канцы...

— Ой, баімося...— піскнулі ўнукі.

— Не бойцеся, малыя,— сказаў дзед і хвіліну адпачыў.

Дзед зноў пачаў:

— Дзіда-дзед правільна меркаваў: трэба быць адважным. Смерць не ручаінка — не пераскочыш. Але гэты закон пісаны толькі для баязліўцаў. Адважнаму і неба невысока і мора неглыбока. Дзіда-дзед, доўга не думаючы, шахнуў-махнуў, скокнуў на ганчака, збіў яго з ног, а сам толькі свіснуў — ф-ф-ф'юіць! Як маланка бліснуў! Эге!

I зноў лататы! Што ні скокне — на сорак зайцаў у даўжыню.

Дзіда-дзеду тады здавалася, што да самых воблакаў скача. А па ім стралец са стрэльбы сыпле і так грыміць, аж зямля дрыжыць, аж лес стогне.

Раззлаваўся Дзіда-дзед на стральца: страляеш, дык грукні адразу ў лоб, і капут! А то... хочаш, каб я табе лоб пад самую рульку падставіў? На!

I Дзіда-дзед з імпэту і злосці кінуўся на стральца. Альба — альба! А можа, выратую табакерку... Гарачы быў наш Дзіда-дзед, светлай памяці! Гэта ж трэба з глузду з'ехаць, каб лезці з вушамі і вусамі ў разбойніцкія лапы! Эге...

А ў небе Сарока, суседка белабокая, ляціць ды на ўсё горла крычыць.

— Дурань касавокі, што ты робіш? Чаго ты лезеш, як мыш у саладуху?

— Маўчы, лапатуха! — крыкнуў Дзіда-дзед і скокнуў стральцу на грудзі...

Стрэльба грукнула-стукнула, стралец ухнуў і ахнуў і кінуўся вобземлю, а наш Дзіда-дзед стралой памчаўся, куль-куль-куль, гуль-гуль-гуль — як віхор! Эге!

Назаўтра ўнукі цэлы дзень з нецярплівасцю чакалі вечара, калі дзед ім зноў будзе апавядаць пра Дзіда-дзеда.

Увесь дзень дзед хадзіў пахмуры і скардзіўся на ламаніну ў касцях.

— Косці ломяць на дождж,— гаварыў ён. Унукі не верылі.

— Як гэта можа быць, дзядулька? Глядзі, якое сонца!

Дзень быў пагодны. Сонца свяціла ярка. Было горача. Спявалі жаўранкі. Дзяцел стукатаў дзюбай па асіне, нібы бондар малатком па дзежцы. Дзед тупаўся на дрывотніку з сякерай у руках. Дзед ніколі ў жыцці не лячыўся ў дактароў, не ўжываў ніякіх лякарстваў, а калі адчуваў сябе кепска — хадзіў на дрывотнік і длубаў сякерай. Ён гаварыў, што ад працы яму становіцца добра: кроў цяплее, дыханне лепшае, рукі і ногі мацнеюць і галава яснее не менш чымся ад тытуню.

Дзед часта паглядаў на неба, ківаў галавой і прарочыў:

— Сёння будзе дождж!

Пад вечар неба засланілася шэрымі хмарамі. Яны прыдушылі сонца, нібы назаўсёды. Яны хацелі на векі вечныя сагнаць сонца з неба — вельмі злыя былі хмары. Лес наліўся сінім змрокам. Вяршыні дрэў задрыжалі ад страху. Птушкі схаваліся так хутка, нібы ва ўсім былі вінаваты яны. Кудысьці зніклі камары і мухі, якія сёння кусаліся так драпежна, як злыя сабакі.

З пацямнеўшага неба пачалі даіць на зямлю тысячы кароў. Пасыпаліся кроплі, пасля чаго пасеяліся з густога аграмаднага рэшата тоненькія вадзяныя ніткі. Урэшце дождж засцябаў такімі мокрымі пугамі — хоць ты гвалт крычы!

Дождж ліў цэлы вечар.

На вечар маці згатавала капустку з бульбачкай, з маслам, са смятанкай. Было так смачна, што малыя лыжкі аблізвалі.

Маці пазірала на дзяцей шчаслівымі вачыма. Яна радавалася, што дзеці маюць чаго есці. Бацька васт рыў на тачыле сякеру, а дзед сядзеў задуменны. Дождж біў у дах, як у бубен. Дзед любіў думаць пад гэту музыку.

Пасля дажджу была цёплая раніца.

Гэту раніцу дзед назваў «грыбной», калі раненька-рана ён і ўнукі пайшлі з кошыкамі ў руках у грыбы.

Неба было цёмна-сіняе. Лёгкі ветрык забаўляўся вершалінамі лесу, нібы дзіцячай цацкай. Ён кідаў спелыя шышкі. Заяц-дзед і зайцы-унукі ўздрыгвалі. Ім гэты жарт не падабаўся. Яны асцярожнымі крокамі ішлі вузенькай сцяжынкай у грыбнік. «Грыбніком» дзед называў малады хвойнік ля касагору. Мох там заўсёды быў сухі. Там нараджаліся найлепшыя баравікі ва ўсёй аколіцы. Ісці на грыбнік трэба было касагорам, з якога добра відаць быў усход сонца.

Спявалі дразды. З нары выйшаў вожык і задзіраў лычок у неба. Чырвоны круг сонца ўзнімаўся з глыбін возера. Ён рос даволі хутка, нібы з вады яго падштурхоўвалі акуні і плоткі. Увесь касагор паружавеў. Шурпатыя скуры хваін засвяціліся. Можна было падумаць, што яны пустыя і празрыстыя і ўнутры запаліліся раптам свечкі. Лычок вожыка ад сонечнага прывятання ўспыхваў залатым дукатам. Свежа было ў паветры. Усё выглядала так молада і ярка — нібы нарадзілася першая на свеце раніца. I вожык — самы першы на свеце. I зайцы — самыя першыя на свеце. I баравічкі — самыя першыя...

Дзед пазіраў навокал яснымі, захопленымі вачыма, выкупанымі ў маладой раніцы. Унукі так разгуляліся, што дзеду прыйшлося стрымаць іх малады імпэт. Ён глядзеў на малых добрымі вачыма і сказаў строгім голасам:

— Ведаеце, дзеткі, што гэта лес, а не тэатр. Яшчэ можам натрапіць на гаспадара.

Дзед меў на ўвазе старога ваўка, свайго равесніка.

Баравікоў назбіралі хутка. Малыя бачылі іх толькі тады, калі яны ўжо ляжалі ў кошыках. Дзед гаварыў унукам, што ў такую ясную раніцу баравікі самі лезуць у кошыкі. Толькі трэба адварочвацца. Малыя адварочваліся, і дзед ім кідаў у кошыкі поўныя жмені баравікоў.

Калі кошыкі ўжо былі поўныя, дзед нанюхаўся тытуню і хацеў паласавацца салодкім чханнем. Ужо цела яго напружылася, вочы прыжмурыліся, ноздры расшырыліся, рот разявіўся. Дзед ужо быў гатоў даць волю сваім лепшым пачуццям праз чханнё. Але раптам... Вочы яго сталі строгія і трывожныя. Ён пачаў з усіх сіл стрымліваць сябе. Ён пачаў давіцца так, як бы глынуў костку. Грудзі яго ходырам хадзілі. Пальцамі ён даставаў нябесны пылок тытуню з ноздраў і прыдушыў чханнё тады, калі яно гатова было пачаць сваю салодкую страляніну.

Лягчэй было, здаецца, стрымліваць плынь шпаркага ручая, чымся чханнё дзеда, але стары аказаўся здольным на такі звышгераічны ўчынак. Унукі глядзелі на яго з дзівам і ледзь не зарагаталі, бо ў тую хвіліну дзед быў вельмі смешны. Дзед хутка і моўчкі павярнуў іх тварамі ў другі бок, і вочы малых зрабіліся круглыя і бліскучыя, як шкляныя гузікі.

Дзед і ўнукі застылі на месцы за карчом-вываратнем. Іх позіркі таропіліся ў адзін пункт на вяршыні ўзгорка, і страх смерці цямнеў у іх вачах.

На самым хрыбце ўзгорка, які падпірае неба, налітае сонечным мёдам, ішоў воўк...

На фоне неба постаць ваўка вызначалася чотка, як малюнак на паперы. Воўк быў такі згаладалы і худы, што можна было пералічыць усе яго рабрыны. Адзін клык ён ужо даўно згубіў. Ніжняя губа вісела, як шматка. Месцамі воўчая футра так выліняла, нібы яе пагрызла моль. Ва ўсім целе ляснога гаспадара адчувалася небывалая млявасць. Можна было падумаць, што яго нядаўна адлупцавалі сукаватым кіем, як беспрытульнага сабаку.

Аднак яны баяліся яго...

Праз некалькі хвілін дзед і ўнукі лічылі грыбы. Пры гэтым стары з жальбой сказаў:

— Абодва мы з ім, з гаспадаром бору, старыя дзяды. Пара было нам памірыцца і частаваць адзін аднаго з табакерак. Але дзе там! Не хоча воўк з зайцам сябраваць — вольнаму воля. Ведаеце, што я вам скажу, дзеткі мае?

— А што, дзядок?

— Сёння ў лазню пайду. Пасля лазні буду доўга спаць. Таму хачу тут ля гэтага карча прадоўжыць апавяданне гісторыі нашага Дзіда-дзеда. Эге! Толькі вы, малыя, слухайце вушкамі, а вочкамі глядзіце направа і налева, каб нечакана стары воўк зноў не трапіў сюды. Бо калі возьме за вушы хоць старымі зубамі,— усё роўна не выпусціць. Хто ж тады нашы грыбы есці будзе?

Дзед працягваў спыненае ўчора перад сном апавяданне:

— Дзіда-дзед нёс дахаты табакерку з палонніцай. За пазухай, на голых грудзях халоднае серабро табакеркі пякло яго агнём. Ён прыціскаў рукой маленькую скрыначку, за якую любы кароль аддаў бы ўсё сваё каралеўства. За гэту скрыначку народы гатовы былі насіць на руках Дзіда-дзеда, як героя, як вызваліцеля усяго свету ад тысячагадовай бойні. Ён, Дзіда-дзед, іццявіў нясмелую мару ўсяго жывога на зямлі: запаланіў адвечную грабежніцу жыцця, выцер слёзы з усіх вачэй, знішчыў страх небыцця.

Адчуванне Дзіда-дзеда было дзіўнае. Думкі ў галане пераскоквалі адна праз адну, як вырай птушак, які спяшаецца ў вечнае лета. Яму здавалася, што ўсё гэта не ява, не сапраўднасць, а сон, казка. Пакуль што ён усё будзе трымаць у вялікім сакрэце. Нават сваім родным, вечна напалоханым зайчыкам не раскажа.

Дзіда-дзед аглядаўся навокал — на возера, на лес, на неба, на паплавы і ўзрадаваўся: «Мне ж цяпер не трэба баяцца нікога і нічога». Раптам пачуў здалёк грукат фурманкі і крык чалавека на каня: «Но-о-о! Но-о-о!» Дзіда-дзед па старой прывычцы трывожна навастрыў вушы, але тут жа схамянуўся і зарагатаў на ўвесь голас:

— Го-го-го-о-о! — і закрычаў чалавеку, які не чуў яго: — Ці ведаеш ты, чалавеча, якім ты стаў шчаслівым? Калі едзеш з хворым дзіцем да доктара — вярніся дахаты! Доктар ужо нікому не патрэбны. Няма Смерці! Чуеш? Няма Смерці! Няма!

Ён глядзіць на сонца, на птушак у небе, I ў яго галаве не тоўпіцца вялікая на ўвесь свет радасць... «Заўсёды, заўсёды буду на ўсё гата глядзець... На месцы ранейшых магільнікаў цяпер зацвіце яблыня». Ён пачаў падскокваць, танцаваць, кружыцца, як уюн. Свет стаў цесны ад радасці. Ён заспяваў:

Раптам ён спыніў песню і пачаў узірацца ў бярэзнік. Вочы яго напоўніліся роспаччу і расчараваннем. Ён акамянеў. Вось што Дзіда-дзед, вечная памяць яму, угледзеў.

Па сцежцы з усіх сіл імчыцца воўк — малады, аграмадны, магутны. Яго ногі пругкія, і лёгкія на скаку. Ён знекуль цягне авечку... Ці ж так? Не! Не! Не! Дзіда-дзед пачаў супакойвацца. Беласнежная авэчка ляжыць на воўчай спіне, гайдаецца, як на пярыне, і зусім не баіцца. Вочы яе лагодныя. Яна не бляе, а пазірае з цікавасцю на белагрудыя бярозкі колеру яе шэрсці.

Вочы ў ваўка, спачатку злыя, з драпежніцкім жоўтым бляскам, пакрысе робяцца добрымі, спакойнымі, бадай-што такімі, як у авечкі. Нібы нутро звера пачынае астываць ад таго страшнага пекла і смагі ў крыві, якое паліла яго самога, яго бацькоў і дзядоў. Воўк змяншае свой тон, пакуль зусім не спыняецца. Крыху прыхіляе пярэднія ногі, і з яго спіны павольна, нібы з карэты, злазіць авечка.

I авечка і воўк пачынаюць з цікавасцю абнюхваць адно аднаго. У іх выгляд брата і сястры, якія дагэтуль шмат год не бачыліся. Яны ліжуцца, кладуць галовы адно аднаму на карак з нязведанай дагэтуль пяшчотай. У ваўка пачынаюць нараджацца новыя, незнаёмыя яму самому гукі: ён буркуе, як голуб.

Доўга паглядаюць яны адно на аднаго, пакуль авечка пачынае мірна шчыпаць траву. Воўк доўга нюхае траву, ліжа языком, дзівіцца нечаму ледзь не з чалавечым выразам у вачах і постаці, круціць галавой і кідаецца з наскокам на траву, як на падатлівае горла авечкі. Пару разоў ён выплюнуў траву, прысеў на заднія лапы і давай ірваць траву пярэднімі лапамі і зубамі — і глытаць камкамі, нібы мяса. Пакруціў галавой, шпарка ўскочыў і схапіў авечку за гарляк.

Авечка ўслужліва падставіла ваўку горла, ніба хацела сказаць: «Калі табе прыемна, рэж мяне...» Воўк з агідай адскочыў ад авечкі, прыпаў бокам да бярозы і завыў. Выццё павольна перайшло ў сабачы радасны візгат.

Воўк высока падскочыў, нібы хтосьці мацнейшы за яго падкінуў яго ўгору, і пачаў кружыцца на адным месцы ў радасным вар'яцтве. Сам ён захапіўся сваім танцам і пачаў падбрыкваць. Пры гэтым хвост скручваўся ў абаранак і зноў раскручваўся.

Воўк гулліва падсунуўся да авечкі і давай ілбом бадаць яе ў бок. Авечка строга патупала нагой, грэбліва на яго зірнула і накіравалася назад у вёску. Воўк, апусціўшы галаву, як вінаваты, ціха патрусіў за ёю.

Дзіда-дзед з захапленнем назіраў за ваўком і авечкай. Што гэта? Міра зямлі? Ці ж так? Што ж... без ветру і дуб не шуміць. Калі Зміцер хіцер, дык і Матрона не варона. Паспрабую і я!

Доўга не думаючы, Дзіда-дзед скокнуў ваўку на спіну. Воўк задрыжаў, спудзіўся, павярнуў галаву і лізнуў Дзіда-дзеда ў калена. Дзіда-дзед дастаў з кішэні доўгу вяровачку, накінуў на галаву ваўка, як аброць, і пакіраваў ваўка ў бярэзнік. Вазіў я цябе сваімі касцьмі, павязі ж ты мяне хоць на спіне! Ты ж, Мікіт М, не хвор...

Воўк паслухмяна павярнуўся і патрусіў дробным крокам.

Першы раз у жыцці Дзіда-дзед, каб яму лёгка ікалася на тым свеце, зрабіўся казаком — на ваўку конна паехаў. Стукнуў ён пару разоў пяткамі, нібы шпорамі, ваўка ў бакі — і воўк памчаўся па лясной сцяжынцы. Дзіда-дзед радаваўся ды толькі вусамі вадзіў направа і налева.

Тым часам вядомая на ўсю аколіцу пляткарка і звадыятка сарока-белабока мо ў дзесяты раз звоніць ва ўсе сарочыя званы і трубіць ва ўсе сарочыя трубы:

— Калі Смерць падышла да Зайца, ён вельмі спалохаўся. Гэта ж на ўсім свеце вядома баязлівасць зайцаў. Аб гэтым людзі ў сваіх кнігах друкуюць. Заяц глядзіць на Смерць, дрыжыць і не ведае, што рабіць. Я тады падскочыла, вырвала ў Зайца табакерку, адчыніла яе і кажу да Смерці: «Нюхай, матулька, нюхай, цётачка! Нюхай, золатца! Нюхай, ягадка! Нюхай, карміцелька наша, абараніцелька наша!» Яна, Смерць, прыгнула нос да табакеркі, а я, доўга не чакаючы, кульнула яе ў табакерку і хлоп табакерку на ўсе замочкі! Я, мае родныя, павесіла на табакерцы замок з пуд. «Не вылезеш, гадаўка, кажу. Сядзі і не свавольнічай, кажу. Тытунь, кажу, нюхай і паганыя лыткі свае чухай!» Каб у мяне крыллі адваліліся, калі не так! Каб мне раса вочы выела, калі не так! А Заяц зайцам — баязлівы і хітры — прыстаў да мяне смалой: «Аддай табакерку!» Яго ўласная, кажа, табакерка! I давай бэсціць мяне на чым свет стаіць. «Ты, кажа, такая, ты сякая, ты і гэткая!» Аж у мяне вушы вянулі ад яго брыдкіх слоў. Я зазлавалася ды тыцнула яму табакеркай у зубы. «Нюхай, кажу, калі твая табакерка!» Ён — табакерку за пазуху ды нават не падзякаваў... Наадварот — вылаяў: «Шышкі, кажа, глытай і смалой запівай».

Абяцанка засталася цацанкай. Дзед замест ваўчка даў ім два кійкі і сказаў: «Катайцеся». Унукі пакрыўдзіліся.

— Гэта ж не ваўчкі, а кіёчкі,— сказалі яны.

— Думайце, што гэта ваўчкі,— параіў дзед. Дзеці наморшчылі лбы і пачалі думаць. Потым зірнулі на кійкі і сказалі:

— Не! Гэта не ваўчкі! Дзед засмяяўся.

— Так яно і ёсць, галубочкі мае! Ваўчок-ваўчком, а кіёк — кійком. Аднак некаторыя дзеці ўмеюць дадумвацца да таго, што кіёк здаецца ваўчком. Я шчыра хацеў вам зрабіць такога ваўчка, каб ён сам рухаўся і вазіў вас. Я прыдумаў такую спружыначку і калясо, але не хапіла шрубкі. Патрэбна мне была шрубка.

— Якая шрубка? — зацікавіліся малыя.

— Талент! Таленту не маю, хоць вельмі хачу яго мець.

— А што такое талент?

— Яго, дзеткі, за грошы не купіш, з агарода не выкапаеш і ні ў кога не ўкрадзеш.

— Не разумеем,— сказалі ўнукі.

Дзед пачаў тлумачыць:

— Талент... Талент... Скажам так: сярод тысяч качаноў капусты на гародзе ёсць адзін качан — талент. Па выгляду ён не адрозніваецца ад іншых качаноў, аднак ў гэтым качане ёсць фокус-покус: адарвеш лісток — шаўковы, другі — сярэбраны, трэці — залаты. Можаш нарваць гару лісткоў, а качан цэлы. Такі качан называецца талент. Кожны заяц думае, што яго качан з талентам. А паспрабуй зайцу праўду сказаць, што яго качан без таленту, дык ён табе выдзера і вочы, і вушы, і галаву адкруціць.

— I што зайцы робяць з качанамі без таленту? — запыталіся ўнукі.

— Некаторыя зайцы лысеюць, а некаторыя абрастаюць чубамі. Яны крычаць на ўвесь свет: «Мы з талентам!» Так яны галосяць да тых часоў, пакуль вераб'і гнёзды пачынаюць віць у іх валасах, а на лысінах рупныя гаспадары пачынаюць боб малаціць. У мяне, на жаль, няма таленту, і я не мог вам зрабіць ваўчка.

— Мы хочам мець талент! — сказалі ўнукі.

— Шчыра жадаю вам мець талент,— прамовіў дзед.— А цяпер рушым далей па гісторыі Дзіда-дзеда.

Раптам дзед спыніў на хвіліну апавяданне.

— Эге, мілыя, ледзь з галавы не выскачыла... Сарока, лятаючы тады па свеце, спынілася ля адной кватэры. Акно было адчынена, і Сарока ўсё бачыла. На ложку ляжала маладая дзяўчына. Яна канала.

З кватэры выйшаў паважны сівабароды доктар у залатых акулярах. За ім ішоў заплаканы чалавек сярэдніх год — бацька паміраючай. Са страшэннай усмешкай на пакутлівым твары і шапатлівым змораным голасам ён запытаўся:

— Скажыце, паважаны прафесар, гэта канец? Доктар бездапаможна паціскаў плячыма. Бацька паміраючай настойваў нібыта абыякавым голасам:

— Няўжо няма паратунку? Скажыце праўду! Доктар выціраў хустачкай акуляры, глядзеў на пакутлівага чалавека падслепаватымі вачыма, і ў яго голасе чутна была сарамлівасць.

— Медыцына пакуль што ў гэтым бездапаможна, як малое дзіця. Сухоты — гэта страшны біч чалавецтва...

Калі пакутлівы чалавек палажыў доктару ў кішэнь грошы, той зрабіў грэблівую міну, нібы не хоча браць, хутка надзеў акуляры і прывычным вокам паспеў заўважыць, колькі грошай той паклаў у яго кішэнь.

Яны развіталіся. У пакутлівага чалавека ногі раптам зрабіліся цяжкія, цяжкія. Ён ледзь рухаўся назад. Хрусцеў касцяшкамі пальцаў і сіпата гмыкаў. Быццам нешта глытаў, ды не мог праглынуць. У яго дрыжала левая рука, брыво, губы, але ён не заплакаў. Вочы ў яго былі сухія і патухшыя.

З пакоя паміраючай выйшаў ксёндз. Пакутлівы чалавек і яму сунуў у руку грошы. Духоўнік з такой жа мінай, як раней доктар, прыняў грошы і сказаў прывычным голасам нябеснага настаўніка:

— Мужайцеся, дарагі, маліцеся богу, дзякуйце яму за цяжкія іспыты. Каго бог любіць — таго ён і чубіць,— кажа просты народ. I гэта праўда. Ваша любімая доч ідзе ў вечнае жыццё, дзе душа яе зноў злучыцца са сваім тварцом.

Духоўнік перахрысціў чалавека і пайшоў.

— Пракляцце... пракляцце... пракляцце...— шаптаў пакутлівы чалавек. Магчыма, што ён сам не ведаў, каго ён праклінае. У гэту хвіліну твар яго быў шэры, а ў вачах успыхвалі злыя аганькі.

У пакоі паміраючай мігацелі аганькі васковых свечак. Пры стале сядзеў чорны малады манах і гугнява чытаў псалтыр. Паміраючая адвярнулася тварам да сцяны. Яна была бадай без руху. Яе русыя валасы былі рассыпаны па белай падушцы. З акна свяціла сонца. Валасы паміраючай іскрыліся на сонцы і як бы гарэлі. Гэта было страшна, бо рука паміраючай ужо была сіняя і бадай што мёртвая.

Чалавек засланіў акно фіранкай. Аганькі свечак паярчэлі. Раптам рука дзяўчыны пачала налівацца ружовай фарбай. Пальцы пачалі рухацца так, нібы гралі на невідочным музычным інструменце. Паміраючая працяжна ўздыхнула.

Бацька ў гэты час стаяў у кутку тварам да сцяны, і яго плечы ўздрыгвалі. Ён плакаў без слёз і без голасу.

У адзін і той самы час манах і бацька паміраючай зірнулі са страхам і дзівам на канаючую дзяўчыну. Яна сядзела на ложку і папраўляла валасы.

— Што гэта? — запытаўся бацька ў вялікім страху, у небывалым здзіўленні.

— Цу-цу-цуд божы! — усклікнуў спалохана манах.— Будзем маліцца... А можа, душа ўжо вылецела з яе цела, а туды перасяліўся нячысцік і фокусы вытварае?..

А за акном Сарока крычала ахрыплым голасам:

— Не цуд божы, не нячысцік, а цуд табакеркі, табакеркі, табакеркі...

— Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!

Гэта здаровым смехам смяялася дзяўчына. Ні манах, ні бацька яе не паспелі заўважыць, як яна ў адну хвіліну напоўнілася жыццём і сонцам. Яна ўся паружавела. Вочы заблішчалі дзіўным ззяннем здароўя і наладосці.

Яна ўскочыла з ложка спрытная, як маладая каза, ашчаперыла рукамі бацькаву шыю, заскакала і закрычала:

— Мы жывём! Мы жывём! Я не памру! Ты не памрэш! Ніхто, ніхто больш не памрэ!

Яна заспявала. Бацька схапіў яе, вялікую, на рукі і спяваў разам з ёю. А з яго вачэй сыпаліся на яе валасы і слёзы радасці.

Манах глядзеў на іх здзіўлена. Дзяўчына расцвіла. Ад яе хваробы і знаку не было. Манах не зводзіў з яе вачэй. На момант яго вочы зрабіліся маслянымі і вільготнымі. Позіркі яго былі прыкуты да яе ружовых лакцей. Ён спалохана крыкнуў:

— Бязбожніцтва! Бязбожніцтва! Маліцеся... за мае грахі і за грахі ўсяго свету!

Раптам ён змяніў тон:

— Заплаціце мне за псалмы. Гэта мае псалмы яе ўваскрасілі... А можа, сапраўды дапамагла нейкая табакерка... Хто яго ведае... Я адчуваю, што цяпер сам буду вечна жыць, як архангелы і серафімы. Мне патрэбна цяпер на вечнае жыццё шмат грошай... шмат шмат...

Бацька і дачка пачалі сыпаць на манаха асігнацыі і залатыя манеты. Манах падставіў крысочорнага адзення. Грошы на яго сыпаліся, як сонечны дождж. Ён налаўчыўся на ляту злавіць ротам залаты дукат і некалькі штук папяровых грошай, як вучоны пёс, што ловіць цукар.

Бацька і дачка глядзелі на манаха і рагаталі. А ён — голасам, падобным да сабачага брэху,— прасіў:

— Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!

— Забрэшаш, дам яшчэ,— пажартавала дзяўчына. Святы манах пачаў брахаць:

— Гаў! Гаў! Гаў! Гыр! Гыр! Гыр! Дзед на хвіліну спыніўся.

Не шукаў наш Дзіда-дзед славы. Хацеў ён спакой нажыць у роднай дуброве. Ён, хай ззяе імя яго, не любіў грукату-стукату. Але пані Сарачынская захацела сыпнуць на Дзіда-дзедавыя вушы яшчэ некалькі шышачак. Цьфу! Дзіда-дзед сядзеў і чытаў кніжку аб тым, як змагацца з капусным чарвяком, і раптам ускочыў з месца.

Да яго слыху даплыло разнастайнае «гу-га». З кожнай хвілінай «гу-га» расло і расло. Адзін голас вырас над усімі іншымі, як вялікі баравік над малымі апень камі:

— Табакерка! Табакерка! Табакерка! Дзіда-дзед на гэта з абурэннем заўважыў:

— Пазнаю голас неўміручай Сарокі, трасца ёй у ікнсі! — і зараз жа схамянуўся: — Пры маім становішчы непрыстойна лаяцца... Няхай Сарока ўпадзе ніц ад дзесяці трасавіц! Дарую ёй паганыя старыя звычкі. (Яму было прыемна ў душы, што яна сюды склікае народ.) Трэба адносіцца больш мякка да ўкаранелых звычак і больш цвёрда да ўкаранелых подласцей.

Уночы ўнукі снілі цыгана і скрыпача. Яны снілі музыку і прачнуліся спяваючы. Дзед хацеў раззлавацца, ды не мог. Ён рашыў купіць дзецям губны гармонік і балалайку. I ён папрасіў унукаў:

— Не спявайце. Тата і мамка прачнуцца. Яны так напрацаваліся за дзень. Раніцой я вам нештачка ў краме куплю. Ідзіце ка мне!

Унукі перасталі спяваць і на дыбачках пайшлі ў дзедаву каморку. Калі яны ўжо ляжалі пад цёплай коўдрай, дзед шэптам пачаў:

— Мы пакінулі мяленькую Люсеньку ў Дзіда-дзедавай хаце. Сірацінкя спала. Спаў Дзіда-дзед. Спаў лес. У ім не асталося нават камара. Бо, як вы помніце, усё жывое ўцякло з лесу, калі Дзіда-дзед пастрашыў людзей, што выпусціць Смерць з табакеркі.

Люсенька, якая прывыкла раней спаць дзе папала — пад шук і грукат, прачнулася ад непрывычнай цішыні. Ёй стала страшна. Яна пачала прыслухоўвацца і раптам пачула:

— Тук-тук! Тык-тык! Тук-тук! Тык-тык!

Яна падумала, што гэта маленькі гадзіннік — маленькі, як пазурок. Аднаго разу Люсенька бачыла такі малюсенькі гадзіннічак у адной багатай дзяўчынкі, якая мае і тату і маму.

Люсенька доўга шукала цудоўны гадзіннічак, які туркатаў блізка, ці то на падушцы, ці пад коўдрай. Потым яна яго знайшла. Гэта ж яе ўласны вечнага дзіннічак... Гэта яе сэрца стукатала ад страху.

Люсенька заенуць не магла. Яна, каб не было так страшна, вочы зажмурыла і ціха ляжала. Раптам уздрыгнула...

— Ой... хто гэта рыпнуў дзвярыма? Люсенька чуць-чуць расплюшчыла вочы.

— Ой... Чые гэта такія злыя і круглыя вачышчы гараць у пацёмках? Ой... Хто гэта асцярожна, як цень, ходзіць па хаце?

У Люсенькі ад страху язык адняўся.

— Хто гэта?

Яна хацела крыкнуць і не магла. А пара змяіных вачэй прыблізілася да ложка новага таткі Люсенькі... Люсенька здагадалася, што гэта злодзей. Ён, мабыць, хоча ўкрасці табакерку ў яе новага таткі. Каб хоць адно слова крыкнуць, самае лёгкае слова...— падумала Люсенька. I дзяўчынка крыкнула на ўсю Дзіда-дзедаўскую хату:

— Ма-а-ма-а-а!!!

Дзед сеў з унукамі пад двума вялізнымі дубамі ля хаты і пачаў апавядаць:

— Дзіда-дзед пакаваў свае рэчы, паглядаў на сцены хаткі і ўздыхаў. Тут ён выгадаваўся, тут ён вырас. Дзіда-дзед, светлай памяці, нават слязу пусціў, але так спрытна, што Люсенька не ўгледзела. Трэба было выбірацца як найхутчэй, а Дзіда-дзед усё адкладваў. Так цягнуліся дні і тыдні. Аднаго разу ля самай хаты спынілася чорная карэта, у якой сядзеў худы даўганосы чалавек у чорным адзенні, пурпуровым шыракаполым капелюшы, з залатым крыжыкам на грудзях.

Дзіда-дзед паглядзеў у акно і звярнуўся да Саўкі і Юркі, якія нядаўна прыйшлі наведаць яго:

— Дайце гэтаму даўганосаму касу ў рукі, і будзе якраз Смерць.

— Для такой доўгай Смерці патрэбна будзе табакерка вялікая, нібы куфар,— спакойна заўважыла Люсенька.

Усе ўсміхнуліся, і Саўка сказаў:

— Зноў адзін з духоўнай каманды.

— Усе духоўнікі, якой бы веры не былі, сшыты адной дратвай і падобны да Смерці, як бот да бота, а кешкаюцца ў ёй, як жукі ў гнаі,— думаў услых Юрка.

— I не дзіва,— тлумачыў ім Дзіда-дзед.— Бо Смерць гэта той сук, на якім кукуюць такія даўганосыя, чорныя, божыя зязюлі. Вось табе, Люсенька, песня пра іх:

Ку-ку ў пекла! Ку-ку ў рай! Ку-ку! Грошыкі давай! Ку-ку, ку-ку, ку-ку-ку! Растуць клёцкі на суку!

Тым часам даўганосы чалавек выйшаў з карэты і накіраваўся на ганак Дзіда-дзедавай хаты, падняўшы, як цётка, сваю чорную спадніцу, доўгую да пят. Адчы ніўшы нізкія дзверцы ў Дзіда-дзедавы пакой, ён, высокі і хударлявы, як кій, сагнуўся, але не на столькі, колькі трэба было, і так моцна стукнуўся капелюшом аб касяк, ажно схапіўся рукамі за галаву і забыўся сказаць «Дзень добры».

Дзіда-дзеду стала няёмка, і ён збянтэжана прамовіў:

— Прашу прабачыць, паночку, маім дурным дзвярам. Яны нізкія і цвёрдыя. А тое, што капялюш пакамечыўся,— не бяда. Возьмем яго зараз у нашы рукі і навядзём ранейшую пышнасць. Мы — капялюшнікі. Мы з гэтага жывём і хлеб жуём.

Даўганосы зняў капялюш і давай ліць з вядра ваду на галаву.

— Не памрэш, паночку,— супакойваў госця Дзіда-дзед.— Пакуль я над Смерцю гаспадар — не памрэш. А капялюшык шах і мах — і ён стане зноў круглы, гладкі і прыстойны. Люсенька! Пагладзь і пачысць чырвоны дзядзін цабэрачак. Правільна! Шчотачкай... Вось-вось! Дзядзеньку балюча... Глядзі, Люсенька, дзядзя лобік моршчыць, вочкі чорненькія жмурыць... раток сцяў... Во... загневаўся на мае дзверы... Але не бойся, дочанька... дзядзенька не кусаецца... Дзядзенька не памрэ. Дзядзенька — добры... Дзядзенька — разумненькі... Дзядзенька — цаца...

За спіною Дзіда-дзеда ў гэты час Саўка і Юрка гнуліся і душыліся ад нямога нутранога смеху. Дзіда-дзед неспадзявана для самога сябе зрабіўся скамарохам. У яго была такая дабрадушная і нібыта шчырая фізіяномія, што чорны «дзядзенька» ніяк на яго пакрыўдзіцца не мог. Дзіда-дзед граў дасканала ляснога прастачка, які збянтэжыўся пры такім высокашаноўным госціку з вялікіх гарадоў.

Дзіда-дзед не ўнімаўся:

— Люсенька! Пацалуй дзядзечку ў ручачку... Не! Не! Дзядзенька не хоча... Ах, ён падставіў ручачку для бусенькі? Нічога! Не цалуй, Люсенька. Яе трэба раней памыць у гарачай вадзе, жвірам пашараваць... Можа, самаварчык дзядзеньку паставіць? Можа, панок, яечаньку хочаш? Ці кваску вып'еш? Выбачай, мілы... А калі хочаш, панок, арэшкаў? Я зараз... Не жалезный арэшкі, не са стрэльбачкай, якія благаславіў, можа, і ты сам на свайго бліжняга, а простыя, лясныя арэшкі... А калі ў пана зубкі слабыя — малаточак дам! Будзеш рабіць — трах-трах па арэшках, як твае парахвіяне рабілі трах-трах па галоўках... Ой, як ты смешна зморшчыўся! Зубкі баляць? Зубы бедныя... Зубы вострыя... Мышачка, мышачка! Выдзяры ў пана зубкі касцяныя і дай яму зубкі залатыя! Люсёк! Прынясі абцугі з сенцаў... Мы ў мент-мамент...

Дзіда-дзед паказвае рукой на Саўку.

— Вось гэта дохтур на зубы. Панок матае галавой? Не зубы баляць? Ай-яй-яй! Я памыліўся... Пан за сэрца хапаецца? Эге-э-э! Разумею! Пану сэрца баліць... Святое сэрца... Чулае сэрца... Добрае сэрца...

Дзіда-дзед паказвае рукою на Юрку:

— Гэты ў мяне прухвесар на сардэшныя болесці... Шаноўны прухвесар, дастань са сцяны бяроставую трубачку і паслухай сэрданька чорнага пана...

Тут ужо Юрка Дратва і былы паляўнічы Саўка не вытрымалі. Яны выскачылі ў сенцы, як абшпараныя варам, і так гучна рагаталі, што сенцы Дзіда-дзедавай хацінкі ледзь не рассыпаліся. За імі выскачыла і Люсенька. I яна зазвінела гучным тоненькім смехам, як бразгулкамі.

Дзіда-дзед нават не ўсміхнуўся. На яго твары была разліта пашана, гасціннасць, уважлівасць. Дзіда-дзед паглядзеў на свайго чорнага гасця і заўважыў на яго твары ўсмешку. На тонкім, хударлявым, даўганосым твары ўсмешка мільгнула на адзін міг і пагасла. Здавалася, што па сцятых губах даўганосага мільгом прабегла яшчарка і знікла.

Даўганосы сказаў:

— Новы самадзержац зямлі — цудоўны акцёр. Голас яго быў ласкавы і строгі, мяккі і цвёрды ў адзін і той самы час. Ён не ішоў проста ў слых, а слізгаўся, як падмазаны, краўся, як злодзей — на дыбачках, поўз, нібы асцярожная змяя. Гэта быў голас-хітрун, голас-злодзей, голас-фокуснік, голас-змейка.

Дзіда-дзед на хвіліну збянтэжыўся, але зараз жа ачухаўся і трапіў акурат у тон даўганосага.

— Стары самадзержац зямлі і неба быў яшчэ лепшым акцёрам чым трэба! А капеля ў яго была — о-го-го! Аралі ў ёй шмат-шмат чорных і даўганосых. Ну і спадчыну ён мне пакінуў... Ушчэнт разбітую зямлю, разбэшчаную і распушчаную, як старэцкая пуга... Ладу і складу на ёй няма... Соваю людзям у рот спелы колас жыцця, а яны просяць чорную жняю з бліскучай касою. Грэх гаварыць — не ўсе такія. Просты люд жыць хоча, жыць і жыць... і клёцкі есці і піўко піць...

Даўганосы вылупіў на Дзіда-дзеда такія вочы, што ў іх можна было ўтапіцца, як у азёрах з гарачай смалою. Вочы даўганосага хацелі пракалоць Дзіда-дзеда двума шыламі. А ў той жа час яны былі такія гуллівыя, гарэзныя і кплівыя, пранізваючыя і ўсёведаючыя, што Дзіда-дзеду на адзін міг захацелася праваліцца скрозь зямлю. Ад гэтых вачэй аддавала агідай, нібы ад Смерці перад тым, як яна кульгіцнулася ў табакерку. Голас і вочы даўганосага былі, як у Смерці. Ён быў яе родным братам ці пляменнікам. Даўганосы сказаў так хітра, аж нельга было заўважыць, што ён падлабуньваецца пад Дзіда-дзеда. Ён так сказаў:

— З цябе, пан Заяц, выйшаў бы добры каталік. Я ад папы рымскага, Кія дзесятага, прыехаў да цябе, каб пра гэта сказаць. Яго святасць, Кій дзесяты, прыслаў мяне да цябе адкрыць табе гэты сакрэт.

Дзіда-дзед прамовіў з лёгкім смяшком:

— Ці варта было ехаць з-за гэтага ў далёкі свет! Можна было пісульку напісаць...

— Ёсць і цыдулка ад Кія дзесятага,— сказаў даў ганосы.— Вось яна!

— Вельмі прыемна! Гэта для мяне такі гонар, такі гонар... Каб у мяне быў доўгі, у тысячу міль, нос, я задзёр бы яго цяпер ад фанабэрыі да самага неба. Гэта ж піша мне не казёл рагаты, а Кій дзесяты! Чытай, чытай! — папрасіў Дзіда-дзед.

Пасля вячэры дзед запытаўся ва ўнукаў:

— Вы памятаеце пані Сарачынскую?

— Яна апранулася ў пер'е прыгожай Павы,— сказаў унук.

— Саўка даў ёй табакерку з ружай і запісачкай, але без Смерці.

— Згодзен! — узрадаваўся дзед.— Цяпер слухайце. Эге! Пані Сарачынская паляцела тады ціхачом да хірурга. Пацягнула за званок, яе ўпусцілі. Хірург — высокі, чарнявы заіка — здзівіўся. Пасля таго як Дзіда-дзед схаваў Смерць у табакерку, ніхто ў хірургах не адчуваў аніякай патрэбы.

— Вы, ма-ма-ма-ма-дам Пава, па якой справе? — запытаўся ён.

— Я,— сказала пані Сарачынская,— хачу, каб вы мне зрабілі аперацыю.

— А-пе-пе-пе-р-рацыю?! — здзівіўся хірург.— Цяпер?!

— Цяпер,— сказала пані Сарачынская.

— Што вам б-б-баліць?

— Нічога не баліць. Хачу нешта схаваць у жываце, каб ніхто не ўкраў,— тлумачыла Сарока.

— Пе-пе-першы в-вып-п-падак у маёй п-практы-цы,— здзівіўся хірург.— Што ж! Ап-п-перацыя лёгкая... Ніхто цяпер па-па-памерці не м-м-можа. Жыццю па-па-па-пагрозы няма. Што ма-ма-ма-мадам Пава хоча схаваць?

Пані Сарачынская паказала яму табакерку.

— С-с-с-са С-с-смерцю? — здзівіўся хірург і выпучыў на яе вочы.

— Са Смерцю! Толькі няхай пан хірург не баіцца, табакерка моцная. Смерць не выскачыць.

— Я не ба-ба-ба-баюся Смерці,— сказаў хірург.— Мы з ёй добрыя знаёмы-мыя!

Яны старгаваліся. Пані Сарачынская наперад заплаціла чыстым золатам. Хірург адзеў белы халат і ўзяўся за свае інструменты. Пані Сарачынская папрасіла хірурга, каб ён па памылцы не адрэзаў ёй крыло. Колькі ён не даваў ёй на сон — сон яе не браў.

— Мне балець не будзе,— сказала Сарока.— Бо разам са Смерцю прапаў і боль.

Калі хірург пачаў рэзаць жывот, ёй добра забалела, але яна сцярпела, сцяўшы рот, і была задаволена, што не заснула. Каб яна заснула, ён мог бы палажыць ёй у жывот камень, а табакерку сабе забраць. Табакерка была зашыта ў сарочым жываце моцнымі шаўковымі ніткамі.

Зараз жа пасля аперацыі пані Сарачынская паляцела ў свет.

Дзед звярнуўся да ўнукаў:

— Можа, наш Дзіда-дзед зайздросціў фальшывай славе пані Сарачынскай? Не трэба так думаць, дзеткі. Дзе там! Як я ўжо гаварыў, ён доўга збіраўся ў дарогу. Разам з Дзіда-дзедам збіраліся ў дарогу Саўка, Юрка ды іхнія сем'і.

Перад развітаннем з роднай хаткай у Дзіда-дзеда так сашчамілася сэрца, што ён пусціў некалькі слёз са сваіх вечных вачэй. Ён успомніў, што розныя паляўнічыя перабілі ўсю яго сям'ю, і яго хата застанецца цяпер зусім пустой. Яму цяжка было вырвацца з хаткі, нібы ногі былі прыклеены смалой да падлогі. Ён узяў лапату, выкапаў каля хаткі ямку і пасадзіў туды малады дубок. Гэты дубок павінен быў азначаць, што Дзіда-дзед яшчэ вернецца дамоў. Люсенька папрасіла Дзіда-дзеда пасадзіць другі дубок за яе, бо і яна вернецца сюды. Дзіда-дзед ахвотна выканаў просьбу дзяўчынкі. Урэшце выбраліся ў дарогу.

У Саўкі быў конь і карова. Запраглі каня ў вялізны воз, які Юрка Дратва купіў у аднаго местачковага балагула. На воз палажылі бебахі, пасадзілі Люсеньку і дзяцей Саўкі і Юркі, да воза прывязалі Саўкіну карову, пагналі каня і пайшлі за фурманкай.

У той час ужо многа дзе дачуліся, нібы Смерць знаходзіцца ў каралеўстве Пінг-Понга. Дзіда-дзед быў рады, што яго больш ніхто непакоіць не будзе.

Па дарозе, пад гару, конь занаравіўся і не хацеў рухацца з месца. Конь не слухаўся і пугі гаспадара...

— Каню цяжка цягаць такую фуру, напакаваную паўнютка ды яшчэ з коптарам, а на коптары — восем чалавек дзяцей. Давай, пане Заяц, купім яшчэ пару коней. Тады і мы самі не будзем тупаць пехатой.

Так яны і зрабілі. Кожная сям'я сядзела на сваім возе. Навокал гэтых трох фурманак кружыўся ўюном Саўкін паляўнічы сабака, які зваўся Кудлаты.

Было вельмі пагоднае лета. Жыта стаяла вышэй чалавечага росту. Хто больш за ўсіх радаваўся такой вандроўцы? Люсенька і дзеці Саўкі і Юркі. А паколькі іх было восем, дык і радасць была павялічана ў восем разоў.

Нанач яны спыніліся ў ляску пры дарозе каля чыстага ручая. Яны паставілі палатку, якую Юрка Дратва не забыўся купіць, прынеслі з лесу хвораст і расклалі вогнішча. Дзве жанчыны — жонкі Юркі і Саўкі — рыхтавалі вячэру. Дзеці падкідвалі на агонь сухія галіны, а трое мужчын селі на траве ля палаткі і давай меркаваць, што далей рабіць.

З голаду яны, канешне, цяпер не памруць, калі не будуць есці хоць тысячу год. Але будзе ўсё ж непрыемна, аслабееш, і ад цябе астанецца вечная скура і вечныя косці. Доўга яны меркавалі аб усім гэтым, алэ пакуль што да нічога не дадумаліся. Праўда, можна было вярнуцца ў свае старыя гнёзды, але цяга да вандроўкі раптам апанавала кожнага з іх з такой сілай, што гэту сілу нельга было перамагчы.

Калі добра пацямнела, усе павячэралі гарачай стравы. Дзеці забаўляліся пры агні з Кудлатым, пакуль заснулі. Старэйшыя дзеці панеслі меншых у палатку, дзе для іх ужо былі наладжаны пасцелі. Хутка за імі пайшлі спаць і дарослыя, спутаўшы коней жалезнымі путамі.

На варце астаўся Кудлаты.

Была ясная летняя ноч. На ўсходзе свяціў яркі маладзік у выглядзе залатой табакеркі. Зоркі былі рассыпаны па цёмна-сіняму полю неба маленькімі шчапоткамі залацістага нюхальнага тытуню і адкідвалі на зямлю брыскі святла, нібы іскры. Апрача Кудлатага, пасля дзённых клапот усе вандроўцы спалі салодкім спакойным сном...

Надышла поўнач.

Навокал стаяла цішыня. У цішыню ўрэзвалася толькі бразгатанне конскіх жалезных пут. Раптам завыў Кудлаты. Гэты разумны паляўнічы пёс пабачыў на ўзлессі дзве пары маленькіх, як іскры, аганькоў. Аганькі рухаліся да коней.

Гэта былі два ваўкі.

Кудлаты ўскочыў на ногі, натапыршчыўся, і па ўсім абшары пачулася:

— Гхаў-гхаў-гхаў!

Прачнуліся ўсе — і старыя і малыя.

Яны заўважлі ля коней двух шэрых аграмадных ваўкоў. Коні не звярталі на ваўкоў ніякай увагі. Усе рассмяяліся са старой прывычкі Кудлатага.

— Кудлаты меў прычыну брахаць,— сказаў Юрка Дратва.— Розум Кудлатага сшыты моцнай дратвай. Бо ваўкі маглі сцягнуць з вазоў што-небудзь з нашых харчоў. Ваўкі астаюцца ваўкамі.

Тым часам Кудлаты супакоіўся і пачаў гуляць з ваўчыхай. А ваўку на спіну ўскочыла Люсенька і давай катацца. Воўк быў спокойны, як цялушка. Тады Дзіда-дзед прапанаваў:

— Ведаеце што, браткі? Возьмем з сабою і ваўкоў. Няхай дзеці бавяцца з імі, ды ў гаспадарцы прыгодзяцца гэтыя шэрыя лясныя дзядзькі.

Сказаўшы гэта, Дзіда-дзед кінуў ваўкам па акрайцу хлеба і прывязаў ціхіх звяроў да свайго воза. Доўга ён іх гладзіў і гутарыў з імі:

— Вы, бедныя, засумавалі па мясе, па жывой крыві... Нічога! Лепш галоднаму галавою сівець, чым сытаму сэрцам паршывець.

Усе зноў пайшлі спаць.

Не паспелі яны паспаць і гадзіны, як іх зноў раз будзілі. На гэты раз іх супакой парушыў чалавек. Дзіўны быў ён, гэты чалавек.

За ім бег сабака, а на вяровачцы чалавек вадзіў магутнага гордага льва — былога цара звяроў.

Нашы вандроўнікі на хвіліну аслупянелі.

Яны прывыклі бачыць льва ў моцнай жалезнай клетцы, спацыруючага туды і сюды ў цесным квадраце няволі. Быў ён хоць і ў няволі, але з гордай асанкай, з залацістымі вабнымі, прыгожымі вачыма, з акладзі стай барадой патрыярха. Ён, бывала, ляскатаў па жалезных кратах клеткі магутным хвастом з кутасом на канцы. А калі леў рыкаў — з яго пашчы дымілася пара, дрыжала паветра і сэрцы ўсіх наведвальнікаў цырка.

Цяпер леў быў такі смірны, што не ўзнялася поўсць ні ў ваўкоў, ні ў Кудлатага, ні ў коней. Звяры і жывёлы толькі абнюхаліся на першае знаёмства, як члены адной вялікай сям'і неўміручых.

Ужо шмат пазней чалавек, які прывёў льва, апавядаў ім, што леў самавольна пайшоў з цырка. Па дарозе ён лапай адчыняў дзверы ў чужыя кватэры, і кленчыў, і жабраваў.

З жаласці гаспадыні давалі яму часам гарачую страву і хлеб. Нейкая сердабольная жанчына насунула на яго шыю торбу і палажыла ў яе пару булак хлеба і вялізны сыр.

Пробвалі дзеці на ім катацца, але ён асцярожна ссаджваў іх на зямлю і не дазваляў. Хоць быў ён вельмі дабрадушны, але гордасць асталася ранейшая.

У маладога чалавека была густая кучма валос, мройныя вочы незвычайнага колеру, далікатныя рукі з доўгімі пальцамі. Старасвецкая ліра вісела ў яго за спіной, а на баках віселі дзве дзівосныя торбы — аксамітныя з залатой вышыўкай. У торбах ляжалі кнігі, скруткі белай паперы і жмуты гусіных пер'яў, падобныя да стрэл.

Заўтра раніцай дзед прыступіў да апавядання. Ён пачаў так:

— Думаць добра заўсёды, а выдумляць — не заўсёды. Калі б, скажам, скамарохі толькі выдумлялі, яны былі б вельмі кепокімі скамарохамі. На прыкла дзе аб козах і розных стракозах яны паказваюць жыццё... Скамарохам з Дзіда-дзедавай гісторыі прыходзілася паказваць Смерць, бо людзі хутка аб ёй забылі і ім прыходзілася напамінаць пра Смерць, каб больш шанавалі жыццё.

Цар скамарохаў затрымаў сваіх падданых у чыстым полі да глыбокай восені. Ён набыў для сябе асобную палатку. Кожны раз пасля вячэры пры вогнішчы, калі ўсе клаліся спаць, ён запальваў свечку ў сваёй палатцы на ўсю ноч і пісаў кароценькія п'есы, якія ўдзень вандроўцы рэпеціравалі. Ён іх пісаў, ведаючы сваіх акцёраў — вялікіх і малых. Кожнаму з іх, паводле асабістага характару акцёра, цар скамарохаў пісаў ролю. Былі Дзярыгорлы, Дзярыголавы, Сокалы, Арлы, Мудрыя, Адважныя ды іншыя такія прозвішчы. Цар скамарохаў дамагаўся, каб кожны з акцёраў граў самога сябе. Гэта было вельмі трапна прыдумана. Прад стаўленні скамарохаў па вёсках і мястэчках, нават па гарадах, вельмі падабаліся. Людзі смяяліся да слёз.

Цар скамарохаў вымуштраваў льва, ваўкоў, сабак, коней для спецыяльных цыркавых нумароў. П'есы ён пісаў лёгкія і маленькія. Яны раніцой пісаліся, вывучаліся, а вечарам ставіліся.

Так яны пражылі ўсю зіму ў двух-трох гарадках і вёсках. Вясной яны зноў перабраліся ў сваю палатку.

У чыстым полі цар скамарохаў пісаў драму пад назваю «Смерць у табакерцы». У першай частцы паказвалася паляванне на Зайца. У другой частцы — як Заяц шукаў сваю табакерку, У трэцяй — як Смерць папалася ў табакерку. У чацвёртай частцы — як табакерка трапіла ў рукі каралевы Лялі. У пятай частцы як у каралеўстве Пінг-Понга каралева Ляля няньчыла Смерць у выглядзе чорнага Мопсіка на залатым ланцужку.

Так Дзіда-дзеда прасіў цара скамарохаў напісаць, каб адкінуць след ад сябе. Дзіда-дзед, светлай памяці, быў скромны і не хацеў, каб яму надакучалі.

Сёмка, былы паляўнічы, і яго сабака Кудлаты гралі свае ўласныя ролі, Дзіда-дзед перадаў сваю ролю маленькай Люсеньцы, а іншыя гралі астатнія ролі. Прымусілі граць Смерць адну з дачок Саўкі, а паню Сарачынскую — адну з дачок Юркі. Сам бацька паехаў да знаёмага майстра, і той зрабіў яму патрэбную для сцэны табакерку.

Пры першай пастаноўцы не маглі вырашыць цяжкі момант, як «Смерці» зрабіцца маленькай ды ўлезці ў табакерку. Гэта адбывалася за спецыяльнай шырмай. Для гутаркі Дзіда-дзеда са Смерцю шырма была таксама выкарыстана. На адным баку шырмы з боку сцэны стаяў Дзіда-дзед, а на другім баку шырмы — Смерць. Дзіда-дзед трымаў у руках табакерку, і здавалася, што Смерць гаворыць з табакеркі. На шырме былі намаляваны лес і кусты.

Першы спектакль быў пастаўлены ў адным гарадку, дзе цар скамарохаў наняў у багатага чалавека вялізны сарай пад часовы тэатр-цырк.

Прадстаўленне «Смерць у табакерцы» карысталася вялікім поспехам. Прыходзілі і старыя і малыя...

З гэтым спектаклем скамарохі вандравалі аж два гады па розных мясцінах і краінах.

Сарокі паведамілі сваёй роднай пані Сарачынскай, гэта значыць каралеве Лялі, пра гэтае прадстаўленне. Каралева Ляля была вельмі задаволена і запрасіла скамарохаў у каралеўскі палац. Дзіда-дзед не захацеў туды ехаць. Тады каралева Ляля задумала прыехаць на адзін са спектакляў.

Кароль Пінг-Понг не меў на гэта вялікай ахвоты, але што было рабіць, калі жонка загадала. Кароль вельмі баяўся каралевы, каб не зацкавала яго Мопсікам-Смерцю.

— Ехаць, дык ехаць,— сумна сказаў ён.

— Чаго так сумуеш, дарагі муж! — сказала каралева.— Трэба ж хоць раз паказацца народу, а то мы ніколі народу не паказваемся. Вечна сядзім у палацы, як у мармурова-залатым астрозе. Для твайго здароўя, мілы Пінг-Понг, гэта паездка вельмі карысная.

Кароль і каралева, канцлер, міністры, і царадворцы, і фрэйліны, і пажы, і камергеры, і камердынеры — усе-ўсе рыхтаваліся ў дарогу.

Тысячы бегуноў, танканогіх, мускулістых, лёгкіх, як алені, загарэлых, без вопраткі, апрача пурпуровых кароткіх штаноў, трубілі па ўсіх дарогах у сярэбраныя трубы і крычалі:

— Саступайце з дарогі! Едзе кароль Пінг-Понг, а з ім каралева Ляля! Каралева Ляля трымае на залатым ланцужку Мопсіка-Смерць!

— Смерць! Смерць! Смерць! — перадавалі людзі адзін аднаму вельмі спалоханыя і не толькі саступалі з дарогі, але ўцякалі на некалькі міль ад дарогі.

Прыдарожныя вёскі, мястэчкі і гарады апусцелі. Насельніцтва пахавалася па лясах. Нягледзячы на тое, што каралева Ляля набыла славу добрай, людзі баяліся, каб яна не спусціла на іх Смерць з залатога ланцужка. Як гэта кажуць: авечка баіцца не пастуха, а яго пугі.

За тысячамі каралеўскіх бегуноў ішоў полк лейб-гвардыі і рассцілаў па дарозе пышны аксаміт. За войскам былі расстаўлены абапал дарогі скрыпачы і гарманісты, дудары і флейцісты, барабаншчыкі і арфісты, гусляры і цымбалісты. Яны і ўдзеыь і ўночы гралі маршы ў чэсць караля Пінг-Понга і каралевы Лялі. Па дарозе раз'язджалі каралеўскія пажы з пальмавымі галінамі ў правай руцэ і вядзерцамі з духмянамі ў левай. Яны апырсквалі духмянамі пышны аксаміт на дарозе, каб смачна пахла.

За пажамі ехалі на белых сланах каралеўскія кухары з паходнымі кухнямі, у якіх гатавалася ежа. За імі ішлі лакеі ў доўгіх рыжых парыках, апранутыя ў белыя рэйтузы, у жоўтыя камзолы з залатымі галунамі і расстаўлялі абапал дарогі сталы, засцеленыя пурпуровымі абрусамі. Яны расстаўлялі на сталах ежу і розныя дарагія віны з лепшых княжацкіх скляпоў усяго свету.

Гэта на той выпадак, калі па дарозе каралеўскай сям'і захочацца есці.

З правага і з левага боку кожнага століка стаяла па адной прыгожай нявольніцы з распушчанымі валасамі, у блакітным адзенні з крыллямі за спіною, па-мастацку зробленымі з белага шоўку. Яны чакалі праезду караля і каралевы другія суткі з бакалам віна ў правай руцэ і з веткай вінаграду ў левай.

Калі каралеўскія міністры агледзеліся, што апусцелі гарады і сёлы, яны паслалі войска ў лясы па народ, які зганялі на дарогу бізунамі. Народу было строга загадана стаяць абапал дарогі з сагнутымі да самай зямлі галовамі, пакуль не праедзе залатая каралеў ская карэта, якую вазіла дванаццаць ільвоў.

У людзей балелі спіны, кружыліся галовы, аднак, баючыся гневу каралевы, яны стаялі сагнутыя ў крук.

Урэшце каралеўская карэта, а за ёю цэлы карнавал бліскучай світы прыехалі на спектакль.

Цэлыя два тыдні сарай, дзе гралі скамарохі, убіралі найлепшыя майстры з каралеўскага двара. Знутры і звонку ён быў пакрыт дарагімі персідскімі дыванамі. Простыя сасновыя ўслонкі для сядзення былі пакрыты пушыстым пурпурам. Пад столлю, перафарбаванай найлепшым каралеўскім маляром у сіняе неба з месяцам і зоркамі, віселі на бронзавых ланцужках сярэбраныя лампады з маслам, дзесяткі агеньчыкаў якіх нагадвалі жывыя зоркі.

Навокал сарая, які быў падобны цяпер да дзіўнай вялізнай будкі, не віданай нідзе на свеце, хадзілі з узнятымі палаючымі паходнямі адборныя веліканы — чорнабародыя, высокія, тоўстыя — і пужалі народ сваімі тупымі бычачымі вачыма.

Назаўтра дзед звярнуўся да ўнукаў з такімі сло вамі:

— Калі вы, майстры фігур з гліны, памятаеце, Юрка Дратва дастаў у аптэкара Савіцкага парашок тараканам на сон. Юрка Дратва аддаў гэты парашок кардыналу Баніфацыю, каб выратаваць Ватыкан ад тараканаў.

Кардынал Баніфацый пайшоў у папскі палац, дзе Кій дзесяты з нецярплівасцю чакаў табакерку са Смерцю. Кій дзесяты і не думаў выпускаць Смерць на волю. Ён толькі хацеў запалохаць табакеркай увесь свет. Кій дзесяты быў яшчэ злейшы за паню Сарачынскую.

Сустрэўшыся з Кіем дзесятым у адным з пакояў пышнага папскага палаца, кардынал Баніфацый набожна прыпаў да яго ног і пацалаваў папскую пантоплю. Кій дзесяты запытаўся:

— Прывёз Смерць у табакерцы?

— Прывёз,— адказаў кардынал.— Табакерка ў маім дарожным чамадане. Вакол яго — сто езуітаў. Варта вельмі пільная. Хутка прынясу табакерку ў Ватыкан. Даруй, уладыка, мае грахі, я так стаміўся, так аслабеў, што...

— Што...— падхапіў Кій дзесяты,— не шкодзіла б выпіць келіх святога Бенедыкта і два келіхі святога Антонія? Так?

— Так, так... з дазволу вашай святасці,— сказаў кардынал Баніфацый, набожна апусціўшы вочы.

Па загаду Кія дзесятага слугі прынеслі некалькі бутэлек сталетняга віна. Калі кілішкі былі напоўнены, спрытны кардынал Баніфацый дастаў з кішэні сонны парашок, які даў яму Юрка Дратва, і, калі Кій дзеся ты адвярнуўся на хвіліну да акна, усыпаў парашок у панскі кілішак і размяшаў пальцам. Пры гэтым ён не зводзіў вачэй з папскай спіны, па якой горда спацы равалі два адкормленыя вусатыя тараканы.

Было выпіта віно з бутэлек, а Кій дзесяты хоць бы што! Сонны парашок не падзейнічаў. Наадварот — Кій дзесяты разышоўся так, што, здаецца, зараз задзярэ полы і пусціцца танцаваць тарантэлу.

Занепакоіўся кардынал Баніфацый. Няўжо Юрка Дратва яго, кардынала, абмануў? Не можа быць! У Юркі Дратвы такі шчыры твар. Кардынал Баніфацый усыпаў сонны парашок і ў вячэру Кія дзесятага і снеданне — папа рымскі толькі добра паспаў. Бо з таго часу, як Дзіда-дзед злавіў Смерць, на намесніка бога на зямлі напала бяссонніца. Ад соннага парашка ён толькі памаладзеў.

Кардынал Баніфацый перадаў Кію дзесятаму пустую табакерку, сказаўшы, што гэта тая самая, што яму перадаў пан Заяц, напалоханы пасланнем яго святасці. Кардынал паехаў шукаць аптэкара Савіцкага.

Кій дзесяты ў адсутнасці кардынала Баніфацыя сабраў усіх іншых кардыналаў на нараду — выпусціць Смерць з табакеркі ці не?

Доўга цягнулася нарада ў сямідзесяці двух кардыналаў. Папскім каршунам і хацелася і калолася. Ха целася самім жыць вечна, а калолася тое, што Смерць у няволі і не пануе на ўсім свеце, і страх божы прапаў у людзей. Урэшце рашылі пакуль што трымаць Смерць у табакерцы. Кій дзесяты забраў табакерку ў сваю кішэню. Ён меў кепскае вока на караля Пінг-Понга, які так абманваў свет фальшывай табакеркай.

Кій дзесяты паслаў па ўсіх кутках свету сваю папскую булу-грамату аб тым, што ў каралеўстве Пінг-Понга людзі баяцца простага Мопсіка, думаючы, што гэта Смерць у выглядзе цюціка, а што сапраўдная Смерць знаходзіцца ў Ватыканскім палацы за сямю замкамі і сямю пячацямі. Такім чынам, Смерць у яго, Кія дзесятага, руках.

Усё ж Кій дзесяты часта думаў:

— А можа, даўганосы Бонік падсунуў мне не сапраўдную, а таксама фальшывую табакерку? Бонік здолен на ўсякія штучкі, на хітрыя фокусы. I куды ж ён раптам знік, гэты жулікаваты Бонік? Калі ён прападае дзе-небудзь на некаторы час, ён потым кажа мне, што пасціўся і маліўся ў пустыні, як святы Антоні. Я ж ведаю, што ён ілжэ. Дзіўлюся, як гэта Бонік мне не сыпнуў атруты ў талерку. Цяпер я ніякай атруты не баюся. Цяпер паганы Бонік ніколі маёй смерці не дачакаецца... Ах, гэты Заяц! Я яму так удзячны...

Тым часам папскі Бонік, гэта значыць, кардынал Баніфацый пераапрануўся ў вопратку старога купца і з трыма сваімі адданымі і спрытнымі слугамі, манахамі-бернардынцамі паехаў у той гарадок, дзе жыў аптэкар Савіцкі. Назву гарадка ён запісаў у Дзіда-дзедавай хаце, калі Юрка Дратва даў яму сонны парашок.

Аптэкара Савіцкага не было ў гарадку. Сакрэт рэцэпта соннага парашка на тараканаў ён прадаў разам з аптэкай другому аптэкару, а сам кудысьці знік са сваёй сям'ёй.

Даведаўшыся пра гэта, кардынал Баніфацый доўга распытваўся ў гаспадара аптэкі аб прыкметах аптэкара Савіцкага і даведаўся вось што: Савіцкі мае два гарбы, адзін спераду, другі ззаду. Рукі і ногі ў яго доўгія. На носе ў яго барадаўка. Барада і вусы чорныя. Вочы чорныя.

Кардынал Баніфацый даў сваім манахам шмат золата і загадаў ім наймаць людзей на пошукі аптэкара Савіцкага, бо па прыкметах яго знайсці не цяжка.

Аптэкар Савіцкі жыў у той час са сваёй жонкай і маленькім хлопчыкам у лесе. Агенты пераапранутага кардынала Баніфацыя знайшлі яго. Тады кардынал Баніфацый пакінуў сваіх трох манахаў у гасцініцы і сам наняў фурманку і паехаў у лес. Хату знайшлі хутка. Навокал яе быў вялікі гарод, падзелены на дробныя градкі з таблічкамі, на якіх былі нумары і надпісы.

На градках буяла невядомая расліна, чырвоныя лісты якой былі тоўстыя і празрыстыя. На лісцях выступалі жылкі, нібы на жылістай чалавечай руцэ...

Калі рамізнік спыніўся ля дзвярэй хаткі, на ганак выйшаў ветлівы чорнабароды чалавек. Два гарбы спераду і ззаду нагадвалі барабаншчыка з двума барабанамі. Яго вочы ўсміхаліся, ззялі і былі прасякнуты не звычайнай дабратой. У яго быў вельмі меладычны голас, які зачароўваў, як музыка.

Пальцы яго былі афарбаваны ў розныя колеры. Відаць, што ён займаўся рознымі хімічнымі доследамі.

Кардынал Баніфацый падаў яму візітную картачку, на якой было надрукавана: «Доктар матэматыкі Джыавані Чарэнца, прафесар рымскага універсітэта».

Ён сказаў аптэкару Савіцкаму, што, катаючыся ў лесе, ён выпадкова трапіў сюды і просіць дазволу зайсці ў памяшканне.

Хата мела адзін вялікі просты пакой. Ля сцен пакоя былі прыбіты з нізу да верху паліцы, на якіх стаяла шмат шкляной пасуды з парашкамі і рознакаляровымі вадкасцямі. Былі навалены стопкамі кнігі па хіміі і сельскай гаспадарцы. Галоўным чынам аб розных караняплодах.

Пагутарыўшы з прафесарам аб розных дасягненнях навукі і аб тым, што цяпер, дзякуючы такой дзіў найвыпадковасці з табакеркай, можна займацца доследамі хоць тысячагоддзямі аднаму чалавеку, і што гэта вялікае шчасце для навукі,— аптэкар Савіцкі далікат на запрасіў прафесара Джыавані Чарэнца на скромны полудзень.

У гэтым жа пакоі, дзе пасярэдзіне быў засланы белым абрусам стол, гаспадыня прынесла бутэльку віна і пачала даставаць стравы з вялікай печы.

Вельмі здзівіла прафесара тое, што падавалі мясныя блюды, якія зусім не было агідна есці. Елі смажаную пячонку, рубленыя катлеты з ялавічыны, свіныя адбіўныя ды іншыя мясныя стравы: бараніну, катле ты з кураціны, смажанага зайца, гусяціну і г. д.

— Адкуль вы ўсё гэта берацё, шаноўны пан Савіцкі? Не можаце ж біць ці рэзаць жывых істот. Я не мог бы нават есці. Вашы закускі нагадваюць і мяса і гародніну. Дазвольце запытацца, шаноўны гаспадар, з чаго зроблена ежа?

— Бачыце, пан прафесар,— сказаў аптэкар Савіцкі,— усё гэта прыгатоўлена са спецыяльных мясных буракоў, якія растуць у маім гародзе. Над вырошчваннем такіх буракоў я працую ўжо другі год. Такі бурак вельмі патрэбен для людзей, якія раней ужывалі шмат мяса, і для звяроў і птушак — былых драпежнікаў...

— Вынікі добрыя? — запытаўся прафесар.

— Як бачыце! Я ж меў гонар пачаставаць вас рознымі мяснымі стравамі, пане прафесар.

— Будзьце ласкавы, пане Савіцкі, паказаць мне вашы буракі,— папрасіў прафесар.

— З вялікай прыемнасцю,— згадзіўся аптэкар Са віцкі.— Няхай пан прафесар патурбуецца паглядзець мой гарод.

Яны выйшлі з хаты.

Спачатку аптэкар Савіцкі чытаў яму таблічкі на градках:

— Буракі-бараны, буракі-зайцы, буракі-быкі, буракі-кабаны, буракі-качкі, буракі-куры, буракі-гусі, буракі-цяляты і шмат-шмат буракоў іншых гатункаў.

— Цікава, цікава...— мармытаў прафесар.

— А цяпер,— сказаў аптэкар Савіцкі,— зірнём, што гэта за буракі.

Пры гэтым ён узяўся абедзвюма рукамі за бацвінне і ледзь вырваў бурак ростам з вялікі гарбуз. Калі ён сцёр з яго зямлю, гэты арыгінальны корань-плод меў выгляд шара з сырога мяса. Прафесар ахнуў ад дзіва.

Аптэкар Савіцкі разрэзаў нажом бурак толькі да палавіны. З яго паліўся сок, падобны да крыві. Потым узяў вострую сякеру, палажыў бурак на калодачку і рассек. Гэта ён перасек цвёрдую косць таўшчынёй у палец, якая пранізала бурак з верху да нізу, як шворан. Косць была ўнутры пустая. З яе ліўся тлушч.

— Я захоплены вашым выдатным бураком,— усклікнуў прафесар.— Як вы да гэтага дадумаліся?

— Я над гэтым працаваў куды раней да таго, як мы зрабіліся неўміручымі. Быў я чалавек даволі бедны і не меў грошай за што купляць фунт мяса на абед. Усё, што расце на зямлі, мае ў сабе жывыя клеткі. Ну, я моцна падумаў над усім гэтым, пане прафесар, і папрацаваў. У мяне ўсё запісана ў маіх сшытках.

— А вы ведаеце, шаноўны пан Савіцкі, што вашы мясныя буракі могуць стварыць па ўсёй зямлі новы промысел? Вы ведаеце, што вы можаце зрабіцца мільярдэрам?

— Грошы мала мяне цікавяць, пане прафесар. Го ладу я не баюся цяпер, бо мы неўміручыя. А доследы над стварэннем новых гатункаў бурачкоў даюць мне самі па сабе вялікую асалоду. Больш мне нічога не трэба.

Пры гэтым аптэкар Савіцкі зірнуў на прафесара такімі чыстымі дзіцячымі вачыма, што той апусціў свае вочы.

— Та-ак...— задумёна сказаў прафесар,— вы святы чалавек.

— Як гэта святы? Я — самы просты, звычайны чалавек,— апраўдваўся аптэкар Савіцкі.

— Я шчаслівы, што нечакана пазнаёміўся з такім цікавым чалавекам,— салодка сказаў прафесар.— У мяне да вас просьба, пане Савіцкі...

— Напрыклад...

— Адважуся ў вас папрасіць некалькі штук буракоў і жменьку расады. Канешне, за прыстойную плату...

— Я ахвотна дам пану прафесару і буракоў і на сення без грошай. Але справа, бачыце, у тым, што буракі псуюцца хутчэй за звычайнае мяса. Яны не псуюцца толькі ў той глебе, дзе растуць, і то, калі тонкі ніжні карэньчык не адарваны. Ніякія лядоўні і халадзільнікі іх не могуць выратаваць. А сапсуты мясны бурак аддае такім трупным страшным пахам, які вытрываць цяжка. Што тычыцца насення, дык яно дае расткі толькі ў маёй глебе. Зірніце, пане прафесар!

Аптэкар Савіцкі ўзяў лапатку і пачаў асцярожна капаць зямлю вакол аднаго з буракоў. Корань бурака як бы закупорыў тонкае горлачка вялікага шклянога гладыша, напоўненага ружова-малочным кісялём.

— Гэты кісель дае жыццё насенню бурака і з'яўляецца маім сакрэтам. Але гэта яшчэ не ўсё. Патурбуйцеся схадзіць са мной у тую будыніну! — і аптэкар Савіцкі пазёў прафесара яшчэ ў адзін хляўчук.

Там стаялі вялізныя рамы з рознакаляровым шклом.

— Гэтыя шклы, у залежнасці ад таго, як яны пастаўлены,— прапускаюць сонечныя праменні, яшчэ не вядомыя ніякім фізікам. Гэтымі рамамі я пакрываю грады ў залежнасці ад патрэбы два разы на дзень, калі яшчэ бацвінне не вылезла з зямлі.

Прафесар выпучыў вочы ад дзіва і маўчаў.

— Апрача гэтага,— сказаў аптэкар Савіцкі, завёўшы прафесара ў адну каморку,— вось зірніце сюды.

Там стаяў кацёл, у якім грэлася вада. Ад катла ішла цэлая сетка труб.

— Куды вядуць гэтыя трубы? — запытаўся прафесар.

— Яны падыходзяць блізка да кожнай шкляной пасудзіны з той кісялёвай вадкасцю, якую вы бачылі. Прытрымліваецца пастаянная тэмпература жывога арганізма. Дык вось, пане прафесар! Пакіньце мне ваш адрас, і калі я скончу дослед над гэтым цікавым кара няплодам і яго насенне можна будзе сеяць, як звычайную бульбу ці буракі — тады вам прышлю мяшочак на сення. Ды не толькі вам, але ў сельскагаспадарчыя акадэміі ўсяго свету.

Прафесар Джыавані Чарэнца нізка пакланіўся, падзякаваў і сказаў:

— Пасля палону Смерці ў табакерцы, ваша праца над мяснымі буракамі — другі цуд на зямлі, другі каштоўны падарунак усяму чалавецтву. Жадаю вам ад усяго сэрца давесці сваю працу да шчаслівага канца! У знак маёй шчырай пашаны да вашай асобы дазвольце папрасіць вас на некалькі хвілін у сваю гасцініцу, дзе хачу мець чэсць перадаць вам некалькі бутэлек сталетняга віна са склепаў Ватыкана. Дарога туды і назад зойме не больш гадзіны часу.

Прафесар паглядзеў на яго такімі жаласлівымі ўмаляючымі вачыма, што аптэкар Савіцкі згадзіўся з ім паехаць.

Па дарозе ў гасцініцу прафесар запытаўся:

— Мне выпадкова прыйшлося карыстацца вашымі соннымі парашкамі супроць тараканаў. Пры гэтым я баяўся, каб яны на мяне самога не нагналі сон.

— Мае парашкі, у залежнасці ад дозы, наганяюць сон нават на мядзведзяў і сланоў, але не на людзей.

— Чаму не на людзей?

— Таму, што ў людзей больш складаная нервовая сістэма.

— Але для нас, неўміручых грэшнікаў, можна таксама прыдумаць сонны парашок?

— Я ўжо нават прыдумаў.

— На колькі год?

— Ад пяці да дзесяці год.

— Гэта цікава. А чаму гэтым не займаецеся?

— Гэта ж вельмі шкодна для людзей. Розныя цёмныя людзі, захапіўшы такі парашок у свае рукі, могуць нарабіць шмат шкоды чалавецтву.

Прафесар Джыавані Чарэнца вельмі далікатна адчыніў дзверы ў нумар гасцініцы, дзе яны спыніліся, і сардэчным голасам сказаў:

— Прашу, пане Савіцкі!

Як толькі аптэкар Савіцкі ўвайшоў у пакой, на яго накінуліся, як тыгры, тры манахі-бернардынцы. Яны заткнулі яму рот анучай, каб ён не крычаў, звязалі яму моцна рукі і ногі, накінулі на галаву мяшок, палажылі ў скрыню, падобную да труны, і забілі скрыню наглуха цвікамі.

Вось які фокус учыніў кардынал Баніфацый з аптэкарам Савіцкім.

Як сцямнела, яны вынеслі скрыню на двор, палажылі ў карэту і рушылі з месца, пагнаўшы коней з усіх сіл. Чуў нешчаслівы палоннік, як праз кожныя некалькі гадзін спыняліся і мянялі коней. Так цягнулася некалькі дзён. Потым яго кудысьці панеслі. Калі скрыню зноў паставілі на месца, ён праз некаторы час пачуў усплескі вады і калыханне. Аптэкар Савіцкі зда гадаўся, што ён на караблі. Ён адчуў голад і ўспомніў, што не можа ад гэтага памерці. А Смерць не з'явіцца з Дзіда-дзедавай табакеркі — колькі яе не заві...

Ехаў аптэкар Савіцкі морам аж дзесяць дзён. Потым яго кудысьці пацягнулі ўніз. Праз гадзіну ці дзве адчынілі скрыню, надзелі на ногі кайданы, развязалі вочы і выцягнулі з рота анучу. Ён праляжаў нерухома некалькі хвілін.

Першае, што ён убачыў — гэта маленькі агеньчык, які разануў яму ў вочы, як востры нож. Ён са стогнам зноў зажмурыў вочы. Потым пачаў іх пакрысе расплюшчваць усё шырэй і шырэй, пакуль прывык да святла.

На невялічкім століку мігацелася ў медным пад свечніку васковая свечка. Перад ім стаяў прафесар Джыавані Чарэнца, гэта значыць, кардынал Баніфацый, у вопратцы манаха. Кардынал усміхнуўся і, паказаўшы на акраец хлеба і збанок вады на століку, сказаў:

— Выбачайце, пане аптэкар Савіцкі, што ў мяне тут няма вашых цудадзейных буракоў, але пакуль што хлеб і вада — таксама не бяда. Вы доўга, прашу праба чэння, галадалі. З'ешце гэты хлеб, і я прынясу яшчэ. Кій на кій шкодзіць, а хлеб на хлеб не шкодзіць.

Аптэкар Савіцкі моўчкі азіраўся навокал. Ён быў у сырым падзямеллі ці ў склепе пад будынкам — цяжка было пазнаць. Адной нагой ён быў прыкуты да каменя сцяны. Аптэкар зірнуў на кардынала так строга, што той на адно імгненне адвярнуўся. Аптэкар ад абурэння скінуў са стала акраец хлеба і збанвады, схапіўся рукамі за галаву і запытаўся:

— За што?

— Так трэба...— мяккім голасам адказаў кардынал Баніфацый і пайшоў кудысьці ў цемру.

Яго крокі спачатку гулка аддаваліся ў вялікім пад зямеллі. Потым пачалі слабець і замерлі ў аддаленні.

«Я цяпер, нібы Смерць у табакерцы,— падумаў аптэкар.— Але ж я нікога не крыўдзіў. А калі я прыдумаў сонны парашок на людзей, дык не для таго, каб яго ўжываць. Я ж не думаў ім карыстацца... У чым жа справа? Хіба таму што я стаў небяспечным, ведаючы сакрэт парашка?»

Пасядзеўшы ў цяжкім роздуме пару гадзін, аптэкар нагнуўся, падняў акраец хлеба і з'еў да апошняй крошкі. Яму захацелася піць. Ён пашкадаваў, што выліў ваду. А яму, нешчасліваму, так хацелася піць, што, каб Смерць не сядзела ў табакерцы,— ён памёр бы ад смагі.

Ён, здаецца, лізаў бы цяпер сухім языком вільготную зямлю, дзе была выліта вада. Ён нагнуўся і пад сталом угледзеў другі збанок з вадою. «О, якое шчас це!» Ён цяпер быў удзячны здагадліваму чорнаму манаху за гэта. Ён выпіў ваду са збанка і заўважыў на зямлі свежы куль саломы. Ён кінуўся на салому. Пры гэтым агідна зазвінеў ланцуг, якім ён быў прывязаны да сцяны, як злы пёс. Ён уткнуўся галавой у салому, хацеў плакаць, ды не мог. Ад гэтага было яшчэ цяжэй.

«Няўжо на векі вечныя буду тут таміцца? — падумаў ён.— О, злы Заяц! Навошта трымаеш Смерць у табакерцы?.. I трэба ж было мне паверыць незнаёмаму чалавеку і паехаць да яго ў гасцініцу... Але каб чалавек ведаў, дзе ён паваліцца, дык раней шаўковую падушачку палажыў бы на тым месцы».

Праз некаторы час аптэкар Савіцкі моцна заснуў.

Пасля ўборкі бульбы пачалася малацьба. Унукі пайшлі ў школу, а дзед, напрацаваўшыся за дзень, увечары спаў. Дзед вызваліўся ад працы толькі тады, калі выпаў першы сняжок. Да вясны ён перабраўся на вялікую печ, і пад гуд калаўрота нявесткі ён апавядаў малым працяг гісторыі Дзіда-дзеда.

— Мы,— пачаў дзед,— пакінулі аптэкара Савіцкага ў падзямеллі, дзе ён быў прыкаваны кардыналам Баніфацыем на векі вечныя да сцяны. Аптэкар прыняў сонны парашок і заснуў на сто год. Вось табе і яго мясныя буракі ды ўсё іншае. Як гэта кажуць: сем год шапку шыў ды за адну раніцу згубіў.

— Я на месцы Савіцкага не згадзіўся б зрабіць кардыналу Баніфацыю сонных парашкоў,— сказаў унук,— Савіцкі не герой.

— Я тое самае кажу,— пацвердзіла ўнучка.

— Праўда,— сказаў дзед,— вельмі лёгка хітры кардынал выцерабіў у аптэкара дубняк і бярэзнік і адрэзаў яму крыллі так, што аптэкар ляцеў вышэй азярода і ўпаў у яму ніжэй гарода. Але справа ў тым, што кардынал абмануў аптэкара, сказаўшы, што соннымі парашкамі ён хоча ўсыпіць чорных рыцараў Смерці. Не будзем строга судзіць беднага Савіцкага, які пакінуў дома жонку і маленькага хлопчыка. Яго ўзяў на хітрыкі кардынал, які сам рыбку з'еў, а беднаму аптэкару і юшкі не пакінуў...

Баніфацый дабіўся свайго. Ён усыпіў Кія дзесятага і сам зрабіўся папай — Баніфацыем першым. Кія дзесятага ён кінуў у рэчку ў жалезнай труне і пусціў чутку, што за вялікія дабрачыннасці бог забраў на неба святога Кія. А ён, Баніфацый першы, сам завёз яго за воблакі на шасцёрцы крылатых коней прарока Ільі.

Баніфацый першы часта знікаў з ватыканскага палаца на месяцы. Яго падручныя кардыналы гаварылі, што ён адпачывае ў раі. Тым часам навокал яго фальшывай табакеркі заўсёды стаяла варта.

Баніфацый першы сядзеў у падзямеллі і думаў над тым, як усыпіць каралеўскі двор Пінг-Понга. Дзвюх Смярцей — правільна разважаў ён — не бывае. Гэта значыць, адна Смерць у табакерцы ў папскім палацы, а другая Смерць у каралевы Лялі ў выглядзе Мопсіка на залатым ланцужку. Баніфацый першы спрабаваў угаварыць каралеву Лялю прызнацца, што яе Мопсік самы звычайны цюцік. Яна не паддавалася. Тады Баніфацый першы задумаў усыпіць увесь каралеўскі двор Пінг-Понга. «Калі шанцуе, дык і лазовы куст яйкі нясе»,— падумаў новы папа рымскі. «Мне цяпер шанцуе, і я спраўлюся з дваром караля Пінг-Понга».

I ён задумаўся над тым, як зрабіць гармату для стральбы сонным парашком. Гэта зрабіць было не цяжка. З гэтай гарматай ён паехаў у каралеўства Пінг-Понга.

Назаўтра ў школе між унукаў сядзеў адзін хлоп чык, які, слухаючы настаўніка, заснуў. Унук і ўнучка сказалі яму ціха ў вушы:

— Уставай, аптэкар Савіцкі! Хлопчык прачнуўся і тут жа сказаў:

— Хаця маё прозвішча Савіцкі, але я не аптэкар І прашу не перашкаджаць мне слухаць, што кажа наш Іван Мацвеевіч.

Хлопчык Савіцкі заўсёды ўмеў выкручвацца. Унукі шкадавалі, што разбудзілі яго, бо хлопчык шчыпаў іх і гаварыў:

— Савіцкі, а вы зайцы, зайцы, зайцы.

Дзед на некалькі тыдняў захварэў і не мог далей апавядаць гісторыю Дзіда-дзеда. Калі ён ачуняў, стаяла лютая зіма. Кожную ноч хату заносіла снегам, прыходзілася раніцой пракапваць лапатай сцежку да дзвярэй. Школьнікі вельмі любілі гэтую работу.

Калі спынілася мяцеліца, школьнікі ляпілі з снегу фігуры. Дзед зацікавіўся, выйшаў на двор і запытаўся:

— Гэта хто?

— Цар скамарохаў!

— А той?

— Дзіда-дзед.

— А малая?

— Люсенька!

— А гэта пара?

— Ксаверы і Ксаверыха!

Школьнікі ляпілі слаўных герояў з Дзіда-дзедавай гісторыі. Дзед радаваўся.

— Выйдзе з вас толк, мае дарагія і паважаныя,— хваліў іх дзед.— Зусім магчыма, што знойдзеце качан капусты з шоўкавымі, сярэбранымі і залатымі лістамі. Памятаеце? Я калісьці ўмовіўся з вамі так называць талент. I няхай вас не збівае з панталыку тое, што цяпер, калі я гляджу любую з вашых снежных статуй, вы павінны мне тлумачыць, хто яна. Бо вы толькі пачынаеце...

Дзед падставіў вуха да рота снежнага Дзіда-дзеда і звярнуўся да ўнукаў:

— Чуеце? Чуеце?

— А што?

— Наш Дзіда-дзед просіць мяне, каб я пасля вячэры апавядаў вам працяг яго гісторыі.

Калі дзед выйшаў на летняе сонейка ў кажушку, пасядзець на прызбе, ён так гаварыў:

— Не буду вам доўга апавядаць, як скамарохі пакінулі ў адной вёсцы фурманкі, жывёл і звяроў і плылі па моры, як карабель патануў у часе буры, а людзі ўсе, да апошняга, выплылі на бераг, бо Смерць, будучы ў табакерцы, не магла адняць у людзей жыцця.

Каб не замачыць рэцэптаў Савіцкага і некалькі гатовых парашкоў на сон і супроць сну і карты падзямелля, цар скамарохаў усё гэта ўткнуў у бутэльку і горлачка заляпіў воскам, каб туды вада не прасачылася.

Выйшаўшы на бераг, цар скамарохаў разбіў бутэльку і палажыў рэчы з яе ў свае кішэні. Дзіда-дзед быў апошні час маўклівы і задумёны. Да яго звярнуўся з запытаннем цар скамарохаў:

— Аб чым задумаўся, пане Заяц?

— Індык думаў і да нічога не дадумаўся,— сказаў Дзіда-дзед,— а я дадумаўся.

— Калі гэта не сакрэт, скажы, шаноўны Заяц, усім нам, у чым справа?

— Гэта я і хачу,— сказаў Дзіда-дзед.— Бо, як гэта кажуць, вастры зуб аб зуб і розум аб розум. Мы маем ворагаў: рыцараў Смерці, якія хочуць вызваліць Смерць з табакеркі. Іх, канешне, не Мала. Затое ў нас вельмі шмат прыяцеляў, якія нам удзячны. Гэта — простыя, бедныя людзі. У нас ёсць цяпер цудадзейныя парашкі аптэкара Савіцкага. Імі трэба ўсыпляць ворагаў і аддаць табакерку пад ахову народу.

Скамарохі згадзіліся з думкамі Дзіда-дзеда. Потым яны па плану лёгка знайшлі падзямелле, спусціліся ўніз і трапілі на аптэкара Савіцкага, які ляжаў акамянелы на саломе і быў прыкуты да сцяны ланцугом.

Цар скамарохаў быў такі вясёлы, што і тут не мог абыходзіцца без прадстаўленняў.

Скамарохі распілілі на некалькі частак жалезны ланцуг аптэкара Савіцкага і кінулі кавалкі з такой сілай, што доўга з усіх бакоў чуваць былі водгукі прыкрага звону. Потым цар скамарохаў загадаў апрануцца ўсім ва ўсё белае і кожнаму з іх даў запаленую свечку ў рукі. Сам ён сеў насупроць спячага Савіцкага і зайграў на ліры.

Ад цудоўнай ігры цара скамарохаў усім здавалася, што над іх галовамі не каменнае скляпенне, а сіняе неба з яркім сонцам. А навокал — жытняе поле, і птушкі спяваюць, і журчаць ручаі.

У сэрцы кожнага расла такая радасць, якой ніхто ніколі раней не меў. Цар скамарохаў падаў парашок супроць сну Юрку Дратве, а сам яшчэ лепш зайграў.

Што ён граў? Дайце ўспомніць. Эге! Ён граў «мяцеліцу» — нашу слаўную «мяцеліцу». Скамарохі паставілі свечкі на стол і пусціліся танцаваць.

Юрка тым часам падсунуў пад нос аптэкара Савіцкага парашок. Праз хвіліну твар Савіцкага паружавеў. Уздрыгнуўся Савіцкі з галавы да ног, расплюшчыў вочы і сеў. Ён пачаў прыслухоўвацца да музыкі і азірацца на танцуючых, на цара скамарохаў, на Саўку, на Люсеньку, на Юрку Дратву.

Яго вочы былі здзіўленыя. Ён азіраўся ва ўсе бакі ды ўсё ж такі не ведаў, на якім ён свеце. Юрка Дратва далікатна ўзяў яго за локаць і запытаўся:

— Савіцкі, ты мяне пазнаеш? Савіцкі маўчаў.

— Савіцкі, ты яшчэ спіш?! — здзівіўся Юрка і пачаў яго тармашыць з усіх сіл.

— Юрка, гэта ты? — урэшце прагаварыў Савіцкі.

— Гэта я! Гэта я! Той самы Юрка Дратва, якому ты даў парашкі тараканам на сон.

— Ты зусім на пастарэў...— здзівіўся Савіцкі.— Я праспаў сто год, а ты выглядаеш, як сто год таму назад. Нават барада не падрасла.

— Не сто год, а ўсяго каля трох год, дарагі сусед,— сказаў Юрка Дратва.

— А я ж прыняў сонны парашок на сто год,— сказаў Савіцкі ўстрывожана.— Няўжо парашок быў нядобры?

— Не трэба непакоіцца. Парашок быў добры, але мы вас разбудзілі, пане Савіцкі! — сказаў цар скамарохаў.

— Як жа вы мяне разбудзілі?

— Парашком супроць сну.

— Дзе вы яго дасталі? — зацікавіўся Савіцкі.

— У даўганосага.

Скамарохі дасталі са сваіх сумак віно і закускі. У час ежы Савіцкі апавядаў усё, што зрабіў з ім даўганосы. Цар скамарохаў у сваю чаргу расказаў Савіцкаму пра статуі ў каралеўстве Пінг-Понга. Калі Савіцкі даведаўся, што сам даўганосы заснуў, ён сказаў:

— Калі яму папала ў нос няпоўная доза парашка, ён можа прачнуцца ў любую хвіліну. Прыйдзецца з'ездзіць туды і ўсунуць яму ў ноздры стогадовы сон.

Цар скамарохаў падаў Савіцкаму рэцэпты, якія знайшліся ў кішэні даўганосага, і аптэкар іх спаліў на свечцы.

— Я іх ведаю на памяць,— сказаў ён.— Не трэба іх трымаць, каб не папалі ў варожыя рукі.